Америка адабиёти Ж.Лондон ва Э.Хеменгуэй ижоди - Adabiyot - Referatlar

Америка адабиёти Ж.Лондон ва Э.Хеменгуэй ижоди

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

245 KB

Ko'chirib olish

Америка адабиёти Ж.Лондон ва Э.Хеменгуэй ижоди Режа: 1. Америка адабиёти тараққиёти. 2. Жек Лондон ҳаёти ва ижоди. 3. Ж. Лондон романлари ва ҳикоялари. 4. Э.Хеменгуэй ҳаёти ва ижоди. 5. “Чол ва денгиз”асари таржимаси ва таҳлили.

Жек Лондон – XIX асрнинг иккин чи ярми ва XX аср бошида яшаб ижод этган Америка демократик адабиётининг йирик вакили, кенг х а л қ ом м а с и н и н г ў з ҳ у қ у қ л а р и учун курашини акс эттирган маш ҳур реалист ёзувчи. Жек Лондон Калифорния штати нинг Сан- Франциско шаҳрида кам бағал фермер оиласида туғилади. У болалик чоғлариданоқ ҳаётнинг ҳамма оғир машаққатларини боши дан кечиради – ўн ёшидан кўча ларда газеталар сотади. Жек ўсмир ёшига етгач, консерва фабрикаси да 12-14 соатлаб ишлайди. Бундай иш уни, шубҳасиз, ҳолдан тойдира ди. Жек устрица балиғини яширин ча овлаш билан ҳам шуғулланади. Матрос бўлиб Узоқ Шарққа қатнайди, бир неча муддат электростанцияда ўт ёқувчилик қи лади. Кўп ўтмай ишсиз қолиб, мамлакат бўйлаб кезиб чиқади. Жек Лондон 1895 йилда ишчилар партиясига аъзо бўлиб киради ва унинг ташвиқотчилик ва тарғиботчилик фаолияти бош ланади. 1896 йилда у ёзувчиликка берилиб, ўз кучини турли жанрларда синаб кўради. Университетга кириб бир йил ўқий ди, аммо иқтисодий аҳволи ўқишни ташлаб кетишга (1897) мажбур э тади. Кир ювиш корхонасига ишга кирганида, оғир меҳнат унинг тинкасини қуритади. Шундан сўнг у олтин кони топилган Аляскада ишлаб, катта ҳаётий тажриба орттириб қайтади. Ёш Жек ҳар қадамда буржуа жамияти туғдирган даҳшатлар ни мадан иборат эканинн ўз кўзи билан кўриб улғаяди. Жек Лондон нинг ижоди шундай оғир шароитда бошланади. 189 9 йилда Америка журналларида Шимол ҳаётидан олиб ёзилган «Йўлдагилар шарафи учун», «Оқ сукунат», «Бўривачча», «Қирқ миль нарида» ва бошқа ҳикоялари пайдо бўлади. «Оталар худоси» ( 1 9 0 1 ) , «Совуқ болалари» (1902) ҳикоялар тўплами ёзувчига катта шуҳрат келтиради.

1905-1910 йиллар Жек Лондон ижодининг юқори чўққиси ҳисобланади. У шу даврда «Темир товон» ва «Мартин Иден» каби э нг ях ши романларини ёзади. Жек Лондоннинг ҳаёти қисқа, лекин ижоди сермаҳсулдир. У жуда кўп ҳикоя, қис с а, очерк, пьеса ва романлар яратади. Ҳикояларининг аксарияти Узоқ Шимолдаги машаққатли турмушга бағишланган. Мангу с овуқ ва Оқ сукунат ўлкаларидаги оғир ҳаёт романтик қаҳрамонларни тасвирлашга материал бўлиб хизмат этади. Зўравон жамият сиёсатларидан узоқдаги бу ерларда ҳақиқий инсоннийлик синовдан ўтади, худбинона интилишлар шахсни қан дай фожиали аҳволга олиб бориши мумкинлиги ўзининг реал ифодасини топади. Ўша ерларда капиталистик маданият ва унинг ярамас хулқ-атворига гўзал табиат ва унинг кенг баҳрида и шлаётган одамларнинг жуда қийин ва эркин ҳаётлари қарши қўйилади. Шимол ҳақидаг и ҳикояларининг персонажла ри турли тоифа кишиларидир. Улар орасида олтин изловчил ар ва овчилар, сайёҳлар, авантюрист ва бошқалар бор. Шимол муҳити одамларга таъсир этмай қолмайди. Масалан, «Жис-Ук» ҳикоясида Боннар чекка ерга бориб қолиб, ўша ерда беш йил яшайди. Меҳнат уни ялқовлик ва енгил-елпи ҳаракатлардан қутқаради ва энди у ҳақиқий инсон бўлиб етишади. «Смок Беллью» ҳикоясининг қаҳрамони ҳам Шимолга бор гач, оғир меҳнат туфайли ўзгариб, жасур кишига айланади. Бу асарларда кишилар эркинликка интиладилар, ўз инсоний бурч ва ишларини қийин ша роитда синаб кўрадилар ва тобланадилар. Улар оғир аҳволда қолганларида ҳам одамийликни йўқотмайдилар. Лондоннинг шу типдаги қаҳрамонлари Мeзон, Кид, Чарли, Пассук ва бош қалардир. «Оқ сукунат» ҳикоясида руҳан кучли, олижаноб кишилар Шимолнинг оғир шароити фонида берилган. Қарағай йиқилиб Мeзон устига тушган ва уни мажақлаган. Қаттиқ азоб ичида қолган Мeзон дўстидан ўзини отиб ўлдиришни сўрайди, вафодор хотини индианка Руфи аҳволидан хабар олиб туришини илтимос қилади. Шериги Малмут Кид уни

қутқариб олиб ке тиш иложини тополмай, Мeзоннинг илтимосини бажаради. Сўнгра Кид ҳамма ёқни қоплаб ётган оппоқ қор бўшлиғида йўлини давом эттиради. У кучли бўрон, сув тўлқинлари, зилзила даҳшатлари олдида ҳам қўрқувга тушмайди. Ўшандай шароитни яхши биладиган тажрибали ва мард кишилар оқ су кунат ҳукмронлигини ҳам ўзларига бўйсундирувчи одамлардир. Ёзувчининг «Ҳаётга муҳаббат» ҳикоясида ҳам инсоннинг турмушга бўлган зўр интилиши кўрсатилган. Асар қаҳрамони узоқ йўл босиб, оч қолиб тинкаси қурийди. Эмаклаб ва судралиб олға қараб ҳаракат қилади. Унинг бутун қўл-оёқлари қонаб, моматалоқ бўлиб кетган. У билан ёнма-ён оч бўри ҳам бормоқда. Улардан бири иккинчисини еб омон қолишга интилади. Ниҳоят, одам бутун кучи ва иродасини тўплаб, ёнига судралиб келган ва уни ейишга уринаётган бўрининг бўйнига тишларини ботириб, қонини сўриб жонланади. Мўлжал қилган ери – Юкон портига етиб боради. Шундай қилиб, инсон совуқ ни ҳам, очликни ҳам, бўрини ҳам енгади. Ҳаёт ўлимдан устун чиқади. Кишининг яшашга бўлган муҳаббати ғалаба қилади. «Аёлнинг жасорати» ҳикоясида негр аёлининг матонати, ла тофати ва ғамхўр инсон экани чуқур самимийлик билан тилга олинади. Пассукнинг ўз э рига садоқати зўр. Аёлнинг э ри Сит ки Чарли – мард киши. У Шимолнинг бепоён қор тепаликларидан юриб ўтиб, муҳим топшириқни денгиз қирғоғига еткази ши керак. Шунинг учун Пассук эрига ёрдам бериш ташвиши билан яшайди. У ўзи ейдиган оз миқдордаги озиқ- овқатнинг бир қисмини йиғиб боради ва узоқ йўлга чиққан эрига бера ди. Ўзи эса оч қолиб вафот этади. Шимол романтикаси билан бир қаторда ҳайвонлар ҳаёти тасвири ҳам Жек Лондон ижодида алоҳида ўрин эгаллайди. Масалан, «Оқ курак тиш» (1906) қиссасида ёзувчи ҳайвонларнинг ҳаракати ва руҳиятини моҳирона кўрсатган. Асарда ит-бўри тарихи ҳикоя қилинади. Овчи ҳинди Серий Бобр ўрмон да кичик бўри боласини ушлаб, кулбасига олиб келади ва

ун га «Оқ курак тиш» деб ном қўяди. У ота қонига тортиб, ўрмонга – бўрилар орасига қочиб кетади. Бироқ бундай ҳол хўжайини Серий Бобрнинг чақириғи олдида кучсиз бўлиб чиқади ва ортига қай тади. У қўрқиб-писиб овчи томон судралиб келади ва унинг оёғи тагига ётади, яъни ўз истаги билан бўйсунади. Лекин у жазоланишдан қўрқади. Овчининг қўли юқорига кўтарилади-ю , аммо урмайди, аксинча еб турган гўштининг ярмини унга узатади. Оқ курак тиш уни эҳтиёткорлик билан олади ва ея бошлай ди. Бу вақтда хўжайин унинг ёнига бошқа итларни яқинлаш тирмайди. Энди Оқ курак тиш совуқ ва қоронғи ўрмон ичида эмас, балки овчилар орасида, иссиқ гулхан ёнида яшаяжагини била ди. Шундай қилиб, у энди одамга ўз хоҳиши билан тобе бўлиб қолади. «Оқ курак тиш» қиссасида муаллифнинг кузатишлари сезгир ҳайвоннинг идрок қилиши орқали кўрсатилади. Оқ курак тиш йиртқич ҳайвонлар дунёсидан инсонлар орасига тушиб қолар экан, одамлар жамиятининг ҳам шафқатсизлигини билади. Пул ҳукмронлигига асосланган жамият даги ваҳшийларча муносабат ҳайвонлар дунёсига ҳам олиб кирилади. Бу нарсани янги хўжайин Смитнинг Оқ курак тишга нисбатан ёвузларча муносабатида очиқ кўриш мумкин. Смит образида зўравонликка асосланган қўпол куч, зўравон жамиятнинг қабоҳатларини ўзида мужассамлантирган шахс қораланади. Инженер Скотт eса ҳайвонларга азоб берувчи шахсларни нафратлайди. Шу жиҳатдан у ёзувчи қарашларини ифодаловчи ижобий қаҳрамондир. Меҳнаткаш халқнинг зулм ва зўравонликка қарши кураши Жек Лондоннинг ижтимоий утопик романи «Те мир товон»да ўзининг ёрқин ифодасини топган. «Темир товон» (1907) романининг бош қаҳ рамони ишчи оиласидан келиб чиққан инқилоб чи Эрнст Эвергард. У ёшлик вақтиданоқ фабрикага ишга киради. Мутолаа қилиш йўли билан билимини оширади ва меҳнаткаш омма ўртасида ташвиқот-тарғибот ишларини олиб боради. Э вергард фашистик типдаги бур жуа давлати – Темир товонга қарши курашга отланади. Ле кин буржуа ҳукумати уни қамоққа ташлайди. Эрнст

ўша ерда туриб, меҳнаткашлар қўзғолонига раҳбарлик қилади. Бироқ Темир товон хуфялари уни ёвузларча ўлдирадилар. Раҳбар йўқ этил ган бўлса ҳам, лекин меҳнаткаш омма курашини давом эттиради ва узоқ йиллардан сўнг Темир товон ҳокимияти йирик мо нополиялар ҳукмронлигини емириб ташлайди. XX асрнинг бошларига оид бўлган бу китобдаги воқеа инқилобчи Эрнст Эвергарднинг хотини Эвис Эвергард хотираси асосида берилади. Эвиснинг мактублари гўё бир неча аср ўтг анидан сўнг (XXIII аср) топил ади ва уни ўша давр тарихчи олими Антони Мередит таҳлил қилади, изоҳлайди. Романнинг характерли хусусиятларидан бири – унинг му нозара асосига қурилганлиги. У меҳнаткаш омманинг ўз ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилиб, эрк ва озодлик учун курашганлигини бадиий акс эттирган роман сифатида дунё тараққийпарвар адабиётининг энг яхши асарларидан биридир. «Мартин Иден» (1909) романида романида Жек Лондон халқ ичидан чиққан қобилиятли ёзувчининг буржуа жамият идаги оғир аҳволи ва фожиали ҳаётини кўрсатади. Асарнинг қаҳрамони халқ фарзанди, ақлий ва жисмоний куч ли шахс матрос йигит Мартин Идендир. У ёзувчи бўлишга инт илади, оғир шароитда қийинчиликларни енгиб, ҳикоя ва қисс алар ижод эта бошлайди. Лекин унинг ёзган асарлари учун ўша жамият газета ва журналларида ўрин йўқ, чунки унинг халқ манфаати акс этган реалистик ҳикоялари ҳукмрон ларга ёқмайди. Матрос Мартин бадавлат Морзлар саройида тасодиф ан бўл ган вақтида дастлаб шошиб қолади, кўп нарсаларга кўзи туша ди. Айниқса, Морзнинг қизи Руфь хонасидаги жавонлардан ж ой ол га н қ ат ор - қ ат ор ки то бл ар га н аз ар со лг ан ид а, б у ер д а ю к с а к м а д а н и я т ҳ у к м р о н э к а н , д е г а н х а ё л г а к е л а д и . Р у ф ь ҳам университетни битирган, санъат ва адабиётдан хабар дор, билимдон қиз бўлиб кўринади. Мартин анча вақт шундай таассуротлар ичида яшайди. Ҳақиқатда Руфь Морзлар

хона дони маданиятдан узоқ, фақат бойликка сиғинувчи типик бур жуа оилаларидан бири эди. Банкир Морз катта бой, у пули йўқ камбағалларни назар-писанд қилмайди. У Мартин Иденга ўхша ган халқ ичидан чиққан кишиларга зарарли фикрлар билан оғриган йўқсил, деб қарайди. Шу боисдан у Мартиннинг кел ажакда қизига лойиқ эр бўлолмаслигини ўйлаб, Руфни ундан узоқ туришга ундайди. Морзнинг хотини ҳам тамагир бир аёл . У ҳам Мартинга қизининг нозик дидларига жавоб беролм айдиган қўпол, тарбиясиз, камбағал йигит, деб қарайди. У қизининг бу «ялангоёқ, муттаҳам, матрос, ковбой, контрабандач ига... эмас», балки келажаги порлоқ бадавлат кишига эрга теги ши кераклигини ўйлайди. Руф ь ҳ ам д ун ёқ ар аш и ж и ҳа ти да н от а- она си да н о рт иқ ча ф ар қ қилмайди. Тўғри, бу қиз «бегона» одамнинг ғайрат-шижоа ти, қобилиятини ёқтирса ҳам, унинг ўзига хос характерини тушуни б етм айди. Лекин уни ўз муҳити руҳида, ўзи ва ота- она с и ди ди га м о с қи ли б қа йт а т ар би ял аш га , ун га б ур ж у а ча одатларни сингдиришга интилади. Қиз бу ишчан, билимга ўч йигитнинг келажагига ишонмайди. Реакцион матбуот Мартинни қоралаётган вақтда Руфнинг руҳан қашшоқ севгиси юзаки экани маълум бўлади. У Мартинни қўллаш, унга далда бериш ўрнига, аксинча ундан алоқани узади. Руфь Мартин билан учрашганида: «Ота-онам ҳақ эканлар, биз бир-биримизга тўғри келмас эканмиз», – дейди. Банкир Морз оиласи ва ўша доирадагиларнинг асл башараси фош э тилиб боради. Булар тамагир, юзаки судья Блоунт, савдогар, ҳуқуқшунос ва шулар қабилидаги кишилардир. Улар дастлаб камбағал Мартинга менсимай қараган бўлсалар, кейинроқ унинг пулдор, машҳур ёзувчи бўлиб етишганини кўришгач, энди унга айёрона хушомадгўйлик билан муомала қила бошлайдилар. Руфда ҳам қизларга хос мағрурлик ва камтаринлик ҳисси кўринмайди. Мартиннинг тез шуҳрат қозониб, пулдор кишига айланганини эшитгач, у билан топишишга шошилади, унга тегиш га рози эканлигини билдиради.

Ота- онаси ва акаси ҳ ам уни Мартин билан яқинлаштиришга ҳаракат қиладилар. Энди Мартин уларга зарар эмас, балки фойда келтириши мумкин бўлган кишига айланган эди. Асарнинг бош қаҳрамони Мартин Иден меҳнаткаш омманинг энг яхши хусусиятлари – ишчанлик, ижодкорлик, ода мийлик каби фазилатларини мужассамлантирган реалистик образдир. У асар бошида оддий ишчи йигит сифатида тасвирланади. У кўп машаққатларни бошдан кечириб, қийинчиликларни бартараф этади, ўқимишли кишига айланади, буржуа матбуоти билан кескин кураш олиб боради, машҳур ёзувчи бўлиб етишади. Агар Мартин Руфь билан турмуш қуриб Морзлар оиласи билан яқинлашиб кетганида эди, ўша муҳит унинг ижодини бўғиб қўйган бўлар эди. Шунинг учун Мартин кейинчалик Руфга «Сал бўлмаса сиз менинг... ижодим ва келажагимни нобуд қи лувдингиз» дея унинг юзаки истак- хоҳишини рад этади. Ёзувчи ҳақиқий севги, дўстлик ва одамийликни халқ ичи дан чиққан кишиларда кўради. Кўп боланинг онаси камбағал аёл Мария Сильва оғир аҳволга тушиб қолган Мартинга сами мий ёрдам қўлини чўзади. Жо ва Жиммилар ҳам унинг ҳақиқий дўстларидир. Камбағал ишчи қиз Лиззи Конолли ҳам ўз одоби ва самимийлиги билан бой қизи Руфдан беқиёс юқори туради. Руфь Мартиннинг бойлигига қизиқса, Лиззи унинг ўзини севади. У билан баробар гаплашиш учун ўқиб билимини оширади. Бу кишилар образида адолатли жамият қурувч илар ининг асосий белгилари кўриниб туради. Мартин Иден ва унинг муҳитидаги кишилар жафокаш халқ вакиллари ва улар томонидан тарбияланган ҳақиқий инсонлар дир. Шунинг учун Мартин қаттиқ меҳнат қилиб, ўз қобилияти ва истеъдодини чиниқтиради ва уни реалистик санъат манфаатига хизмат этти ради. Мартин Иден ҳаётининг охирларида сохталиклар авж ол ган буржуа жамияти шароитида (Морз ва Бeтлерлар доира сида) ўзининг ҳеч кимга керак эмаслигини ва ёлғизлигини се зади. Ўша муҳитга нафрат билан

қарайди, айни чоқда ўзига руҳан яқин одамлар орасига қайтишга ҳам йўл тополмайди, чунки унга Ницшенинг зарарли – қудратли шахс фалсафаси таъсир этган эди. Шу фалсафа унинг ўз муҳитига қайтиши йўлидаги катта тўсиқ эди. Жек Лондон буржуа шахсиятпарастлигига халқ оммасининг кураши ва ақл-идрокини қарши қўя олмади. Мартин И ден назарий жиҳатдан Ницше қарашларига берилгани ҳолда, амалда бу фалсафага риоя қилмайди, роман ва қаҳрамонда ги зиддият унинг шундай ҳаракати натижасидир. «Мен индивидуалистман, – дейди Мартин Спенсернинг сийқа си чиққан фалсафасини қайтариб, – югуришда илдам, кур ашда кучли ғалаба қилишга ишонаман». Жек Лондон бу масалада ҳам Мартиндан юқори туради. У ўз қаҳрамонини танқид қилади. Унинг ницшечилиги асоссизлигини кўрсатади. Буржуа жамиятида якка-ёлғизликда қолган ва тўғри йўлни тополмаган Мартин охирида ўзини ҳалок этади. «Мартин Иден» романида кўринган зиддиятлар ёзувчининг бундан кейинги асарларида кучайиб, исёнкорлик руҳи заифлашиб боради. Ишчилар ҳаракатига қарши хуружлар, Жек Лондонга қилинган иғвол ар (1906) унинг руҳий ҳолати ва ижодига жиддий таъсир этм ай қолмайди. У ишчилар ҳаракатидан четлашади. Энди у сиртдан қизиқарли, лекин юзаки воқеалар тасвирига диққат қила бошлайди. Бу унинг «Саргузашт» (1910) романида ғаройиб бир америкалик жувоннинг инглиз йигити билан бирга какао э кинзорларида маҳаллий аҳолига зулм ўтказиб, таҳқирлашлари т асвирида очиқ кўринади. Лекин бу вақтда ҳам Жек Лондон зўравон ж амият қабоҳатларини қораловчи асарлар ёзади. «Ўғрилик » (1910) пьесасида Америка ҳукмрон доираларининг асос ий касби таловчилик ва ўғрилик бўлиб қолганини кўрсатади. Лекин «Ойдин водий» (1913) романида бошқача манзара акс э тади. Америка ишчилар ҳаракатининг фаолларидан бўлиб, зулм ва зўравонликка қарши иш олиб борган Билли Робертс синфий курашдан воз кечиб,

шаҳарни ташлаб ўз рафиқаси Сeксон билан фермага кетади ва бахтни беташвиш қишлоқ ҳаётидан излайди. Жек Лондоннинг ижтимоий маъносини йўқотган бир нечта с аргузашт мавзудаги асарлари ҳам мавжуд. Булар «Катта уйнинг кичик бекаси» (1915) ва «Уч қалб» (1916) романларидир. Бу типдаги асарларини ёзар экан, у қимматли вақтини бекорга сарф қилаётганидан қайғуради. Бу китоблар «Темир то вон» романидаги инқилобий руҳга, «Мартин Иден»даги ҳақи қий реализмга зиддир. Жек Лондон: «Мартин Иден – менинг ўзим», – де б эътироф этади . Гарчи романдаги кўп лавҳалар ёзувчининг таржимаи ҳолига ўхшаса ҳам, лекин «Мартин Иден» унинг автобиографиясиги на эмас. Иден образи – бадиий тўқима. Мартин ёзувчи фикр ларини ифодаловчи реалистик образдир. Жек Лондон 1916 йилда вафот этди. Ёзувчи ижодининг энг яхши намуналари унинг халқ оммасига яқин турган ва ўз озодлиги учун курашаётган даврига тўғри келади. «Темир товон» ва «Мартин Иден» Жек Лондон ни бутун дунёга танитган муҳим асарлардир. Жек Лондон 150 дан ортиқ ҳикоялар ёзган ва уларда асосан, мамлакат шимоли ва Океания оролларидаги ҳаётни зўр бадиий маҳорат билан тасвирлаган. Асарларида халқ оммасининг ўз ҳуқуқлари учун курашини акс эттирган, ёшлигидаёқ ҳаётнинг бор машаққатларини бошидан кечирган ёзувчи. Адабий фаолиятини 1898 йилдан бошлаган. Ҳикоялари: “Оқ сукунат”, “Қирқ мил нарида”, “Оталар худоси”, “Совуқ болалари”, “Ҳаётга муҳаббат”. Романлари: “Темир товон” (1907), “Мартин Иден” (1909). Бу романларида буржуа жамиятини қаттиқ танқид остига олган. Очерки: “Тубанлик кишилари” (1903). Унда лондонлик ишчиларнинг қашшоқ ҳаёти тасвирланган.

“Ҳаётга муҳаббат” ҳикоясида ҳаётга бўлган муҳаббатнинг ўлим устидан ғалабаси тасвирланган. Унда Билл сувда оёғини чиқариб олган шеригига ҳатто қайрилиб ҳам қарамай ўз йўлида давом этади. Кит овловчи “Бедфорд” кемасидаги илмий экспедиция қирғоқда ғалати бир махлуқни кўриб қолишади. У қум устида зўрға ўрмалаб денгиз томонга келарди. Бу махлуқ фақат олдинга интилган, яшаш учун курашиб келаётган олтин изловчи эди. Одам кўлмакдаги кичкина балиқчани тутиш учун қилган меҳнати зое кетганда илк бор йиғлаб юборди. Шу ҳикоядан парчалар: 1) “...умид аччиқ ҳақиқат билан ҳисоблашишни истамасди” сатрлари мавжуд. 2) “... қўрқув яшаш учун кураш билан чамбарчас боғлиқдир”. 3) “Одам энди ҳаёт учун курашмай қўйди. Ундаги ҳаётнинг ўзи ўлишни истамас, шунинг учун ҳам уни илгарига ҳайдарди”. Ҳикоя қаҳрамони ҳақида: “... ҳаётда учраши мумкин бўлган курашларнинг энг шиддатлиси”ни шу асар қаҳрамони енгиб ўтганди. У ҳеч нарсани эшитмас, ҳеч нарсани тушунмас, қум устида улкан қурт сингари буралар эди. У олдинга деярли силжимас, лекин орқасига ҳам қайтмасди, буралиб- буралиб олдинга қараб ҳаракат қилар ва соатига 20 қадамдан йўл босар эди. ... у овқатнинг мўллигидан қувонар, бошқаларнинг оғзига тушиб йўқ бўлиб кетаётган ҳар бир луқма уни зўр ташвишга соларди. Унинг ақли жойида, лекин стол атрофида ўтирган одамларга нафрат билан боқарди. Овқатнинг тамом бўлиб қолишидан қўрқиб безовта бўларди”. Х IX асрнинг иккинчи ярмида Америка ижтимоий ҳаётида катта ўзгаришлар содир бўлди. 1861-1865 йилларда гражданлар уруши натижасида Шимол буржуазияси қулдорлар Жануби устидан ғалаба қозониб, бутун мамлакат бўйлаб ўз ҳукмронлигини ўрнатди. Шундан сўнг АҚШ жадал капиталистик тараққиёт йўлига кирди.

Саноатнинг муҳим тармоқлари илдам қадамлар билан ривожлана бошлади. 70-80-йилларда монополия бирлашмалари юзага келиб, улар ишчиларни қаттиқ эзиш эвазига катта фойда ола бошладилар. Бунинг оқибатида 1886 йилнинг май ойида ишчилар катта қўзғолон уюштирадилар. Аммо бу қўзғолон шафқатсизлик билан бостирилади. Америка буржуазиясининг милитаристик сиёсати кучаяди. У Испания билан уруш олиб боради, Пу э рто- Рико, Филиппинларни ўзига бўйсундириб олади. Қисқа муддатли ўсиш ва кўтарилишлардан сўнг мамлакат хўжалигида кризислар бошланиб, сон- саноқсиз ишчилар ишдан ҳайдаладилар. Булар Американинг ўзига хос тараққиёт йўли бор, у ерда ҳамма учун баробар имкониятлар мавжуд, шунинг учун Америка капитализми зиддиятларни билмайди, деган қарашлар қуруқ хаёлдан иборат эканини фош этади. Табиийки, бу ижтимоий воқеалар ўз даври адабиётида ёрқин акс эттирилди. Х IX асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошида адабиётни ҳаётга яқинлаштиришда маълум хизмат қилганлардан бири Эрнест Хемингуэй бўлди. У Америка реалистик адабиётининг машҳур вакилларидан биридир. Эрнест Хемингуэй 1899 йилда Американинг Оук-Парк шаҳрида врач оиласида туғилган. Бўлажак ёзувчи мактабни битирганидан сўнг кичик бир газетада ишлайди. Европага бориб, аввал Францияда, кейин Италияда жойлашган Америка тиббий қисмларида туриб, биринчи жаҳон урушида қатнашади. Урушдан сўнг у Америка газеталарининг мухбири сифатида Парижда яшаб ижод э тади. 20-йилларнинг охирларида ўз мамлакатига қайтиб, Флорида соҳилларида истиқомат қилади. Хемингуэй Испания республикачиларининг фашист фитначиларига қарши олиб борган курашларида фаол қатнашган ва бу ҳақда кўп асарлар ёзган, иккинчи жаҳон уруши йилларида авиация қисмларида мухбир бўлиб ишлаган. Иттифоқчилар армиясининг Францияга бостириб киришида иштирок этган. Урушдан сўнг Америкага қайтган ва ҳаётининг охирги йилларини Кубада ўтказган.

Хемингуэй ижодининг бошланиши биринчи жаҳон урушидан кейинги йилларга тўғри келади. «Бизнинг замонда» китобига кирган ҳикояларида ёзувчи, биринчидан, асарнинг лирик қаҳрамони Ник Адамснинг ёшлиги, ўсмирлик йиллари, севгиси ва оиласи ҳақида ҳикоя қилса, иккинчидан, тинч ҳаёт ҳақидаги хаёлларга қонли уруш воқеаларини қарама-қарши қўяди. Индивидуалистик характерда бўлса ҳам, асарда қаҳрамоннинг разил урушга қарши норозилиги баён этилади. Империализм келтириб чиқарган босқинчилик урушларини лаънатлашга бағишланган «Алвидо, қурол!» (1929) романи ёзувчи ижодида муҳим босқични ташкил этади. Асарда биринчи жаҳон уруши йилларида Австрия- Италия фронтида рўй берган воқеалар ҳикоя қилинади. Тиббий хизмат лейтенанти америкалик Генри урушнинг бутун даҳшатлари – очлик, ифлослик, ўзаро қон тўкиш ва сон-саноқсиз бегуноҳ кишиларнинг ўлиб кетаётганликларини кўриб, уруш ҳақидаги фикрларининг пуч хаёллардан иборат эканини билади ва умидсизликка берилади. И тальян солдат ва офицерлари билан с амимий суҳбат ва алоқалар уни миллий худбинлик ва ма ғрурликдан холи қилади. Шунинг учун лейтенант Генри урушдан юз ўгириб, қуролини ташлаб, бетараф мамлакат Швейцарияга ўтиб кетади. Ёзувчи уруш қабоҳатларига шахсий ҳаётни қарши қўяди. Генри Кeтрин Барклига бўлган севгиси билан уруш даҳшатларидан ҳам, ташқи дунё машаққатларидан ҳам қутулишга интилади. Лекин у шахсий ҳаёт ва муҳаббатдан ҳам бахт тополмайди. Кэтрин туғруқхонада ўлганидан сўнг Генри бутунлай умидсизлик ичида қолади. «Алвидо, қурол!» романида биринчи жаҳон уруши қораланган бўлса-да, лекин унда баён этилган норозилик шахсий йўсиндадир. «Бу китобнинг муаллифи, – деб ёзади Хемингуэй асар сўз бошисида, – онгли суратда шу фикрга келдики, урушларда жанг қилаётган одамлар дунёдаги энг ажойиб одамлардир, фронтнинг қизғин қисмларига кириб борганинг сари бундай ажойиб кишиларга кўпроқ дуч кела бошлайсан. Лекин урушни бошлаганлар, унинг оловига яна олов ташлаб турганлар,

иқтисодий рақобатдан, фойда ундиришдан бошқа нарсани ўйламайдиган тўнғизлардир... Мен уруш оловини ёққанлар... отиб ташланмоғи зарур, деб ҳисоблайман». Хемингуэй 30-йилларнинг ўрталаригача бўлган асарларида ташқи дунёга муносабати зиддиятли ва индивидуалист ижодкорлигича қолади. Ўша йиллари очерк шаклида ёзган «Тушдан кейинги ўлим» (1932) китобида ўлим мавзуси яна ҳам очиқ кўринади. Асарда буқалар уруши ва унга боғлиқ қоидалар батафсил берилади. Буқаларни ўлдирувчи матадорлар ёки матадорларни ҳалок этувчи буқалар, отларнинг ёрилиб кетган қорнидан отилиб чиқаётган қонлар, фожиа устига фожиа ва айниқса, жароҳатланган одамнинг ўлими олдидан кечирган азоблари умидсизлик руҳида тасвирланади. «Африканинг яшил тепаликлари» да ( 1935 ) ҳам юқоридаги китобига хос бўлган ўлим масаласи кўрсатилади. Агар «Тушдан кейинги ўлим» матадор билан буқа ўртасидаги олишувда иккаласидан бирининг ҳалок этилиши билан тугаса, бунда овчи ҳақида гапирилади. Ва албатта, воқеа овчининг ғалабаси ва ҳайвоннинг ўлими билан якунланади. Ёлғизлик, умидсизлик ёзувчининг бошқа асарларида ҳам акс этади. Масалан, «Тоза ва ёруғ жойда» (1936) китоби қаҳрамони кеча қоронғулигидан ваҳимага тушади, унинг учун ягона макон тоза ва ёруғ майхона бўлиб қолади. 30-йилларнинг ўрталарида Хемингуэй ижтимоий воқеаларга мурожаат этади. Шу даврга хос романи «Ҳаёт ёки мамот» (1937) қаҳрамони Гарри Морган ўз оиласини боқиш йўлида тинмай ишлайди, аммо кучайиб бораётган иқтисодий инқироз унинг хўжалигига ҳам таъсир этади. Унинг моторли қайиғини ижарага олувчи бой сайёҳларнинг камайиши туфайли даромадига путур этади. Энди Гарри ўзига бошқа иш, хавфли касбни танлашга мажбур. «Қонунларни ким ўйлаб чиқаришини билмайман. Лекин мен одам оч қолсин, деган қонуннинг йўқлигини биламан», – дейди у. Гарри яшашга бўлган табиий эҳтиёжини қондириш мақсадида буржуа жамиятининг

ваҳшийликка асосланган қонунларига таяниб ўзини ҳам аямайди, бошқаларга ҳам шафқат қилмайди, ҳатто одам ўлдиришгача бориб етади. У фақат ўзининг шахсий кучига ишонади. Куба анархистлари билан тўқнаш келган ва қаттиқ жароҳатланган Гарри Морган ўлими олдидан ёлғиз одам ҳеч нарса қила олмайди, деган фикрга келади. Қаҳрамоннинг фожиали ҳалокати ёзувчидаги индивидуалистик қарашларнинг самарасизлигини кўрсатади. Илгари жамият ҳаётидан четда турган ва фақат ўз кучига ишонган Хемингуeй энди ижтимоий воқеликка қизиқиб қарайди. Испаниядаги ҳодисалар, республикачиларнинг фашистлар тўдасига қарши курашлари унинг диққат марказида туради. Ё зувчи республикачиларни қўллайди, уларга моддий ёрдам беради, тез-тез фронтга боради. Бу воқеалар э нди унинг ижоди учун материал бўлиб хизмат қилади. «Бешинчи колонна» пьесаси бунга мисол бўлади. Асар қаҳрамони америкалик Флипп Раулингс қалбан хаста, бўшашган шахслардан эмас. У оғир аҳволда бешинчи колонна жосуслари билан кураш олиб боради, жосус ва қўпорувчи шахсларни қўлга туширади. Бу жасур киши ўзидаги индивидуализмни бутунлай бартараф этган эмас. Флипп Раулингс ёш, бой ва гўзал америкалик аёл Доротини кўргач, ўзгаради. Б у аёл уни ўзи билан бирга бу ердан кетиш ни таклиф қилади. Жиддий ишдан толиққан Раулингс бундай фикрга қўшилади ҳам. Сўнгра у ўзида туғилган бундай худбинлик ҳиссини бартараф этади ва Доротидан алоқани узиб, Испанияда қолади. Макс исмли қаҳрамон унинг қарашларига таъсир кўрсатади. У Раулингснинг кўпчилик учун хизмат қилиши зарурлигини эслатиб, Раулингсни тетиклаштиради. Шундай қилиб, Флипп Раулингс ўзининг шахсий интилишларини жамият манфаатига бўйсундирган, фашизм йиртқичларига қарши курашувчи ижобий қаҳрамон бўлиб етишади. Раулингс Макс билан фашистларнинг кузатув пунктига дадиллик билан ҳужум уюштириб, франкочи полковникни асир оладилар ва фашистларнинг янги ҳужумини барбод этадилар. Бу асарида Хемингуэй мураккаб ва чалкаш, зиддиятли йўлни босиб ўтади ва ижобий қаҳрамон яратишда катта ютуққа эришади.

Хемингуэй Америка адибларининг II конгрессида «Ёзувчи ва уруш» (1937) мавзуида сўзлаган нутқида фашизмни қонли жиноятчилар тўдаси, деб қаттиқ қоралайди. У испан республикачиларининг мағлубиятидан азият чекади. Фашистлар зўравонлик қилиб давлатни босиб олганларидан сўнг, яна унда якка-ёлғизлик қобиғига ўралиб, умидсизликка берилиш кайфияти юз беради. Бу ҳол адибнинг «Қўнғироқ нимадан дарак беради» (1940) романи мисолида кўринади. Асар қаҳрамони Роберт Жордан эрк ва саодат учун курашиб, ҳаётни эмас, ўлимни ўйлайди, ғалабага эмас, балки ўлимга тайёрланади. Бу эса шу даврда ёзувчи онгида туғилган ғоявий парокандаликнинг кўриниши эди. «Дарёнинг нариги томонидаги дарахтлар соясида» (1950) асарида ижтимоий ҳаётдан четда турувчи якка қаҳрамон пайдо бўлади. Бу икки урушда қатнашган америкалик полковник Ричард Кентуэллдир. Унга хос хусусият шуки, у ҳамма вақт ўлим хаёли билан яшайди. Бу eса повестнинг ғамгин руҳини кўрсатади. Хемингуэй сўнгги «Чол ва денгиз» (1952) қиссаси учун Нобель мукофотини олган. Асар қаҳрамони чол Сантьяго балиқ овига чиққанига анча кунлар бўлса ҳам, лекин иши юришмайди. Унингча, елканига «кўп ямоқ тушган» қайиққа қандай қилиб ҳам балиқ илинсин. Сантьяго кекса бўлса ҳам, лекин ўзи тетик. Шунинг учун ёзувчи бу одам «таслим бўлмайди», деб уқтиради. Чол тўрига катта балиқ тушганда чексиз севинади. « Балиқ , – деб чақирди у секингина, – ўлсам ўламанки, сендан ажралмайман». Чол бутун куч- ғайратини ишга солиб, балиқ билан олишади ва енгади. Унинг: «Одамзодни янчиб ташлаш мумкин, лекин уни бўйсундириш мумкин эмас», деган сўзлари инсон қудратига ёзувчининг чексиз ишончини кўрсатади. Балиққа бир гала акула ҳужум қилганида ҳам, Сантьяго бўшашмасдан курашини давом эттиради. Бир акулани ўлдирганида, иккинчиси ўлжага ташланади, шу тариқа олишув анча давом этади. Унинг пичоғи синиб, қўллари қонга беланса-да, тўқмоқ билан акулаларнинг бошига уришда давом

этади. Сантьяго қирғоққа етиб борганида катта балиқнинг фақат гавда суягигина қолган эди. «Ким ҳам сени енга қолди ўзи, чол, – сўради ўз-ўзидан, – ҳеч ким, – жавоб берди у. – Айбим шуки, мен денгизда ҳаддан ташқари узоққа кетиб қолибман». Сантьяго учун умидсизлик гуноҳдир. У китобхон кўз ўнгида мағлубиятни билмайдиган, иродали инсон тимсолида намоён бўлади. Сантьяго шу жиҳатдан ёзувчининг олдинги асарлари қаҳрамонларидан фарқ қилади. Уни қирғоқда кутиб олган бола навбатдаги балиқ овида чол билан бирга боришни ва ундан кўп нарса ўрганиши зарурлигини айтадики, бу – Сантьягонинг ёлғиз эмаслигига ишорадир. Эрнест Хемингуэй босиб ўтган мураккаб ва зиддиятли йўл кўп чет эл ёзувчилари учун характерлидир. Улар жамиятда кучайиб бораётган тушкунликни, пулга асосланган жамият қонун-қоидаларини танқид қилиш йўлидан борадилар. Хемингуэй ҳам Ғарбнинг йирик инсонпарвар ёзувчилари қаторида буржуа жамиятининг истиқболи йўқ эканини тобора кенгроқ тушуниш билан унинг иллатларини ўз ижодида акс эттирган йирик реалистлардан биридир.

Адабиётлар: 1. Азизов Қ., Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. ( XVIII-XX асрлар). – Т.: «Ўқитувчи», 1987, 312-316-бетлар. 2. Белинский В.Г. Полн. собр. соч. в 13 томах. Т. 5 . 1954. 3. Бойназаров Ф. Жаҳон адабиёти. Жаҳон адабиёти намояндалари портретларига чизгилар. Т.: «Зар қалам», 2006, 141-144-бетлар. 4. Горький М. Адабиёт ҳақида. Т.: Ўзадабийнашр, 1962. 5. Хемингуэй Э. Алвидо, қурол. –Т.: ҒАСН, 1973. - 344 бет. 6. Хемингу э й Э . Ч ол в а денгиз . –Т., 1975. 7. Жек Лондон. Мартин Иден. Русчадан Қодир Муҳаммедов таржимаси. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Бадиий адабиёт нашриёти, 1968, 432 бет. 8. Лондон Ж. Ҳикоялар. – Ўзбекистон Давлат БАН, 1958. – Фаттоҳ Абдуллаев таржимаси, 176 бет.

O'xshashlar

Маърифатчилик адабиёти ва И.В.Гёте ижоди

Романтизм адабиёти Байрон ва Гюго ижоди

Модерн адабиёти Ф.Кафка ва А.Камю ҳаёти ва ижоди

Франция ва Англияда уйғониш даври адабиёти У.Шекспир ижоди

XIX аср рус адабиёти А.Пушкин ва М.Лермонтов ижоди