Аруз ҳақида маълумот - Adabiyot - Referatlar

Аруз ҳақида маълумот

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Аруз ҳақида маълумот Режа: 1. Аруз атамаси ҳақида. 2. Арузда ритмик бўлаклар : ҳарф , жузв , рукн , баҳр . 3. Солим ва фаръий баҳрлар. 4. Зиҳоф. 5. Арузда ёзилган шеър вазнини аниқлаш .

А . Навоий " Мезонул авзон " да берган маълумотга кўра , " аруз " атамаси унинг асосчиси Ҳалил ибн Аҳмад яшаган жойдаги водий номи билан бо / лиқ экан . Бошқа арузшунослар, хусусан, Воҳид Табризий эса "аруз" араб тилида чодирни тутиб туриш учун ўртага қўйиладиган ё/оч(устун)ни англатади ва аруз атамаси шу сўздан олинган, деб ҳисоблайдилар. Улар бу фикрнинг қўшимча асоси сифатида яна байтдаги биринчи мисранинг ҳам "аруз" деб аталиши, байтнинг ҳам (худди чодир "аруз"га таянганидек) шу рукнга таяниши, яъни, шу рукн ўқилганда шеърнинг қайси вазнда эканлиги аниқ бўлишини келтирадилар. Бу фикрларнинг қайси бири ҳақиқатга яқинлигидан қатъий назар, биз "аруз"нинг истилоҳий маъноси билан иш кўрамиз, яъни, "аруз" деганда шарқ шеъриятида кенг тарқалган метрик шеър тизимини тушунамиз. Мутахассилар аруз шеър тизими араб адабиётида YIII асрдан майдонга келгани ва IX асрданоқ форсий тилдаги адабиётда ҳам қўлланила бошлаганини қайд қиладилар. Туркий халқлар адабиётида, жумладан ўзбек адабиётида ҳам арузнинг қўлланила бошлаши тахминан шу вақтга тў ғ ри келади деган фикр мавжуд. Фитрат бу ҳақда тўхталиб: "Бизнинг Ўрта Осиё турклари томонидан қачон қабул этилгани аниқ эмас. Бироқ ҳижрий 462 да Қашқарда ёзилган машҳур "Қутад ғ у билик" китобининг шу аруз вазнида ёзил ғ ани эътибор этилса, жуда эскидан қабул этилгани маълум бўладур", деб ёзади. Ҳартугул, туркий тилдаги арузда яратилган илк асар сифатида ҳозирча "Қутад ғ у билик" тан олинар экан, арузнинг туркий адабиётда қарор топиши тахминан X-XI асрларга тў ғ ри келади дейиш мумкин. Аруздаги энг кичик ритмик бўлак сифатида айрим мутахассислар (араб ва форс арузшунослиги анъаналарига мувофиқ) ҳарфни, бошқалари эса (туркий тиллар ва туркий аруз хусусиятларидан келиб чиқиб) ҳижони кўрсатишади. Яъни, энг кичик ритмик бўлак сифатида ҳарфнинг олиниши араб тили (ва ёзуви) учун хосроқ, ўзбек тили учун эса ҳижонинг олингани қулайроқ. Шундай бўлса ҳам, аруздаги таркибланишни яхшироқ тасаввур

қилиш учун ҳарф энг кичик бирлик сифатида олинган ҳолатдаги таркибланишга қисқача тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқ. Демак, араб арузшунослигида энг кичик ритмик бўлак — ҳарф, ҳарф эса икки турли бўлади: мутаҳаррик (чўз ғ или) ва сокин (чўз ғ исиз). Чўз ғ и деганда унли товуш тушунилиши эътиборда тутилса, "мутаҳаррик ҳарф", "сокин ҳарф" атамаларининг маъноси англашилади. Масалан, "кўз" сўзи иккита ҳарф: бир мутаҳаррик ("кў") ва бир сокиндан ("з") таркиб топади. Мутаҳаррик ва сокин ҳарфларнинг муайян тартибда қўшилишидан жузвлар юзага келади. Жузвлар ҳарфга нисбатан каттароқ ритмик бўлак саналиб, улар ҳар бири ўз ичида иккига бўлинадиган уч турга ажратилади: сабаб, ватад ва фосила. Жузвларнинг муайян тартибда бирикишидан рукнлар, рукнларнинг шеър мисрасида муайян тартибда такрорланишидан баҳрлар ҳосил бўлади. Булардан англашиладики, аруз қисмлари ўзаро мустаҳкам алоқада бўлган система сифатида жуда пухта ташкилланган шеър тизими экан. Ўзбек арузи учун энг кичик ритмик бўлак сифатида ҳижо олиниши айтилди. Ҳижолар уч турли бўлади: қисқа, чўзиқ ва ўта чўзиқ. Биргина қисқа унлидан (а -лам, и - лик) иборат бўлган ёки қисқа унли билан тугаган очиқ бўғин (ма - кон, ба - ло) қисқа ҳижо ҳисобланади, у парадигмада ( v ) белгиси билан ифодаланади. Чўзиқ ҳижо чўзиқ унли билан тугаган очиқ бўғин ёки қисқа унлили ёпиқ бўғинга тенг бўлиб, парадигмада (-) белгиси билан ифодаланади. Таркибида чўзиқ унли бўлган (чи - роқ) ёки қўш ундош билан тугалланган ёпиқ бўғин (ишқ, кўшк) ўта чўзиқ ҳижо саналиб, парадигмада (~) белгиси билан ифодаланади. Ҳижодан кейинги ритмик бўлак - жузвни алоҳида ажратиш ўзбек арузи учун унчалик зарур бўлмаса-да, уларга ҳам қисман тўхталиб ўтамиз. Юқорида айтилганидек, учта жузвнинг биринчиси сабаб деб номланади. Сабаб ўз ичида иккига бўлинади: 1) сабаби ҳафиф бир ҳаракатли ва бир сокин ҳарфнинг қўшилишидан юзага келади, яъни, бир чўзиқ ҳижога тенг бўлади: кўз, сўз, юз ( - );

2) сабаби сақийл икки ҳаракатли ҳарфнинг қўшилишидан ҳосил бўлади, яъни, икки қисқа ҳижога тенг бўлади: ўзи, кўзи, сўзи ( v v ); Ватад жузви ҳам асосан икки хил: 1) ватади мажмуъ икки ҳаракатли ва бир сокиннинг қўшилишидан ҳосил бўлади, яъни, битта қисқа ва битта чўзиқ ҳижога тенг: малак, палак ( v -) 2) ватади мафруқ икки ҳаракатли ўртасида бир ҳаракатсиз ҳарф келишидан ҳосил бўлади, яъни, бир чўзиқ ва бир қисқа ҳижога тенг: ҳафта, чипта (- v ). Фосила жузви ҳам икки турли: 1) фосилаи су ғ ро учта мутаҳаррикдан сўнг бир сокин келишидан ҳосил бўлади, яъни, иккита қисқа ва бир чўзиқ ҳижога тенг: капалак ( v v -); 2) фосилаи кубро тўрт мутаҳаррикдан сўнг бир сокин келишидан ҳосил бўлади, яъни, учта қисқа ва бир чўзиқ ҳижога тенг бўлади: курашажак ( v v v - ) Кейинги ритмик бўлак - рукнлар жузвларнинг муайян тартибда бирикишидан ҳосил бўлади. Масалан, битта ватади мажмуъ ( v -) ва икки сабаби ҳафиф (-) бирикувидан мафоийлун ( v - - -) рукни ҳосил бўлади. Аруз тизимининг асосини ташкил этувчи саккизта асл рукн (асллар) қуйидагилар: Фаулун v - - Фоилун - v - Мафоийлун v - - - Фоилотун - v - - Мустафъилун - - v - Мафъулоту - - - v Мутафоилун v v - v - Мафоилатун v - v v - Мазкур аслларнинг шеър мисрасида муайян тартибда такрорланишидан баҳрлар юзага келади. Аруз тизимида 19 та асосий баҳрлар мавжуд бўлиб, уларни таркибланишига кўра уч гуруҳга ажратиш мумкин:

а) битта аслнинг такроридан ҳосил бўлувчи баҳрлар: Фаулун / Фаулун ... = мутақориб Фоилун / Фоилун ... = мутадорик Мафоийлун / Мафоийлун ... = ҳазаж Фоилотун / Фоилотун ... = рамал Мутафоилун / Мутафоилун ... = комил Мафоилатун / Мафоилатун ... = вофир б) иккита аслнинг маълум тартибдаги такроридан ҳосил бўлувчи баҳрлар: мафоийлун / фоилотун = музориъ фоилотун / мустафъилун = хафиф мустафъилун / фоилотун = мужтасс мустафъилун / мафъулоту = мунсариҳ мафъулоту / мустафъилун = муқтазаб фаулун / мафоийлун = тавил фоилотун / фоилун = мадид мустафъилун / фоилун = басит в) иккита бир хил ва бир бошқа хил аслнинг такроридан ҳосил бўлувчи баҳрлар: мафоийлун / мафоийлун / фоилотун = қариб фоилотун / фоилотун / мафоийлун = мушокил фоилотун / фоилотун / мустафъилун = ғ ариб мустафъилун / мустафъилун / мафъулоту = сариъ Айтиш керакки, кўрсатилган баҳрлар шеъриятимизда ишлатилиши, фаоллиги жиҳатидан бир-биридан сезиларли фарқланади. Жумладан, арузшунос А.Ҳожиаҳмедов маълумотига кўра, улардан 7 таси ( вофир, муқтазаб, мадид, басит, қариб, мушокил, ғ ариб) ўзбек шеъриятида мутлақо қўлланилган эмас; мутадорик, комил ва тавил баҳрларидан жуда кам шоирлар фойдаланганлар. Қолган 9 та баҳр (ҳазаж, рамал, ражаз, музориъ, хафиф, мужтасс, мунсариҳ, сариъ, мутақориб) ўзбек шеъриятида фаол қўлланилган.

Шеър мисрасида баҳрлардаги асллар ўзгаришсиз ёхуд маълум ўзгаришга учраган ҳолда такрорланиши мумкин. Ўзгаришсиз такрорланган асллардан ҳосил бўлувчи баҳрлар солим баҳрлар деб юритилса, ўзгаришга учраган рукнлари (фуруъ) бўлган баҳрлар фаръий ҳисобланади. Аслларнинг ўзгаришга учраши арузшуносликда "зиҳоф" деб юритилади. Зиҳофлар турлича кўринишга эга бўлиб, бунда аслллар таркибидаги ҳижолардан бири ёки бир нечасининг тушириб қолдирилиши; сифатий ўзгаришга (қисқа ҳижонинг чўзиққа, чўзиқ ҳижонинг қисқага, чўзиқ ҳижонинг ўта чўзиққа айланиши) учраши; бир пайтнинг ўзида ҳам ҳижо тушиши, ҳам қолган ҳижоларнинг сифатий ўзгаришга учраши мумкин. Арузшуносликда ҳар бир зиҳофнинг, шунингдек, шу зиҳофга учрашдан ҳосил бўлган тармоқ рукннинг ўз номи мавжуд. Масалан, шеъриятимизда энг фаол қўлланилувчи асллардан саналувчи мафоийлуннинг тармоқларини кўриб ўтишимиз мумкин. Мафоийлун асли 12 хил зиҳофга учрайди ва бундан тубандаги 12 тармоқ (фуруъ) юзага келади: 1. Қабз зиҳофига учраганда мафоийлун ( v - - -) аслининг учинчи чўзиқ ҳижоси қисқага ўзгаради( v - - -) ва ҳосил бўлган тармоқ рукни "мақбуз" (мафоилун) деб аталади. 2. Кафф зиҳофига учраганда мафоийлун ( v - - -) аслининг тўртинчи чўзиқ ҳижоси қисқага ( v - - v ) ўзгаради ва ҳосил бўлган тармоқ рукни "макфуф" (мафоийлу) деб аталади. 3. Харм зиҳофига учраганда мафоийлун ( v - - -) аслининг биринчи қисқа ҳижоси туширилади ( - - -) ва ҳосил бўлган тармоқ рукни "ахрам" (мафъулун) деб аталади. 4. Шатр зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "аштар" (фоилун), тақтеси: - v - 5. Харб зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "ахраб" (мафъулу), тақтеси: - - v 6. Тасби ғ зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "масабба ғ " (мафоийлон),тақтеси: v - - ~

7. Қаср зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "мақсур" (мафоийл), тақтеси: v - ~ 8. Ҳазф зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "маҳзуф" (фаулун), тақтеси: v - - 9. Жабб зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "ажабб" (фаал), тақтеси: v - 10. Хатм зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "ахтам" (фаул), тақтеси: v ~ 11. Батр зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "абтар" (фаъ), тақтеси: - 12. Залал зиҳофига учрашдан ҳосил бўлувчи тармоқ рукнининг номи "азалл" (фоъ), тақтеси: ~ Кўрамизки, биргина ҳазаж баҳрининг ўзида ўнлаб тармоқлар юзага келиши мумкин. Зиҳофга учраган рукнларнинг мавжудлиги шеър оҳангининг ўзига хос бўлишига, баски, арузнинг ритмик жиҳатдан ранг-баранг бўлишига хизмат қилади. Арузда ёзилган шеър вазнини аниқлаш учун байт асос қилиб олинади. Байтнинг биринчи мисрасидаги биринчи рукн номи — садр, охиргиси — аруз, иккинчи мисрасидаги биринчи рукн — ибтидо, охиргиси — зарб деб номланади. Садр билан аруз, ибтидо билан зарб орасидаги рукнлар ҳашв деб юритилади. Шунга кўра арузда мураббаъ, мусаддас ва мусамман вазнлари ажратилади. Агар байтда тўртта рукн бўлса — мурабаъ, олтита рукн бўлса — мусаддас, саккизта рукн бўлса мусамман вазни юзага келади. Буни тақтеъ билан қуйидагича кўрсатиш мумкин: мафоийлун / мафоийлун мафоийлун / мафоийлун — мураббаъ вазни; мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун — мусаддас вазни;

мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун — мусамман вазни. Арузда ёзилган шеър вазнини аниқлаш учун, аввало, бир байтни вазнга мувофиқ ўқиш, унинг тақтеъсини чизиш, асл ва тармоқ рукнларини аниқлаш керак бўлади. Масалан, Навоийнинг: Фурқат ичра қон ютуб ғ ам бирла чектик оҳи сард, Ким хазон авроқидек бўлди юзим ҳажрида зард, - байтининг вазнини аниқлаш қуйидагича амалга оширилади: 1) байтни вазнга мувофиқ ифодали ўқилади, яъни, ўқишда вомида байтдаги қисқа, чўзиқ ва ўта чўзиқ ҳижолар ҳис қилиниши, фарқланиши керак; 2) байтнинг тақтеси чизилади: - v - - / - v - - / - v - - / - v ~ - v - - / - v - - / - v - - / - v ~ 3) асл ва тармоқ рукнлар аниқланади. Тақтеъдан кўринишича, ушбу байтда фоилотун асли (- v - -) ва унинг мақсур тармо/и (- v ~) мавжуд. Энди ушбу вазннинг номланиш тартиби қандай юзага келиши тушунарли бўлади: фоилотун рукнининг такроридан рамал баҳри юзага келади, демак, байт рамал баҳрида ёзилган; байтда саккизта рукн қатнашган, демак, у мусамман вазнида; байтнинг аруз ва зарбидаги асл қаср зиҳофига учраган (мақсур). Шуларга кўра байтнинг вазни рамали мусаммани мақсур деб номланади.

Адабиётлар: 1. Фитрат. Адабиёт қоидалари.-Т.,1995 2. Фитрат. Аруз.-Т., 1997. 3. А.Рустамов. Аруз ҳақида суҳбатлар.-1972. 4. У.Тўйчиев. Ўзбек поэзиясида аруз системаси.-Т., 1985 5. А.Ҳожиаҳмедов. Мактабда аруз вазнини ўрганиш.-Т., 1998 6. А.Ҳожиаҳмедов. Ўзбек арузи лу ғ ати.-Т., 1998 7. Тожибоев Р., Қодиров В. Янги давр /азалиётида вазн билан бо/лиқ айрим ўзгаришлар// Ўзбек тили ва адабиёти.-1991.-№6.-Б.9-15 8 . www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Аруз тизими

Адабиётшунослик фанлари хакида маълумот

Шеърий нутқ ҳақида

Бадиий асар ҳақида

Абдурауф Фитратнинг Вадуд Маҳмуд, Абдураҳмон Саъдий ва Отажон Ҳошим, Сотти Ҳусайнларнинг ХХ асрнинг биринчи ярмидаги адабий-танқидий жараёндаги фаолияти ва ўрни