Adabiyot bo`yicha fakultativ mashg`ulotlar. adabiyot to`garagi - Adabiyot - Referatlar

Adabiyot bo`yicha fakultativ mashg`ulotlar. adabiyot to`garagi

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

Adabiyot bo`yicha fakultativ mashg`ulotlar. adabiyot to`garagi Reja: 1. Adabiy-ijodiy to`garak 2. To`garak mashg`ulotlarining tematikasi va formasi 3. Drama to`garagi 4. Ifodali o`qish va badiiy hikoya qilish to`garagi.

Biz o`quvchilarning sinfdan tashqari ishlari va o`qishlari haqida so`zlab o`tdik. Haqiqatan ham, badiiy asar o`qish mashg`ulotining deyarli ko`pchilik qismi sinfdan va maktabdan tashqarida olib boriladi. Sinf mashg`ulotining barcha turlari badiiy asarni mufassal ravishda sinfda o`qib chiqishga imkoniyat bermaydi. Shuning uchun ham sinfdan tashqarida o`qish ishiga alohida e`tibor beriladi. O`qilayotgan asar yuzasidan umumiy fikrga kelish, maslahatlashish, konkret tushuncha hosil qilishning eng yaxshi vositasi—to`garaklardir. To`garak o`quvchilarni uyushtiradi, asar ustida ishlashga o`rgatadi, o`qituvchi bu ishga rahbarlik qiladi. O`quvchilar asarlarni mustaqil ravishda o`rganish yuzasidan malaka hosil qiladilar. Adabiyot va adabiy o`qish mashg`ulotlariga aloqador bo`lgan to`garaklar asosan uch turlidir: 1. Adabiy-ijodiy to`garak. 2. Drama to`garagi. 3. Ifodali o`qish va badiiy hikoya qilish to`garagi. Ma`lumki, bu uch to`garak ham asosan o`quvchilarning bilim doirasini kengaytirish, ularning adabiyot yuzasidan yanada ko`prok ma`lumot olishini ta`minlash uchun xizmat qiladi. Shuning uchun ham bu to`garaklarning maqsad va yo`nalishlari umumiy bir nuqtada birlashadi. To`garak mashg`ulotlari sinf mashg`ulotlaridan farq qilishi kerak. To`garakda o`quvchilar o`zlarini qiziqtiradigan yangiliklar bilan tanishadilar. To`garak mashg`ulotlari ko`ngilli, qiziqarli va jonli bo`lishi kerak. Odatda to`garak a`zolari turli saviyada bo`ladilar. Chunki ular turli sinflardan to`plangan bo`ladilar. O`quvchilar bu to`garakka faqat shu to`garak rejasida belgilangan narsalarni o`rganish uchun birlashadilar. Shu aytib o`tganimiz uch to`garakning biror xiliga yozilishning o`zi ham o`quvchilarning nimaga qiziqishlarini belgilab beradi. O`kuvchilarning qiziqishlarini o`stirish uchun eng kerakli za muhim shartlardan biri shuki, har bir to`garak rahbari shu to`garakning xususiyatini aniqlagan va o`z ishini shunga qarab rejalashtirgan bo`lishi kerak.

Drama to`garagiga rahbarlik qiladigan o`qituvchi dramaning xususiyatlarini egallagan va ma`lum darajada aktyorlik san`atidan ham xabardor bo`lishi, o`quvchilar oldida biror-bir personajning harakat va nutqini, odat va xarakterini ko`rsatib bera oladigan bo`lishi kerak. Adabiy-ijodiy to`garakning rahbari esa adabiy asarlarni tahlil qilish va shu asosda o`quvchilarga nazariy bilim berishdan tashqari, ijod ishidan ham xabardor, iloji bo`lsa, birorta o`zi yozgan she`r yoki hikoyani o`quvchilarga manzur qila oladigan bo`lishi lozim. Badiiy o`qish va ifodali so`zlash to`taragining rahbari nutqi nuqsonsiz va ifodali o`qishi orqali barcha o`quvchilarda shunday o`qishga havas uyg`ota oladigan kishi bo`lishi kerak. To`garak a`zolari o`rtasida yaxshigina she`r yozadigan, o`z asarlari bilan respublika matbuotida, ayniqsa bolalar va yoshlar gazetalarida qatnashadiganlarni uchratish mumkin. Bu ishda ham to`garaklarda ishning to`g`ri tashkil qilinishi va mashg`ulotning muntazam ravishda o`tkazib turilishi katta yordam beradi. To`garak mashg`ulotlarini bir oyda bir yoki ikki marta o`tkazish lozim. Bu muddat ichida o`quvchilar mashg`ulotga puxta tayyorlanib keladilar. Mashg`ulotga tayyorlanib kelish esa a`zolardagi qiziqishni orttiradi. To`garak mashg`ulotlari kundalik darslar o`tkaziladigan oddiy sinfda emas, balki maktabning adabiyot kabinetida yoki o`quvchilarni kiziqtirarli darajada jihozlangan, adabiyot namoyandalarining portret va asarlari bilan bezatilgan alohida joyda o`tkazilgani ma`qul. Mashg`ulot o`tkaziladigan joyning tashqi ko`rinishi ham o`quvchilarning psixologiyasiga kuchli ta`sir qiladi. To`garak a`zolarini qiziqtiradigan, ularning aktivliklarini oshiradigan vositalarning yana biri mashg`ulot rejasidagi tematikaning xilma-xil bo`lishidir. Ishning umumiy mazmuni tanlangan tematika bilan belgilanadi, o`quvchilarning umumiy qiziqishlari shu tematikada aks etadi. Ularni qiziqtirgan masalalar rejaga kiritiladi. To`garak mashg`uloti odatda uning ish rejasini tuzishdan boshlanadi. O`quvchilarning ong-bilim doiralari hali butunlay shakllanib yetmagan, asosiy masalani payqab olishda qiynaladigan bo`lgani uchun, o`qituvchi ular tomonidan

taqdim etilgan umumiy masalalarni konkretlashtirishi lozim. Garchi reja to`garak rahbari tomonidan tuzilsa ham, shu rejada to`garak a`zolarining umumiy maqsadlari aks etishi kerak. Bir yillik mashg`ulot uchun tuzilgan reja o`z navbatida mavzu va mavzuchalarga bo`linadi, shu asosda to`garak mashg`uloti davom etadi. Dastur materiali asosida adabiyot va adabiy o`qish yuzasidan o`quvchilarga beriladigan ma`lumotni boyitish va kengaytirishda ,ayniqsa, drama va adabiy-ijodiy to`garaklar ahamiyatlidir. Adabiy-ijodiy to`garak. Adabiy-ijodiy to`garaklarda o`tkaziladigan mashg`ulotlar ikki xil xarakterga egadir. Mashg`ulotning bir xili sinfda olingan bilimni mustahkamlash va to`ldirishga, adabiy asarlar yoki ayrim yozuvchilarning ijod yo`li bilan har tomonlama to`liq tanishishga qaratilgan bo`ladi. Bu mashg`ulotda faqat asarni tahlil qilish, adabiyot nazariyasi yuzasidan olingan bilimlarni kengaytirish, turli janrdagi asarlar va ularning xususiyatlarini o`rganish asosiy o`rinni egallaydi. Bu to`garaklarda o`tkaziladigan mashg`ulotning ikkinchi turi esa asosan o`quvchilarning mustaqil ravishda olib boradigan ijodiy ishlarini o`stirish va unga yo`llanma berishga qaratilgan bo`ladi. Bu tipdagi mashg`ulotlar maktablarimizda oz uchraydi. Bu har ikki xil mashg`ulotni alohida-alohida to`garakda o`tkazish ba`zan zeriktirib ham qo`yadi. Maktablarimizdagi adabiy-ijodiy to`garaklarda bu har ikki turdagi mashg`ulot birgalikda olib boriladi. Buning yaxshi tomoni shundaki, o`quvchilar bir mashg`ulotda biror yozuvchining asarini tahlil qilsalar, ikkinchi mashg`ulotda xuddi shu asosda to`garak a`zolari tomonidan yozilgan she`r va hikoyalarni tahlil kiladilar. Olingan nazariy bilimlar va asarning badiiy xususiyatlari bilan tanishish asosida hosil kilgan malakalarini o`z asarlarining muhokamasiga ham tatbiq qiladilar. Xuddi shu xilda mashg`ulot o`tkazish natijasida o`quvchilarda adabiy asarlarni o`rganishga havas ortadi. Asarlarni o`rganish natijasida mustaqil ijod qilishga qiziqishi ham kuchayadi. To`garakning asosiy maqsadi o`quvchilarning qiziqishini tarbiyalashdan, ularga sistemali ravishda ko`rsatma berib borishdan iborat bo`lishi

kerak. Ma`lumki, mustaqil ijod qilish uchun qiziqishning o`zigina yetmaydi. Balki she`r yoki hikoyani yozish malakasiga, bilimga ega bo`lish ham lozim. V— VIII sinf va yuqori sinf o`quvchilari mustaqil ravishda ijod qilishda qiynaladilar. O`zlariga ma`lum bo`lsa ham, yana bir necha kishilardan maslahatlar so`rashga majbur bo`ladilar. O`z ixtiyoricha biror she`r yozgan o`quvchining ko`tarinki ruhi va zo`r sevinchini birinchi galda to`garak rahbari payqashi kerak. Mustaqil ijodiy ishlarning nuqsonli bo`lishi shubhasizdir. Mavhum tushunchalar, takror, mazmunning suyuq chiqishi, formal kamchiliklar, she`r bo`g`inining oshib ketishi yoki yetmasligi, qofiya va turoqlardagi kamchiliklar kabi nuqsonlarning sodir bo`lishi muqarrardir. To`garak a`zolarini qiziqtirish yoki bezdirib qo`yish to`garak rahbariniig shu ijodiy ishlarni tahlil qilish va tuzatishdagi tutgan yo`liga ham bog`liq. O`quvchilar o`z ishlaridagi nuqsonlarning ko`pini sezmaydilar, to`garakda hammaga ma`qul bo`ladi, deb o`ylaydilar, yoki buning aksicha, qanday kamchiliklarim bor ekan deb, shubhalanib turadilar. Ijodiy ishlarni tahlil qilish mashg`ulotida tahlil qilinadigan kichik hajmli asarlarni, ayniqsa, she`rlarni doskaga yozish va umum a`zolarning e`tiborini shu material atrofiga jalb qilish lozim. Umumiy muhokamada to`garak a`zolari o`z fikrlarini aytadilar. Ijodiy ishlarni muhokama qilishda fikr bildirishning o`zigina yetmaydi. Balki o`qituvchi rahbarligida shu ishning nuqsonlarini tuzatib chiqish, kelgusida qanday yozish yo`llarini ko`rsatish, muhokama qilingan asarni gazeta va jurnallarda nashr qilsa bo`ladigan holga yetkazish lozim. Ba`zi ijodiy ishlarni tuzatishdan ko`ra, qaytadan ishlash osonroq bo`ladi. Bunday hollarda shu ishni yozgan o`quvchiga uning nuqsonlarini tushuntirish, nimalar qilish kerakligini o`rgatish, nuqsonlarini unga anglatish, ko`ziga ko`rsatish lozim. Ijodiy ishlarni muhokama qilish va tuzatish mashg`ulotlarida, yuqorida yozma ishlarni tekshirish va baholash bobida aytganimizdek, ayrim kuchli o`quvchilarga ijodiy ishlarning bir yoki bir nechasini taqrizga topshirish mumkin. To`garak mashg`ulotida o`quvchining taqrizi tinglanadi, muzokara o`tkaziladi. O`qituvchi esa bu mashg`ulotni yakunlaydi, shu ijodiy ishning yutuq va kamchiliklarini, uni qanday tuzatish yo`llarini ko`rsatib beradi.

Adabiy asarlarni o`rganish yuzasidan ham ayrim o`quvchilarga dokladlar topshiriladi. Doklad uchun topshirilgan asarni to`garak a`zolarining hammasi o`qib keladi. Bunda ham dokladdan va muzokaradan so`ng o`qituvchi mashg`ulotni yakunlaydi. Adabiy asarlar tahlil qilinganda, o`qituvchi shu asar doirasida nazariy ma`lumotlar berishi: tasvirlash vositalari, asarning kompozitsiyasi, badiiy asarlarning turlari va stili, she`r tuzilishi va uning turlarini aytib o`tishi lozim. Bu nazariy ma`lumot badiiy asarlarni o`rganishdan tashqari, mustaqil ijodiy ishlarning rivojlanishiga ham yordam beradi. V—VIII, IX—X sinf o`quvchilarining bilimi darajalarini hisobga olib, tahlil qilish uchun to`garak a`zolariga og`irlik qilmaydigan mavzularni tanlash lozim. To`tarak a`zolarining soni ham mashg`ulotga ta`sir etadi. A`zolar oz bo`lsa, mashg`ulot ko`ngilsiz va ruhsiz bo`lganidek, ular ko`payib ketsalar, kerakli darajada ularning hammasini faollashtirish ham qiyinlashadi. Shuning uchun ham to`garak a`zolari o`rtacha 10—15 kishi atrofida bo`lishi kerak. To`garak mashg`ulotini muvaffaqiyatli o`tkazish uchun o`qituvchining atrofida doklad va muzokaralarda qatnashuvchi aktivi bo`lishi kerak. To`garakka a`zolar to`plash, o`quvchilarni qiziqtirish shu faollarning faoliyatiga ham bog`liqdir. To`garak mashg`ulotlarining tematikasi va formasi. V—VIII sinf o`quvchilari uchun tashkil qilingan to`garaklarning xarakteri va tematikasi ma`lum darajada IX —X sinf o`quvchilari uchun tashkil qilingan adabiyot to`garagining tematikasi bilan bog`liqdir. Shuni e`tiborga olish kerakki, maktablarimizdagi ko`p to`garaklar V—X sinf o`quvchilarini birlashtiradi. Mashg`ulot materiallari shu barcha sinf o`quvchilarining qiziqishlarini ta`min etishi kerak. Shu jihatdan qaraganda V— VIII sinf o`quvchilarining to`garaklaridagi tematikani IX—X sinf o`quvchilarining to`taraklaridagi tematikadan butunlay ajratib bo`lmaydi. Ma`lumki, to`garak mashg`ulotlari sinfda olingan bilimni mustahkamlash va boyitishga xizmat qiladi. To`garak mashg`ulotlari sinfdan tashqarida o`qish mashg`ulotlari bilan bog`langan holda olib boriladi.

IX—X sinf o`quvchilari sinfda o`rganilgan yozuvchining dasturga kirmagan asarlarini to`garakda o`rganadilar. V—VIII sinf o`quvchilari esa, bu to`garakda dastur bo`yicha o`rganilgan ayrim parcha yoki boblarning to`liq qismi bilan, ya`ni butun asar bilan tanishadilar. Bu mashg`ulot o`quvchilarning sinfda olgan bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. O`qish dastursi bilan bog`lab o`tkaziladigan to`garak mashg`ulotlari shu yo`sinda olib boriladi. Biz yuqorida to`garakning umumiy rejai haqida gapirganimizda, o`quvchilarning talab va istaklarini hisobga olish zarurligini aytgan edik. Maktab dastursi bilan unchalik aloqasi bo`lmagan, o`quvchilarning istaklari asosida o`tkaziladigan mashg`ulotning tematikasini rejalashtirish, taxminan, quyidagicha bo`lishi mumkin: a) Hozirgi zamon adabiyotida ona-vatan uchun kurash temasining ifodalanishi. Bu tema V—VIII sinf o`quvchilari uchun ham, yuqori sinf o`quvchilari uchun ham umumiy tema bo`la oladi. Bunga material sifatida Oybekning «Quyosh qoraymas», Shuhratning «Shinelli yillar», A. Qahhorning «Oltin yulduz» kabi asarlarini tanlash mumkin. b) O`zbek adabiyotida hozirgi zamon o`zbek kishisining obrazi» degan mavzuga material uchun Boris Polevoyning «Chin inson hakida qissa», Fadeyevning «Yosh gvardiya» romanlarini, A. Qahhorning «Sinchalak» povestini, Sholoxov, G`afur G`ulom, Oybek singari yozuvchilarning asarlarini tanlash mumkin. v) «Rus va o`zbek adabiyotida xotin-qizlarning oila va jamiyatdagi xizmatining ifodalanishi» degan mavzu uchun Gorkiyning «Ona», Sholoxovning «Tinch oqar Don», Ayniyning «Qullar», «Doxunda», H. Olimjonning «Zaynab va Omon», Oybekning «Oltin vodiydan shabadalar» kabi asarlarini tanlash mumkin. Biz to`garak mashg`ulotlarining tematikasi va shakli bilan qisqacha bo`lsa ham tanishdik. To`garak mashg`ulotlarini uyushtirish ham muhim masalalarning biridir. To`garak mashg`ulotlari asosan ikki turli yo`l bilan olib boriladi: 1. Materialni jamoa ravishda o`rganish.

2. Materialni mustaqil ravishda o`rganib chiqqan ayrim o`quvchilarning dokladlarini tinglash. To`garakdagi jamoa muhokamalar uchun kichik hajmli hikoyalar yoki she`rlar tanlanadi. Kichik janrdagi asarlarni muhokama qilish o`quvchilarni qiziqtiradi. Ayrim o`quvchilarga doklad topshirishda eng avval shu o`kuvchining bu ishni qanchalik uddalay olishini aniqlash lozim. To`garak rahbari shu taqdim qilingan doklad mavzusi yuzasidan tushuncha berishi, foydalaniladigan asosiy va yordamchi materiallarning bibliografiyasini tuzib berishi kerak. Shu tushuntirish qismida mavzuning qaysi tomonlariga ko`proq ahamiyat berish, nimalarni aniqlash, asar yoki yozuzchiga qanday baho berish kerakligi to`g`risida ma`lumot berish lozim. Agar o`quvchi qiynalsa, dokladning rejasini tuzish ishiga ham o`qituvchi ko`maklashishi, hatto mashg`ulotdan oldin tayyorlangan dokladning bayoni bilan tanishib chiqishi, konsultatsiyalar berishi lozim. Mashg`ulotni ko`ngilli o`tkazish uchun faqat dokladchining tayyorlanishi bilan chegaralanmaslik, balki barcha to`garak a`zolarining shu mavzular yuzasidan tayyorlanib kelishini ta`minlash, ularni qizg`in muzokaraga tayyorlash lozim. Drama to`garagi. Drama to`garagi o`quvchilarning adabiyotga, ayniqsa dramatik asarlarga bo`lgan qiziqishlarini tarbiyalaydigan vositadir. Ma`lumki, o`quvchilarning qiziqish va kelajakda kim bo`lib yetishish, qanday mutaxassislikni tanlash hakidagi fikrlari o`rta maktabda ma`lum darajada shakllana boradi. Shu o`kuvchilarning kelajakda adabiyotchi yoki shu sohaning kishisi bo`lib yetishishlariga yo`l ochishda sinf mashg`ulotlaridan tashqari, to`garaklarning, ayniqsa drama to`garagining ham axamiyati bordir. Drama to`garaginiig o`ziga xos ayrim xususiyatlari bor. Bu, birinchi galda, to`garak a`zolari oldiga qo`yiladigan talablarning xarakteridan kelib chiqadi. Drama to`garagining a`zolari adabiyot nazariyasi, asarlarni tahlil qilish yo`llari, janrlar va ularning xususiyatlari, ayniqsa, dra-matik asarlarning tuzilishi va yo`llari bilan tanish bo`lishlari lozim. Har bir to`garakka, shuningdek drama to`garagiga ham odatda shu sohaga qiziquvchi havaskorlar to`rejaadilar. To`garak adabiyotdan umumiy ma`lumotga

ega bo`lgan o`quvchilardan tashkil topishi yoki shu sohaga kiziquvchilarni uyushtirishi lozim. Shuning uchun ham drama to`garagi a`zolarining ko`pchiligini yuqori sinf o`quvchilari tashkil etadilar. To`garakka a`zo bo`lish ixtiyoriy bo`lganligi uchun drama to`garagiga istagan sinf o`quvchilarining qatnashishi ham mumkin. To`garak a`zolariga nazariy ma`lumot berish, drama va uning xususiyatlari bilan tanishtirish adabiyot o`qituvchisining vazifasidir. Xuddi adabiy-ijodiy to`garaklarning mashg`ulot materiali haqida eslatib o`tganimizdek, drama to`garagida xam birinchi galda sinf va sinfdan tashqarida o`qiladigan materiallar asosida mashg`ulot o`tkazish lozim. Bolalar hayotiga oid bir qancha materiallarning, ayniqsa bolalar yozuvchilari asarlarining na sinfda va na sinfdan tashqarida o`rganiladigan asarlar ro`yxatiga kirmay qolishi mumkin. Bunday asarlarni ham to`garakda o`rganish mumkin. Ma`lumki, bu to`garak badiiy asarlarni sahnaga qo`yish ishi bilan ham shug`ullanadi. To`garak mashg`ulotining eng muhim bosqichlaridan biri asarni sahnaga qo`yishga tayyorlanish davridir. Bu davrda o`quvchilar asarning maqsadi, badiiy xususiyati va uni o`kish texnikasi bilan tanishadilar. Odatda bu tayyorlanish maktabning sharoitiga karab spektakllar qo`yish, adabiy kechalarda monologlar o`qib berish bilan yakunlanadi. Drama to`garagida muhim ahamiyatga ega bo`lgan narsa repertuar masalasidir. To`garakda repertuarning son jihatdan ko`p bo`lishi uchun emas, eng avval shu ishning pishiq va muvaffaqiyatli chiqishi uchun, o`quvchilarning personaj va uning xususiyatlarini to`la aks ettirib bera olishlari uchun, obraz yarata olishlari uchun harakat qilish lozim. To`garaklarda har qanday sahna asarlarini emas, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan, o`quvchilarda vatanparvarlik ruhini tarbiyalaydigan, ularning o`z hayotlariga yaqin turgan asarlarni, o`quvchilarga tanish yozuvchilarning asarlarini ishlab chiqish lozim. Drama to`garagidagi mashg`ulotlarning yana bir turi adabiy montajlar tuzishdir, Adabiy montajlarda tanlangan mavzuni yoritish uchun turli asarlardan kerakli ko`rinishlar, she`riy parchalar kiritiladi.

Agar «Alisher Navoiyning yoshlik yillari» degan mavzuda adabiy montaj uyushtirilsa, shoir hayotining shu davriga oid parchalar, she`r va tarixiy ma`lumotlar kiritiladi. Xuddi shuningdek, Maksim Gorkiyning bolalik yillari haqida montaj yozilsa, uning «Bolalik», «Odamlar eshigida» kabi asarlaridan epizodik parchalar keltiriladi. Ba`zi maktablarimizda to`garak a`zolari ichida dramatik yoki shu xarakterdagi asarlar yozgan o`quvchilar uchraydi. Ularning shu ijodiy mahsulotini eng afzal adabiyot o`qituvchisi puxta tekshirib chiqib tuzatib sahnalashtirishi lozim. To`garak a`zolari nazariy malakani oshirish uchun ko`rgan kino va teatrlari hakida, aktyorlarning qanday o`ynaganliklari haqida ham muhokama va muzokaralar o`tkazadilar. Bu ish ularning qiziqishlarini yana ham oshiradi. To`garak mashg`ulotlari asosan adabiyot yuzasidan sinfda olingan ma`lumotni to`ldirishga xizmat etadi. Shuning uchun ham o`qituvchi bu ishning normal davom etishini ta`minlashi, o`quvchilarning bu ishga ortiqcha berilib ketib, dars mashg`ulotlariga vaqt topolmay qolishlariga yo`l qo`ymasligi kerak. Ifodali o`qish va badiiy hikoya qilish to`garagi. V—VIII sinflardagi adabiy o`qish darsining asosiy maqsadi o`quvchilrni ifodali o`qish va badiiy hikoyalashga, shuningdek o`z fikrini og`zaki va yozma ravishda ravon anglatishga o`rgatish ekanini aytib o`tgan edik. Sinfdan tashqarida bu maqsadni takomillashtirishning eng yaxshi vositasi ifodali o`qish va badiiy hikoyalash to`garagidir. Turli sinf o`quvchilaridan tashkil topgan shu to`garak mashg`ulotlari o`quvchilarning o`qish va nutqlarini o`stirish jihatidan juda ahamiyatlidir. To`garak mashgulotining rejasi va shu reja asosida o`qiladigan asarlar aniqlangach, o`qituvchi o`qish texnikasi va asar mazmunini tushunishga yordam beruvchi nazariy ma`lumotlar bilan o`kuvchilarni tanishtiradi. Bu to`garakning o`quvchilarni yanada qiziqtiradigan vositasi radio va patefondir. O`qish texnikasi bilan tanitish uchun radiolalardagi o`qish va badiiy nutq namunalari bilan tanishtiriladi, radiodan eshittirish, badiiy o`qish va nutqlar tinglanadi.

Boshlang`ich sinflar, hatto, V sinf o`quvchilari ham sinfdan tashqarida o`qish uchun tavsiya qilingan asarlarni ba`zan topolmaydilar. Shu o`quvchilarga ko`maklashish jihatidan ham bu to`garakning ahamiyati bordir. Bu to`garakda «O`qish» bobida aytib o`tganimiz o`qishning barcha turlari bilan tanishtiriladi. To`garak a`zolari asarning xarakteriga qarab yakka, jamoa ravishda va rollarga bo`lib o`qishni va badiiy qilib so`zlashni o`rganadilar. To`garak a`zolarini ba`zi quyi sinflarga biriktirib qo`yish ham mumkin. Ular quyi sinfda o`quvchilarni qiziqtirgan asarlarni o`qish mashqlari o`tkazadilar. To`garak a`zolari ma`lum tajribaga ega bo`lgach, maktab, korxonalardagi yig`ilishlarda ayrim adabiy parchalarni o`qib berishlari yoki yodlagan she`rlarini ifodali ravishda aytib berishlari mumkin. Barcha to`garaklar, shuningdek, ifodali o`qish to`garagi xam shaxardan chetdagi joylarda, maktab madaniy markazlik vazifasini bajaradigan rayonlarda ayniqsa ahamiyatlidir. Chunki shu ifodali o`qish va badiiy hikoyalash to`garagining qatnashchilari aholiga katta madaniy xizmat ko`r-satishlari mumkin. Yuqorida aytib o`tganimiz barcha to`garaklarning a`zolari o`z muvaffaqiyatlarini biror tantanali nutqda yoki yozuvchi va shoirlarning ijodiga bag`ishlangan adabiy kechalarda namoyish qiladilar. Adabiy kecha odatda barcha to`garaklarning ko`rigi bo`lib xizmat qiladi. Maktablardagi adabiy kechalar barcha to`garaklarning kuchini, o`rgangan materialini aniq hisobga olgan holda tashkil qilinadi. Adabiy kechaning asosini doklad tashkil qiladi. Agar imkoniyat bo`lsa, shu dokladni ham kuchli o`quvchiga topshirish, doklad materialini oldindan ko`rib chiqish lozim. O`quvchilarga mo`ljallangan bu doklad aniq, mazmundor va qisqa bo`lishi lozim. Adabiy kechalarda dokladni dasturdagi boshqa mashg`ulotlar bilan bog`lashning bir necha xili mavjuddir. Odatda adabiy kechalarda avval doklad tinglanadi, so`ng bir oz tanaffusdan keyin adabiy-badiiy qismga ko`chiladi.

Adabiy kechalarda ba`zan doklad badiiy qism bilan birga boradi. Agar biror yozuvchining hayoti va ijodiy yo`li haqida doklad qilinsa, shu doklad illyustratsiyalar bilan, yozuvchining asarlaridan o`qish yoki kuyga solib ashula qilish bilan qo`shib olib boriladi. Doklad ham adabiy montaj tusini oladi. Ba`zi adabiy kechalarda avval yozuvchining asaridan inssenirovkalar, uning haqidagi xotiralar sahnalashtirib ko`rsatiladi. So`ngra, tinglovchilarning talabiga ko`ra, kecha qatnashchilarining biri yozuvchi ijodi haqida qiskacha doklad qilib beradi. Adabiy kechalar xar qaysi maktabning sharoitiga, to`garak va to`garak a`zolarining tashabbusiga qarab turlicha tartibda uyushtiriladi. Kechalar adabiy materiallar—hikoya yoki ayrim parchalarni o`qish, she`rlarni deklamatsiya qilish, dramatik asarlarning ayrim ko`rinish yoki epizodlarini sahnalashtirish kabi turlicha xarakterga ega bo`lishi mumkin. Lekin adabiy kechaning barcha materiallarini mumkin bo`lgan o`rinlarda musiqalashtirish, ayrim asarlarni mos kuylarga solib ijro etish lozim. Adabiy kechalarni ko`ngilli o`tkazishda bino va uning bezatilishi ham ahamiyatga ega. Maktablarda tashkil qilingan to`garaklar jamoatchilik uchun ham ahamiyatlidir. Chunki shu to`garaklar orqali madaniy-ahloqiy ishlarni olib borish mumkin. To`garak va uning mashg`ulotlarini asosiy dars mashg`ulotiga yordam beradigan tarzda tashkil qilishni aytib o`tgan edik. Xuddi shu jihatdan qaraganda asosan o`quvchilar jamoa uchun xizmat qiladigan devoriy gazeta va maktab jurnali, adabiy ko`rgazmalar, adabiy ekskursiyalar ham ahamiyatlidir.

ADABIYOTLAR: 1.Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. “Sharq” nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati. 1998. 2.Islom Karimov. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. T.- O`zbekiston, 1998. 3.Adabiy turlar va janrlar. T.: “Fan”. 1991. 4.N.Xudoyberganov. A.Rasulov. O`zbek adabiy tanqidchiligi. T.: O`qituvchi, 1990. 5.Botur Valixo`jayev. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: O`zbekiston, 1993. 6.O`zbek adabiy tanqidi tarixi 1-2 tom. T.: 1987. 7.I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T., O`qituvchi, 1980. 8. Haqiqat ijod bayrog`i. T. Adabiyot va san`at nashriyoti, 1986. 9.Abdug`afur Rasulov O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi tarixi kursidan maruza matnlari. T.: «Universitet 2000.

O'xshashlar

Til va adabiyot

Diniy-tasavvufiy adabiyot

Hayot va adabiyot

Adabiyot va mafkura

Hayot va adabiyot. Adabiyot hayotning badiiy in`ikosi