Adabiy-nazariy tushunchalarni o`rgatish - Adabiyot - Referatlar

Adabiy-nazariy tushunchalarni o`rgatish

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2036.5 KB

Ko'chirib olish

Adabiy-nazariy tushunchalarni o`rgatish Reja 1. Adabiy ta`limda adabiy-nazariy tushunchalarning o`rni va ahamiyati. 2.Adabiy-nazariy tushunchalarni o`rganishda adabiy tanqidchilik materiallaridan foydalanish.

Ta`limning ayrim bosqichlarida adabiy-nazariy tushunchalarni berishning mazmuni, hajmi va izchilligi masalalari alohida tadqiq etilishi kerak. Ta`lim bosqichlarida adabiy materiallar qanday berilishi kerak, ularga oid bo`lgan nazariy tushunchalarning mazmuni va hajmi qanday bo`lishi kerak, degan savollar amaliyotda tez-tez uchrab turadi. Bu jarayonda bevosita adabiy-nazariy tushunchalarni o`rganish bilan birga, ularni o`rganish va o`zlashtirishga yordam beradigan adabiy-tanqidiy qarashlardan foydalanish ham bor. Matbuotda, gazeta va jurnallarda, adabiy-tanqidiy yo`nalishdagi kitoblarda bunday qarashlarga keng o`rin beriladi. Ularda tegishli badiiy asarlarning ilmiy baholari va sharhlari keltirilgan bo`ladi. Bunday ishlar o`quvchilarning umumiy dunyoqarashiga, badiiy asarni to`g`ri anglashlari va o`zlashtirishlariga, undagi o`ziga xosliklarni tezroq va teranroq tushunib olishlariga imkon yaratadi. Buning natijasida esa ularning ma`naviy olamlari yanada boyiydi, badiiy-estetik rivojlanishlarida qo`shimcha omil paydo bo`ladi, eng muhimi ularning adabiy savodxonligi ko`tariladi. Adabiyot darslarini tashkil etishda adabiy-tanqidiy maqolalardan klassik adabiyotni o`rganishda ham, zamonaviy adabiyotni o`rganishda ham foydalanish mumkin. O`quvchilarning umumiy tayyorgarligi, o`qituvchining darsni tashkil etishdagi o`ziga xos yondoshuvlaridan kelib chiqqan holda ayrim adabiy-tanqidiy maqolalardan to`lig`icha, ayrimlaridan qisman foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. «Avesto» obidasini o`rganish jarayonida H.Homidovning «Avesto» fayzlari», Bilga xoqon, To`nyuquq, Kul tigin yodnomalarini o`rganishda N.Rahmonovning «Turk xoqonligi», O`lmas Umarbekovning hayoti va ijodini o`rganish jarayonida tanqidchi I.G`afurovning «Adabiy qahramon-larga xatlar»idan` bemalol foydalanish mumkin. Xuddi shuningdek, Alisher Navoiyning hayoti va ijodini o`rganishda ko`plab navoiyshunoslarimizning asarlaridan, jumladan, Izzat Sultonning «Navoiyning qalb daftari»dan, Aziz Qayumovning bir qator kitoblaridan foydalanish yaxshi samaralar beradi Mumtoz adabiyotni o`rganish jarayonida tasavvuf falsafasi muammolariga ro`para kelinadi. Ushbu jarayonda alohida olingan ijodkorlarning asarlarini tahlil qilish asnosida tasavvufning anchayin murakkab masalalarini bir qator sodda va aniq

tavsiflab bergan olimlar: N.Komilov, H.Homidov, I.Haqqulov, Y.Ishoqov va boshqalarning tadqiqotlariga suyanish mumkin. Alohida ta`kidlash joizki, mumtoz adabiyot haqida gapirilganda, ularning barchasini yoppasiga tasavvuf adabiyoti sifatida baholash va tahlilda ham shunga intilish o`zini oqlaydigan nuqtai nazar emas. Har bir holat alohida yondoshuvni taqozo etishini unutmaslik kerak. Zero, «shunday ijodkorlar borki, na iste`dod yo`nalishi, na dunyoqarash, na voqelikka munosabati ularni so`fiy deyish yoki mutasavvuflar safiga qo`shishga imkon beradi. Hayotiy ehtirosi baland, qalbidan xalq va yurt dardi chuqur o`rin egallagan bunday ijodkorlarning asarlarini majburan tasavvufga keltirib bog`lash ularning san`atkorlik mavqeini yuqori ko`tarmaydi, aksincha, pasaytiradi». O`z o`rnida kelgan talqin va tahlillar esa o`quvchilarning adabiy didini oshiradi, ularning umumiy adabiy tayyorgarligiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Akademik Alibek Rustamov tasavvuf adabiyotidagi ayrim obrazlar mohiyatini ochib berar ekan, jumladan, shunday misollarni keltiradi: «SHe`rda «may» so`zi va uning ma`nodoshlari istiora tarzida ilmu ma`rifat va ishsu muhabbat ma`nolarida qo`llanishi mumkin. So`zni nazarda tutmasdan shu so`z bildirgan narsaning o`zini e`tiborga olganda, ya`ni, masalan, «may» so`zini emas, mayning o`zini ilmu ma`rifat va hokazolarning timsoli deb tasavvur qilinganda, buni «ishora», «ramz» yoki «simvol» deb ataydilar. Agar shu tasavvurga asoslanib yana so`zga qaytilsa-yu, so`zning ma`nosi nazarga olinsa, buni ramziy yoki simvolik ma`no deyiladi. Agar ramz yoki simvollar sistemasi e`tiborga olinsa, buni «ishorot», «rumuz» yoki «simvolika» deydilar. Endi shoir so`zlarini, jumladan, «may» so`zini o`z ma`nosida yoki istiora tarzida qo`llanganini qanday bilamiz, degan savol tug`iladi. Buning javobi shunday: Birinchidan, shoirning qaysi adabiyotga mansubligini nazarga olish kerak. Qabih adabiyot vakilidan ma`rifat emas, fisqu fujur o`rganish mumkin. Klassik shoir va buyuk olimdan esa ichkilikbozlikning targ`ib qilishini kutish mumkin emas. Ikkinchidan, asarning mavzui va mazmunini hisobga olish kerak. Agar mavzui ichkilik haqida bo`lsa, «may» so`zi va uning ma`nodoshlari asar mazmunida bo`ladi va bunda shoirning ichkilikka bo`lgan munosabati bayon qilinadi. Agar mavzu ilmu

ma`rifat bo`lsa, mazkur so`zlar asarning formasida bo`ladi va bu holda ular o`z ma`nosida qo`llanmagan bo`ladi. Uchinchi belgi shundan iboratki, mazkur so`zlar ichkilik darajasiga sig`maydigan mutloq tushunchalarga nisbatan qo`llangan bo`ladi yoki shunday tushunchalar tarkibida beriladi. Masalan, shoir men mayni tok vujudga kelmasdan ilgari ichganman yoki «qabrim yonidan o`tgan odam, may hidiga mast bo`ladi» desa, gap ichkilik haqida emasligi ma`lum bo`ladi. Endi misollarga o`taylik. Mayparastlikda mashhur bo`lganligi uchun Umar Xayyomdan boshlaymiz. Umar Xayyom buyuk olim bo`lgan. Shuning uchun uning o`ziga mansub ruboiylarida «may» so`zi va uning ma`nodoshlari ilm va uning lazzatini ifodalash uchun istiora qilinadi. Ilmiy ma`lumotdan xabar topishning, ayniqsa, biror ilmiy haqiqatni kashf silishning kishiga ulug` lazzat bag`ishlashini eng qadimgi olimlardan tortib hozirgi olimlargacha ta`kidlaganlar. Kashf qilingan yoki idrok etilgan haqiqatning darajasi qancha ulug` bo`lsa, uning lazzati ham shunchalik lazizroq bo`ladi. Bu lazzatni tatib ko`rgan olim ilmni o`zga maqsadlar uchun, jumladan, obro`yu shuhrat, mansab qozonish vositasiga aylantirmaydi». Bu adabiy hodisalarni o`quvchilar tomonidan jonli va qiziqarli tushunilishiga qo`shimcha imkon yaratadi. Qolaversa, fandagi yangiliklar olimlarning maqola va tadqiqotlarida dastlab yuz ko`rsatadi. Birgina misol keltiraylik. Fanda uzoq muddat «Gul va Navro`z» dostoni Lutfiyga nisbat berib kelindi. Ma`lum bo`lishicha, uning Lutfiyga aloqasi yo`q, aksincha, u Haydar Xorazmiyning qalamiga mansub ekan. Yoki Lutfiydek buyuk bir shoirning Toshkentda tug`ilgani Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziyning «Funun ul-balog`a» asari topilganidan keyingina ma`lum bo`ldi. Bir asar haqidagi ikki muallifning fikrlarini qiyoslab o`rganish ham o`quvchilarning mustaqil, ijodiy fikrlarining shakllanishi va rivojida muhim omil bo`la oladi. Bu jihatdan ayrim ilmiy, ilmiy-ommabop jurnallarimizda, «O`zbekiston adabiyoti va san`ati», «Ma`rifat», «Yozuvchi», «Milliy tiklanish» va boshqa gazetalar sahifalaridagi adabiy-tanqidiy maqola va materiallardan, davra suhbatlaridan foydalanishning imkonlari ko`p. Bu ishlarni tashkil etishda ko`proq yuqori sinflardagi, ayniqsa,

akademik litsey va kasb-hunar kollejlaridagi imkoniyatlarga tayanish maqsadga muvofiq bo`ladi. «Tanqidchilarning maqolalari, adabiy qaydlar o`quvchilar uchun mazmun va metodik jihatdan badiiy matnni tahlil qilishning namunasi bo`lib xizmat qiladi. Tanqidiy maqola bilan avval o`qituvchi rahbarligida, keyinroq mustaqil ravishda tanishar ekan, o`quvchi uning tezislarini tuzadi, konspekt yozadi, shu yo`l bilan u muallif tomonidan asarni tahlil qilishdagi tanlagan yo`lini o`zlashtirib boradi; uning ijtimoiy-falsafiy va estetik nuqtai nazarini, qahramonlarga bahosini anglab yetadi; shu asarda qo`yilgan dolzarb muammolarni izlash va hal qilishni o`rganadi; tanqidiy matnda muallifning shaxsiy o`y-fikrlari bilan ko`chirmalar va matndan tashqaridagi materiallar bilan uyg`unlashtirishning amaliy holatlari bilan tanishadi. Bularning barchasi o`quvchiga o`rganilayotgan badiiy asar haqida o`z tasavvurlarini yaratishga, badiiy va darslik kitoblari bilan muomala qilishning o`z metodikasini ishlab chiqishga yordam beradi». Ammo adabiy tanqidchilik materiallaridan foydalanishda ham tegishli me`yor va mezonlarga amal qilish shart. O`quvchilarni adabiy tanqidchilikdagi mavjud xilma- xilliklarga odatlantirish, ularda «nojoizroq» mulohazalar oqimiga nisbatan ham «immunitet» hosil qilinishi kerak. Tanqiddagi bir yoqlamalik o`quvchilarni noto`g`ri yo`lga boshlab qo`yishi mumkin. Adabiy, buning ustiga adabiy-nazariy tayyorgarligi hali anchagina past bo`lgan o`quvchilarda bunday tasavvurlar barqarorlashib, hatto bir umrli xulosalarga aylanib qolishidan asrangan ma`qul bo`ladi. Shu o`rinda adabiyotshunos A.Rasulovning Oybekning tanqidga munosabati bilan bog`liq bo`lgan bir misolini esga olish mumkin: Oybek «Tanqid sohasida savodsizlik va ur- yiqitchilikka qarshi o`t ochaylik» maqolasida Abdurahmon Sa`diyning «To`rt she`rlar to`plami to`g`risida» sharh-taqriziga munosabat bildirib, jumladan, mana bu fikrlarni ta`kidlaydi: «Tanqidchi asarlarni konkret analiz qilish natijasida o`z hukmlarini chiqarishi kerak. Sa`diyning hukmlari asarning analizidan kelib chiqmaydi. Ko`pincha faktlar, shoirning qarashlari, fikrlari «qiyshiq oyna» orqali ko`rsatiladi. SHe`rlarga tanqidchi o`z kayfiga yarasha, o`zi istagancha ma`nolar tiqishga tirishadiki, bu bilan tanqid obyektiv ahamiyatdan mahrum etiladi».

Demak, bu borada ham o`quvchilarda mustaqil va ijodiy nuqtai nazarni shakllantirmasdan turib tegishli maqsadlarga erishib bo`lmaydi. Keyingi paytlarda yaratilayotgan o`qituvchilarga mo`ljallangan bir qator o`quv qo`llanmalarida bu borada yaxshi tajribalarning to`planib kelayotganligini alohida ta`kidlash o`rinli bo`ladi. Ularda ayniqsa, yosh o`qituvchilar uchun katta naf va manfaatlar mavjud.

Аdаbiyotlаr: 1.Каrimоv I.А. Bаrкаmоl аvlоd оrzusi. Tоshкеnt: «Shаrq nаshriyoti коntsеrni», 1999 . 2. Аhmаdjоn B., Islоm оdоbi vа mаdаniyati. Tоshкеnt: «Cho’lpоn», 1995 . 3. Zunnunоv А., Hоtаmоv N. Esоnоv J. Mакtаbdа аdаbiyot o’qitish mеtоdiкаsi. Tоshкеnt: «O’qituvchi», 1993 . 4. Yo’ldоshеv К. Аdаbiyot o’qitishning ilmiy-nаzаriy аsоslаri. Tоshкеnt: «O’qituvchi», 1996 5.www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Adabiy tanqidchilikning o`ziga xos xususiyatllari

O`zbek adabiy tanqidchiligi mafkuraviylashtirish jarayonida

Metodologiyaning adabiy tanqiddagi o`rni va ahamiyati

O`zbek va fors-tojik adabiy aloqalari

Adabiy matn yuzasidan o`tkaziladigan seminar mashg`ulotlari