Alisher Navoiyning tarixiy va ilmiy asarlari - Adabiyot - Referatlar

Alisher Navoiyning tarixiy va ilmiy asarlari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43 KB

Ko'chirib olish

Alisher Navoiyning tarixiy va ilmiy asarlari Reja: 1. “Tarixi muluki Ajam” va “Tarixi anbiyo va hukamo” asarlari haqida. 2. “Muhokamat ul-lug`atayn”- o`zbek tilshunosligining noyob yodgorligi . 3. “Mezon ul-avzon” asarlaridagi ilmiy qarashlar. 4. Alisher Navoiyning islom dini asoslariga bag`ishlangan asarlari. 5. Tarixiy-memuar xarakterdagi asarlar. 6. Navoiy maktublari.

Alisher Navoiy turkiy adabiyotda o`zining dilbar lirik she`rlari bilangina emas, balki takrorlanmas nasriy asarlari bilan ham o`lmas iz qoldirgan adibdir. Navoiyning nasriy asarlari tarixiy, tarixiy-memuar, ilmiy, diniy, tasavvufiy hamda axloqiy-ta`limiy mavzularga bag`ishlangan. “Tarixi muluki Ajam” asari aja m shohlari tarixiga bag`ishlangan. Unda Navoiy fors sultonlarini 4 tabaqaga ajratadi: 1. Peshdodiylar. 2. Kayoniylar. 3. Ashkoniylar. 4. Sosoniylar. Peshdodiylar tabaqasidagi 11 podshoh haqida ma`lumot beriladi. Kayumarsdan boshlab Jamshid, Zahhok, Afrosiyob, Girshosbgacha bo`lgan podsholarning podsholik qilgan yillari, amalga oshirgan ishlari, ixtirolari, xarakterli jihatlarini yoritishga harakat qiladi. Masalan, Navoiy Jamshid haqida gipirib, shularni qayd etadi: “G`arib ixtirolar qildi. Va ul jumladin sipohiylik aslihasidurkim, paydo qildikim, ondin burun tosh va yig`och erdi. Sinon va harba va pichoq, ba`zi habba ham debdurlar, qalqon ham debdurlarkim ul yasadi. Va hammom bino qildi va g`avvoslig` xayol qildi. Va ipak va qazz va ko`prak to`qur nimalarni va ranglarni arog`a kiyurdi” (199-bet). Kayoniylar tabaqasidagi 9 podshoh haqidagi ma`lumotlar orasida Humoy xotinning saltanatni boshqargani haqidagi ma`lumotlar o`ta muhimdir. Bahman ismli podshoh qizi Humoy homilador bo`lganda uning qorniga tojni qo`yib, taxtni Humoyga topshiradi. Humoy farzandi tug`ilib, voyaga yetguncha davlat boshqarishi, keyin esa taxtni o`g`liga topshirishi kerak edi. Ammo o`g`li tug`ilgandan keyin uni bir sandiqqa solib daryoga oqizadi. Sandiqni Gozur ismli bir kishi topib olib,

chaqaloqqa Dorob deb nom qo`yadi va uni tarbiya qiladi. Dorob ulg`ayib, Humoy qo`shiniga mulozim bo`lib qo`shiladi va janglarda ko`rsatgan jasorati uchun podshoh e`tiboriga tushadi. Humoy o`g`li Dorobni ko`rgan zahoti ona qalbi bilan uning o`z farzandi ekanligini his qiladi va davlat boshqaruvini unga topshiradi. Shuningdek, ashkoniylar tabaqasiga mansub bo`lgan 15 hukmdor hamda sosoniylarga mansub 29 podshoh haqida ham ma`lumotlar beriladi. Asar, asosan, nasrda yozilgan b o` lib, deyarli h ar bir podsho h h a q idagi ma`lumotdan s o` ng a-a-b-b tarzida qofiyalangan va shoir tomonidan “she`r” deb nomlangan to`rtliklar keltirilgan. Asar nihoyasida 50 baytdan iborat masnaviy berilgan bo`lib, u Husayn Boyqaroga bag`ishlangan. Undagi ushbu misralar Husayn Boyqaroni shoh, darvesh va inson sifatida ulug`langanligini isbotlaydi: Shaho keldi shahlig` musallam sanga, Ne shahlig`ki darveshlig` ham sanga. Desam aylayin vasfing oson emas, Ki mingdin birin demak imkon emas. Shuningdek, shoir ushbu masnaviyda Husayn Boyqaroga bag`ishlangan, uning tug`ilishidan to podshohlik damlarigacha bo`lgan davrini, sifatlarini tarannum qiluvchi bir asar yozish niyati borligini ham qayd etadi. Asarning asosiy g`oyasi-odil podshohlarni maqtash va zamona hukmdorlarini ana shu podshohlardan namuna olishga chaqirishdir. Navoiy tarixda shunday podshohlar bo`lganiga ishonadi va ularning nomini “hayvon suyi” (obi hayot) bilan tiriltirmoqchi, ya`ni tarixdan olib

chiqib, zamonaga va kelajakka xizmat qildirmoqchi. Shuning uchun ham uzoq tarixdan Navoiy shunday xulosa chiqaradi: birov shoh bo`ladigan bo`lsa, jahon hashamatini ko`zga ilmasin. Faqat zulmni yo`q qilish uchungina va adolat o`rnatish uchungina mamlakat va taxt olishga arziydi. Kishi o`zi shoh bo`lsa ham xo`yi (fe`li, xarakteri) darveshlarcha bo`lishi kerak. “ Tarixi anbiyo va hukamo ” asari avliyo va anbiyolar, olimlar, hukamolar tarixiga bag`ishlangan. Odam atodan boshlab o`tgan payg`ambar va valilardan 59 tasi, 4 ta obid hamda 13 hukamo haqida fikr yuritiladi. Navoiy asarda payg`ambarlarni 4 guruhga ajratadi: 1. Mursol payg`ambarlar : Bularga Jabroil vositasida vahy kelgan. 2. G`ayri mursal payg`ambarlar : ilhom yoki tushdagi vahiylik orqali elga rahnomalik qiladilar: 3. Ulul-azm payg`ambarlar : osmoniy kitoblar nozil bo`lgan kishilar. 4. Xotam payg`ambar : eng so`nggi payg`ambar bo`lib, bu Muhammad (s.a.v.) dir. Alisher Navoiy nafaqat badiiy adabiyot va adabiyotshunoslik, balki qiyosiy tilshunoslikka ham muhim hissa qo`shgan. Uning tilshunoslikka bag`ishlangan “Muhokamat ul-lug`atayn” asari turkiy tilning imkoniyatlarini fors-tojik tiliga chog`ishtirish orqali ko`rsatib berishga bag`ishlangan. Asar 1500-yilda yozilgan bo`lib, unda turli tilda mavjud bo`lgan, ammo sort (fors) tilida muqobili bo`lmagan 100 ta so`z, shuningdek bir necha ko`p ma`noli so`zlar, forsiy tilda birgina varianti mavjud bo`lgan sinonim so`zlar, ayrim hayvon va parranda nomlari, kiyim-kechak nomlari, yeguliklar nomi, kasb-hunarni atovchi

otlar haqida ma`lumot beriladi. Ayrim so`zlar haqida gapirganda Navoiy turkiy nazmlardan misollar keltirib, fikrini isbotlaydi. Masalan, “sinqarmoq” so`zi xususida to`xtalib, shunday deydi: “...Biri sinqarmoq lafzidurki, mubolag`a mundin o`tmas turkcha nazmda bu matla` bordurkim, bayt: Soqiyo, tut bedakim, bir lahza o`zumdan boray, Shart bukim, har necha tutsang labo-lab sinqaray. Oyo! Bu si p qaray lafzi mazmuniga yetganda, forsiy she`rda ne iloj qilg`aylar?”. (16-tom, 13- bet). Ayrim hayvon va parrandalarni turli nomlar bilan atash turkiy tillarga xosdir. Shu haqda gapirar ekan, Navoiy kiyik, to`ng`iz, ot singarilarning turli nomlari xususida to`xtaladi. Jumladan, “...dag`i turk o`rdakning erkagin “so`na” va tishisi n “bo`rchin” der. Va sort munga ham ot qo`ymaydur. Va nar va modda ikkalasin “murg`obi” der. Va o`rdakning anvoi bilur qushchilar qoshida, masalan, jo`rka va erka, suqtur va olmabosh va cho`qirqanot va temirqanot va aldaldag`a va alapuka va bog`chol va bu yo`sunluq derlarki, yetmish nav` bo`lurkim, sort borisin murg`obi o`q der” (20-bet). Asarning hech biror o`rnida Navoiy fors-tojik tilini kamsitmaydi, balki bu til hamda ushbu tilda ijod qilgan ijodkorlarga hurmati baland ekanligini qayd etadi. O`zining turkiy va fors-tojik tilida yaratgan asarlari nomlarini zikr etadi. Navoiy nasrda yozilgan va ilmiy uslubda yaratilgan bu asarda ham 7 ta ruboiy 2 ta qit`a, bayt va nazm deb atalgan 70 misra she`r keltiradi. She`rlarning katta qismi shoir qalamiga mansub. Shuningdek, unda Atoyi, Lutfiy, Husayniy, Xusrav Dehlaviy,

Abdurahmon Jomiy, Xoqoniy Shervoniy kabilarga oid she`riy misralar ham bor. Navoiyning “Mezon ul-avzon” asari turkigo`y xalqlarni aruz ilmidan bahramand etish niyatida yozilgan. Shoir an`anaviy aruzga turkiy she`riyatga xos bo`lgan vaznlarni, ularning bahrlarini qo`shdi. O`zbek she`riyatining, xalq og`zaki ijodining necha yuz yillik tajribasi bu asarda birinchi bor tadqiq etilib, umumlashtirib berilgan. Har bir bahrning ruknlari, turlari haqida ma`lumot berilib, she`riy misralar asosida dalillanadi. Asarda 164 bayt g`azal, 1 ta tuyuq, 6 ta ruboiy keltirilgan. “Mezon ul-avzon” dan avval Shayxzoda Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog`a”, keyin Boburning “Risolai aruz” asari turkiyda yaratilgan. Alisher Navoiyning “Arba`in”, “Siroj ul-muslimin”, “Munojot” asarlari diniy-islomiy ruhdagi asarlardir. Sharq adabiyotida “arba`in” an`anasi mavjud bo`lib, xalq orasida mashhur, eng sahih hadislardan 40 tasi saralab olinib, u hadislardan har birining mazmuni bir ruboiyda talqin qilingan. Abdurahmon Jomiyning “Chihil hadis” asarini Navoiy turkiyga tarjima qiladi. Shoirning niyati, asar muqaddimasida ta`kidlangandek, “forsiydonlar idrok aylagan” qirq hadis mohiyatidan turkiyzabonlarni ham bahramand qilish edi: Forsiydonlar aylabon idrok, Oriy erdi bu naf`din atrok. Istadimki, bu xalq ham bori Bo`lmag`aylar bu naf`din oriy.

Hadislarni she`rga solishda barcha shoirlar ularning oson tushunilishini, yodda saqlanishini ham nazarda tutganlar. “Siroj ul-muslimin” asari she`riy yo`l (masnaviy) da yaratilgan bo`lib, islom dinining arkonlari- namoz, zakot, ro`za, haj haqidagi fikrlar bayon etilgan. Asar musulmonlar uchun ma`lum ma`noda dastur- qo`llanma vazifasini bajargan. Navoiy hayotining so`ngida o`z asarlaridagi ijtimoiy, siyosiy, falsafiy va dunyoviy muddaolar, shaxsiyatidagi davr talablari, mafkurasiga munosabat haqida ko`p fikr yuritadi. Botiniy hayajonlari, armon-o`kinchlari birlashib, Olloh nazdida tavbalar qilish ehtiyojini yaratgan. “Munojot” ana shunday iltijolar majmu`idan iborat. “Munojot” tili- teran tafakkur tili, his-tuyg`ularga to`la ruhiy holat tili. Mohiyatan esa, ma`naviy kamolot, iymon ustuvorligi, ezguliklar sari intilishga da`vat etuvchi asar bo`lib, unda bu yo`lda to`siq bo`luvchi jam`iki illatlarga qarshi turish ham anglatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Alisher Navoiy. MAT. 14-tom. T., 1998. 2. Alisher Navoiy. MAT. 15-tom. T., 1999. 3. Alisher Navoiy. MAT. 16-tom. T., 2000. 4. A.Abdug`afurov. Buyuk beshlik saboqlari. T., 1995. 5. Navoiyning ijod olami. T., 2001. 6. Navoiyga armug`on. 3-kitob. T., 2003. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Alisher navoiyning ilmiy merosi 2

Alisher Navoiyning ilmiy merosi (Алишер Навоийнинг илмий мероси)

Alisher Navoiyning hayoti va ijodi

Alisher Navoiyning “Xamsa” asari

Aliher Navoiyning ilmiy filologik merosi