Abdulla Avloniy va Hamza ijodi - Adabiyot - Referatlar

Abdulla Avloniy va Hamza ijodi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Abdulla Avloniy va Hamza ijodi Reja: 1. Abdulla Avloniyning tarjimai holi. 2. Abdulla Avloniyning pedagogik faoliyati, yangi maktablar, o‘quv jarayonlari, dars uslubi tashkil etishdagi faoliyati. 3. “Turkiy guliston yoxud axloq” asarining ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati. 4.Hamza Hakimzoda Niyoziyning hayoti va ijodiy faoliyati. 5. Hamza Hakimzoda Niyoziy ma’rifati. 6. Uning ta’limda joriy etilgan o‘qish kitoblari mohiyati. 7. Hamza Hakimzoda Niyoziy qalamiga mansub “Gul” turkumiga kiruvchi to‘plamlarining badiiy ahamiyati.

ABDULLA AVLONIY (1878 - 1934) Hozirgi zamon bolalar adabiyotining rivojiga juda katta hissa qo`shgan allomalardan biri Abdulla Avloniy bola ta’lim-tarbiyasiga alohida muhabbat bilan qaragan edi. - Tarbiyani tug’ilgan kundan boshlamak, vujudimizni quvvatlantirmak, axloqimizni kuchlantirmak, zehnimizni ravshanlantirmak lozim... , deydi u, - Shuning uchun tarbiya qiluvchi muallimlarning o`zlari ilmlariga olim bo`lib, shogirdlariga ham bergan darslarini amal ila chaqishtirib o`rgatmaklari lozimdir. Bu ravsh ta’lim ila berilgan dars va ma’lumot shogirdlarning diliga tez ta’sir qilib, ular ilmli-odobli bo`ladilar... Eng yomon kishilar ilmga amal qilmaydirgan kishilardir. Agar tarbiya qiluvchi muallim olim bo`lib, amalsiz bo`lsa, bu shogirdlar axloqiga yomon ta’sir ko`rsatadir... Abdulla Avloniy bola kamolotida zakovat va fikrning ijobiy ta’sir kuchiga g’oyat zo`r baho beradi. Uningcha, zakovat – insonning eng yaxshi fazilatlaridandir. Zakovatli kishilar biron ishni boshlamoqchi bo`lsalar uni har taraflama o`ylab ko`radilar. Shuning uchun ham ular katta hayotiy tajriba orttirib, kamolotga erishadilar. Zakovat hayotning barcha mushkul va jumboq masalalarini hal qilishda odamga hamrohdir: - Fikr tarbiyasi, - deb yozadi Avloniy, - eng kerakli, ko`p zamonlardan beri taqdir qilinib kelgan, muallimlarning diqqatlariga suyangan, vijdonlariga yuklangan vazifadir. Fikr insonning sharofatli, g’ayratli bo`lishiga sabab bo`ladi. Shuning uchun Avloniy bolaning fikrlash qobiliyatini o`stirishda muallimning roli katta ahamiyatga ega deydi. Uning ta’kidlashicha, bolaning fikrini biron narsaga yo`llash va uning o`sha narsa haqida o`ylashiga erishish uchun uning diqqatini aniq narsalarga yo`naltirish, uning oldiga aniq bir masala qo`yish va unga javob topish uchun unda ehtiyoj paydo qilish kerak. Bunda bola fikrini muayyan tomonga yo`naltiruvchi aniq vazifalar belgilab berishda muallim katta rol o`ynaydi: Bu tarbiya deb yozadi Avloniy, - muallimlarning yordamiga so`ng

darajada muhtojdirki, fikrning quvvati, ziynati, kengligi muallimning tarbiyasiga bog’liqdir. Dars bilan tarbiya orasida bir oz farq bo`lsa ham ikkisi bir-biridan ayrilmaydigan, birining vujudi birovga bog’langan jon ila tan kabidir. Masalan, joy solinmagan yaxshi bir uyning ichida o`tirmak mumkin o`lmadig’i kabi, ichiga har xil yangi ashyolar to`ldirib ziynatlangan eski imorat ham o`ltirishga yarog’limas. Basharti, o`ltirsa, insonlar. “Eski uyga yangi zardevor”, “xir ko`ylakka jun jiyak”, “Mis qozonga loy tuvoq” deb kulgu qulurlar. Bayt: Fikr agar yaxshi tarbiyat topsa, Xanjar olmosdan bo`lur o`tkir. Fikrning oynasi o`lursa zang, Ruh ravshan, zamir bo`lur benur. Ha, bu ulug` pedagog Abdulla Avloniyning dil so`zlari. Bunday buyuklarning el-yurtga xizmati singan mo`’tabar kishilarning nomlari mangulikka dahldor bo`ladi. Asrlar osha bunday odamlarning xizmatlari ko`z-ko`z qilinaveradi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ham ta’lim-tarbiya haqidagi ma`ruzasida albatta, Abdulla Avloniy haqida to`xtaladi. Uning ibratomuz so`zi va ishini misol qilib aytadi, - men Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot yo halokat, yo saodat, falokat masalasidir” degan fikrini ko`p mushohada qilaman”, - deb bu aziz ustozning bosib o`tgan hayot yo`lini yoshlarga ibrat qilib ko`rsatadi. Ana shu mo`’tabar inson o`zbek madaniyatining ulkan vakillaridan biri, pedagog, jamoat arbobi va yozuvchi Abdulla Avloniy 1878- yilda Toshkent shahrida to`quvchi oilasida dunyoga keldi. Abdulla Avloniy boshlang`ich diniy maktabda va madrasada o`qidi, ilm-fanga ixlos qo`ydi. O`zbek va boshqa sharq xalqlari adabiyotini berilib o`rgandi. Abdulla Avloniy 14 yoshidan she’rlar yozishni mashq qila boshladi. Uning bu davrda yozgan ilk she’rlari o`sha davr vaqtli matbuot sahifalarida bosilib turadi.

Abdulla Avloniy xalqni ilm-fan nurlaridan bahramand qilishni o`zining birdan- bir burchi deb bildi va 1904- yilda o`zi yashab turgan joyda - Mirobodda maktab ochdi. Abdulla Avloniy maktab har tomonlama bolani o`ziga tortishi uchun harakat qiladi. Uning qo`lidan duradgorlik ishlari ham kelar edi. Shuning uchun u yozuv taxtasi, parta yasab, barcha o`quv jihozlarini o`zgartiradi. Bu yerda o`qiydigan bolalarning asosiy ko`pchiligini kambag’allarning bolalari tashkil etganligi sababli muallim boy-badavlat do`stlarining ko`magida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi. Bu bilan bolalarga kiyim – bosh, oziq-ovqat, daftar, qalam bepul berilishini ta’minlaydi. Avloniy ochgan maktabning shuhrati tobora ortib, o`quvchilarning soni ko`paya boradi. Abdulla Avloniy o`zi tashkil qilgan maktabda bolalar diqqatini asosiy fanlarga qaratib, ularning tezda savodini chiqarishga va aniq fanlardan bahramand etishga harakat qildi. U bolalarga jo`g’rofiya, tarix, adabiyot, til, hisob, handasa, hikmat (fizika) kabi fanlardan ma’lumotlar berdi. 1907- yilda “Shuhrat” deb nomlangan ro`znoma tashkil etdi va uning sahifalarida mehnatkash xalq manfaatlarini himoya qilishga doir fikrlarni targ’ib etdi. Jumladan, ro`znomaning birinchi sonida: “Matbuot har insonga o`z holini ko`rsatuvchi, ahvol olamdan xabar beruvchi, qorong`u kunlarni yorituvchi, xalq orasida fikr tarqatuvchi, ilm, ittifoq, hikmat g`oyalarini yoyuvchidir”, deb yozgan edi. Abdulla Avloniy “Adabiyot yohud milliy she’rlar” deb nomlangan to`rt qismdan iborat bo`lgan darsligida yoshlarni maorif madaniyatga chorlaydi, yaramas xulq- odatlarni esa tanqid qiladi. O`sha davr xalq pedagogikasida Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim” – “Alifbo”, “Ikkinchi muallim” - “O`qish” kitoblari katta rol o`ynaydi. Bu kitoblarda Avloniy o`tmish adabiyotimizning eng yaxshi an’analarini davom ettirdi, ilm va ma’rifatning ahamiyatini yangicha talqin etdi.

“Birinchi muallim”da Avloniy dastavval 32 harfni yolg’iz yoziladigan shakllarini bir sahifada alifbo tartibida bergan. Shu sahifada alifning so`z boshida, o`rtasida va oxirida yozilishini ko`rsatgan, so`ng alifni barcha “bosh harflar”ga qo`shib, bo`g`inlar hosil qilgan. “Ikkinchi muallim”da axloq, odobga doir, halollik va poklikka oid turli she’rlar, hikoya, masal va ertaklar jamlangan, rang-barang allegorik obrazlardan ustalik bilan foydalangan. Kitob “Maktab” she’ri bilan boshlanadi. Unda kimki maktabga borsa, o`qisa, savodxon bo`lsa, juda ko`p narsalarga erishishi chiroyli ta’riflanadi: Maktab duru gavhar sochar, Maktab sizga jannat ochar, Maktab jaholatdan qochar, G`ayrat qilib o`qing, o`g`lon! Maktab sizni inson qilur, Maktab hayo ehson qilur, Maktab g`ami vayron qilur, G`ayrat qilib o`qing, o`g`lon!.. Darslikda ko`plab ibratomuz she’r, hikoya va ertaklar berilgan. Abdulla Avloniy 1904 -yildan umrining oxiriga qadar o`qituvchi bo`lib ishlaydi. U o`nlab she’rlar, “ Maktab gulistoni ” , “ Turkiy guliston yohud axloq ” kabi darsliklari bilan o`zbek bolalar adabiyotiga poydevor qo`ygan edi. Uzoq yillar qayta-qayta nashr etilgan “ Turkiy guliston yoxud axloq ” Yusuf Xos Hojibning “ Qutadg’u bilig ” , Nosir Xusravning “ Saodatnoma ” , Sa’diyning “ Guliston ” va “ Bo`ston ” , Jomiyning “ Bahoriston ” , Navoiyning “ Mahbub ul-qulub ” , Donishning “ Farzandlarga vasiyat ” tipidagi o`ziga xos tarbiyaviy asardir. Unda Abdulla Avloniy o`zining ijtimoiy va axloqiy qarashlarini bayon etgan. Asarning so`z boshisida muallif bu haqda shunday yozadi: “ Men bu asarimni maktablarimizning yuqori sinflarida ta’lim bermak ila barobar ulug` adabiyot muhiblari – axloq xavaskorlarining e’tiborlariga taqdim qildim ” .

Darslikdagi har bir bo`lim ta’lim-tarbiyaning muhim bir masalasiga bag`ishlangan bo`lib, ularning biri ikkinchisini to`ldiradi, takomillashtiradi. Har bir bo`limda kichik hajmli, ibratli hikoyalar keltiriladi, she’riy parchalar yoki hikmatli so`zlarda qissadan hissa chiqariladi. Yozuvchi bu asarida xalq og`zaki ijodidan keng foydalangan. Abdulla Avloniyning “ Bahor keldi ” , “ Bulbul ” , “ Bola ila gul ” , “ Yolg`onchi cho`pon ” , “ Tulki ila qarg`a ” kabi juda ko`p she’rlari kichik maktab yoshidagi bolalarga bag`ishlangan. “ Maktab bolasi ” she’ri boshlang’ich sinf o`quvchilari hayotidan olib yozilgan. Asarda ishyoqmas, dangasa bolaning qalbida o`qishga muhabbat uyg’onishi umumiy yo`sinda bayon etiladi: Yo`lga soldi til ila yo`ldoshin, Maktabga moyil ayladi boshin. Soldi o`rtog’ining so`zina quloq, Bosdi ul ham o`quv yo`lina oyoq. Ikkisi birga bo`ldilar mullo, Chiqdi xatu savod ham imlo. Shu tariqa shoir qissadan hissa chiqarar ekan, “ Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga ” g’ oyasini ilgari suradi. Abdulla Avloniy o`zbek adabiyotida drama janrining rivojlanishiga ham katta hissa qo`shdi. Uning “ Advokatlik osonmi? ” , “ Pinak ” , “ Biz va siz ” pyesalari adabiyotimiz tarixida o`chmas iz qoldirdi. Abdulla Avloniy 1934 -yilda vafot etgan. U ma’rifatchi, shoir, dramaturg, jurnalist, rejissyor, tarjimon, aktyor, jamoatchi, muallim sifatida xalqimiz qalbida mangu saqlanib qoladi.

HAMZA HAKIMZODA NIYOZIY (1889-1929) Hamza Hakimzoda Niyoziy 1889- yilda Qo`qon shahrida tabib oilasida tavallud topdi. Uning pedagoglik faoliyati 1911- yildan boshlanadi. U dastlab Qo`qon shahrining O`ojibek guzarida kambag`allarning farzandlari va yetim-yesir bolalar uchun maktab ochdi. Hamza mehnatkash xalq ommasi va uning bolalarini o`qitish va tarbiyalash maqsadida, ularni moddiy jihatdan ta’minlashni nazarda tutib, “Yordam jamiyati” tashkil qiladi. Shu jamiyat orqali u o`quvchilarni o`quv qurollari, kiyim-kechak va oziq-ovqat bilan ta’minlab turdi. 1914- yilda jahon urushining boshlanishi Turkiston boshiga tushgan balo bo`ladi. Urush ta’sirida mehnatkash xalq yanada qashshoqlashadi, bolalar nihoyatda ayanchli ahvolda yashaydilar. Bu hol Hamzaga ta’sir qiladi. Shoir ularning og’ir ahvolini ifodalovchi she’r va maqolalari bilan matbuotda muntazam ravishda qatnashib turadi. Hamza 1914- yilda “Sadoi Turkiston” ro`znomasida bosilgan she’rida xalq ahvolini shunday ta’riflaydi: ... Kambag’allar titrashib yurgay yalong’och izg’ushub, Oh, bu faqiru asorat onlara sayyoddir, Dil shikasta, bag`ri xun, ko`zida yosh shashqator, Otasiz, baxtsiz yetimlar holiga faryoddir. Shunday sharoitda Hamza “bir iloj qilib kambag’al bolalarni aqchasiz... tarbiya va o`quvga boshlarini band qilmoq...” choralarini izlaydi, she’r va maqolalarida bolalarni o`qishga chaqiradi. Bu g`oyani Hamza “O`qi” she’rida bayon etadi. O`sha yili u yetim va kambag’al bolalar uchun “Doril yetim” (“Yetimlar maktabi”)ni ochadi va o`zi o`qituvchilik qiladi. Hamza birinchi sinf o`quvchilari uchun “Yengil adabiyot”, 2-sinf uchun “Axloq hikoyalari” o`qish kitoblarini tuzadi. Hamza 1915 -yilda Marg`ilonga borib, kambag`al bolalari uchun maktab ochadi. 1918- yilda esa Farg`onaga borib o`qituvchilikni davom ettiradi va u yerdagi yosh san’atkor-ixlosmandlarni to`plab, “Sayyor dramtruppa” tashkil qiladi. 1919-

yilning boshlarida Hamza Qo`qondagi boqimsiz bolalar uyiga mudir qilib tayinlanadi. Bu yerda u uch sinfli maktab ochib, o`zi o`qituvchilik qiladi. 1922- 1924-yillarda shoir Qoraqalpog`istonning Xo`jayli tumanidagi bolalar uyi mudiri va o`qituvchisi bo`lib ishlaydi. 1925-yilda esa u Farg’onaning Avval qishlog’iga o`qituvchi qilib tayinlanadi va g’oyat og’ir sharoitda ishlaydi. Ayni vaqtda u xalqni yangi zamon qurilishi tomon chaqiruvchi badiiy ijodini davom ettiradi. Shoir 1928-1929 -yillarda Shohimardonda o`qituvchilik qiladi. Hamzaning tarbiyachilik faoliyatini uning shu mavzuda yozgan asarlari yanada to`ldiradi. Uning tarbiyaviy mavzuda yaratgan “Ilm ista”, “Maktab”, “Kitob”, “O`qi”, “Qalam”, “Hikoya”, “To`g`ri so`z bola”, “Hikoyat”, “Toshbaqa bilan Chayon”, “Bolaning yomon bo`lmog`iga sabab bo`lgan onaning jazosi” kabi she’rlari xarakterlidir. Bu asarlar shoirning 1914 -yilgacha bo`lgan ijodidan namuna sifatida tahsinga loyiqdir. Hamza xalqni o`qitish, savodxon qilish uchun tinimsiz intiladi va kurashadi. Maktablar uchun darslik va qo`llanmalar yozishni o`ziga maqsad qilib olgan bolalarning chin do`sti Hamza bu yo`lda ancha ishlarni amalga oshiradi. Hamza yozgan darsliklar uning o`sha davrdagi dunyoqarashi, badiiy ijodi, bolalar adabiyotini tushunishi haqida ko`pgina ma’lumot beradi. Bu g’oya «Yengil adabiyot»da o`z aksini topgan. Muallim-olimning bu kitobidan munosib o`rin olgan “Maktab xususinda” asari alohida ajralib turadi. U bu she’rda maktabni millatning quyoshiga, guli va bog’iga o`xshatib ta’riflaydi: Maktab millat quyoshi, Balki ko`z ila qoshi. Ko`zsiz, qoshsiz kishining Qanday xunukdir boshi. Maktab millat saroyi, Ilmu adabning joyi. Dunyoda eng saodat Axtarganlarning joyi.

Maktab millatning guli, Millat aning bulbuli, Maktabsiz qolgan millat Boshqa chamanning quli... “Birinchi sinf bolasining so`zi” she’rida shoir o`sha quyoshga, nurga, gulga, baxtga intilgan o`quvchining yozuv va chizuvni o`rganib olib baxtga erishayotganligini uning nomidan, - Mening o`qib, yozganim, Oltin, kumush qazganim, Tilak sari uchuvga Go`yo qanot yozganim, - kabi misralarda bayon qiladi. Hamza xuddi shu darslikdan o`rin olgan “To`g`ri so`zla” she’rida har qanday holatda ham, hatto boshingga qilich kelganda ham to`g`ri so`z bo`l, deb o`z o`quvchisini, yosh kitobxonni to`g`ri so`z bo`lishga undaydi: To` g` ri so`zla ey o` g` ul, Til burmagil yolg`onga hech. Bir masal bor: to` g` ri so`zlar Boshini kesmas qilich. Hamzaning “ Yengil adabiyot ” ga kiritgan she’rlaridagi bosh qahramonlarning belgili xususiyatlaridan biri – to` g` ri so`zlik. Shoir bolalarni to`g`ri va rostgo`y bo`lishga, zararli va foydasiz ishlardan qochib ijobiy ishlar bilan shug ` ullanishga, kishilarning yaxshi sifatlaridan ibrat olishga chaqiradi. “ To` g` ri so`z bola ” da bu fikr yanada jonli chiqqanini ko`ramiz. Hamza bu she’rida barcha narsa pul va boylik bilan o`lchangan jamiyatda hamma narsadan ko`ra haqiqatni ustun qo`ygan bola obrazini yaratadi. Bir bola o`qishdan qaytayotganida ikki kishi uning oldini to`sib, biri dedi: “ Tanga berurman senga, so`zla bir ozgina yolg`on menga ” . Shunda bola unga juda donolik bilan javob beradi: So`zlang, aka, qomatingizga qarab,

Bu so`zingiz aslida yolg`on erur, Tangaga yolg`onni kim olgan erur. Sizda ko`p erkan o`zi yolg`on aka, Siz ani avval sotib aylang ado. Qolsa kamib, yetmay agar sizdanam, O`rtog’ingizda ko`p erur bizdanam. Ofarin aytdilar aning so`ziga Tangani holis berubon o`ziga. O`issa: kimki to`g`ri so`zi har qachon, Teguzadur doimiy bo`yla hison. Hamza bu she’rida bolalarni yoshligidanoq rostgo`ylik ruhida tarbiyalash lozimligini uqtiradi, ularni yolg`onchilik va aldamchilikdan uzoqroq yurishga chaqiradi. Shu kitobda “ Qimorning boshi ” degan bir she’r bor. Bu asarda Hoshimjon degan bolaning ayanchli qismatidan to`g`ri xulosa chiqarishga chaqiradi. Hoshimning “ To`ptosh ” , “ Juftmi-toq ” degan o`yinlarni o`ynashdan asta-sekin qimor o`ynashga o`rganganini, bora-bora qimorga mukkasidan ketib, oxirida bor-yo`g`ini boy berganini, nihoyat uning go`loxlikka tushib, xorlikda o`lib ketganini ifoda etadi. “ O`qish kitobi ” Hamzaning ikkinchi darsligidir. Unda to`qqizga dars bo`lib, ularning har biri axloqiy masalaga bag`ishlangan. Barcha hikoyalarning qahramoni ijobiy fazilatlarni o`zida mujassamlantirgan maktab o`quvchisidir. “ Bir aqlli maktab bolasining o`z-o`zicha domlasining qilgan tarbiyalari yodiga tushib, fikrlanib, degan so`zlari ” sarlavhali ikkinchi darsda bolaning nutq-ta’rifi vositasida ustoz obrazi chiziladi. Hamza o`zi orzu qilgan o`qituvchini bola tilidan bunday ta’riflaydi: O`ylasak, bizning erurlar chin otamiz shul kishi, Chunki bizga bilmaganni bildirur ustodimiz... Ota birla onamizdan yaxshiroq shafqat qilib, Bizdagi har kamchilikni ko`rsatur ustodimiz... Asta-asta bizda bo`lgan har yomon, shum fe’lni,

Har kuni aylab nasihat yo`qotur ustodimiz. Yoshlarni insonparvarlik ruhida tarbiyalash ishiga Hamza alohida ahamiyat beradi. Odamlarga mehru muhabbat qo`yish, kishilarning qadr-qimmatiga yetish, ularni hurmat qilib, izzat-ikrom bilan muomala qilish Hamzaning fikricha, yoshlardagi insonparvarlikning asosidir. Yoshlarni bunday ruhda tarbiyalash dastavval, bolalarning eng yaqin kishilariga ayniqsa, ota-onasiga nisbatan muhabbat tuyg`ularini rivojlantirishdan boshlanishi kerak. Shoir ota-onani hurmat qilishni bolaning eng yuksak insoniy fazilatlaridan biri deb hisoblaydi. “ Ul aqllik bola otasini ham qilgan tarbiya va shafqatlarini yod etib degan so`zi ” sarlavhali uchinchi va “ Ul aqllik bolaning mushfiqa enasi uchinda qilgan tashakkurlari ” nomli to`rtinchi darslarida ota-onalar qiyofasi chiziladi. Hamza kitobda otaning lirik obrazini chizarkan, uning amri xalq amridan ham kuchli, deb ta’riflaydi. Onani esa «Otamizdan ham muqaddas onamiz» tarzida ulug`laydi. Ayni choqda, ota-onaning bola tarbiyasi uchun mas’ul ekanligi ta’kidlanadi. “ O`qish kitobi ” dagi bir necha she’rlar o`qish, ilm, maktab hamda kitobning ta’rifiga bag`ishlanadi. Jumladan, «O`qi» she’rida shoir o`qish natijasida kamba g’ al-bechoralarning asoratdan qutulib, madaniyat va san’atdan bahramand bo`lishi turgan gap, deb uqtiradi. O`qishning qadrini muallif o`qituvchi – ustozlar tilidan shunday ta’riflaydi: Gar dilingda o`ylagan orzuga yetmoq istasang, Qimmat umring qilmagil bexudaga bekor, o`qi!.. Ey o`g’il! Dunyoda bo`lmoq istasang olijanob, O`qigil maktab kelib, zinhor o`qi, ming bor o`qi! U “ Maktab ” she’rida “ O`qub ilmu adab bo`lgay garang hushyor maktabdin ” deb «Insonni inson qatoriga qo`shish», insonni kamolotga yetkazish va uni olijanob fazilatli kishi qilib yetishtirishda maktabning roli katta ekanligini ko`rsatadi. Shoir maktab tarbiyasining ahamiyatini yuksak baholaydi, uni sirlarning xazinasi, odamni odam qiladigan joy deb ko`rsatadi.

Hamza bolalarni ilmli, odobli hamda hunarli qilishda kitobning ahamiyati nihoyatda katta ekanligini “ Kitob ” she’rida sodda, obrazli, mazmundor misralarda tasvirlab berdi. U o`z she’rida kitob bilim manbai, “ ko`zning nuri, dil huzuri, dillarning darmoni!... ” . “ Har balodan asrag’uvchi eng muhim qimmat yaror ” kabi sifat va ta’riflar bilan kitobni yuksakka ko`taradi. Shu bilan birga har bir kishi ko`nglidagi orzuga yetishi uchun “ Ilm manbai bo`lgan kitob ” ni sevishi, savodli bo`lishi lozimligini uqtiradi. Har ko`ngilning orzusi shul erur obihayot, Qadrini bilgan kishiga, shubhasiz, jondir kitob... Ko`zning nuri, dil huzuri, dillarning darmonidur, Har qorong’u dilga go`yo mohi-tobondir kitob... Har kimki yoshlikda qilsa ozgina g’ayrat agar, Tez zamonda oshno bo`lmog’i osondir kitob. Mumtoz adabiyotimizda qalam haqida juda ko`p falsafiy she’rlar yozilgan. Hamzaning “ Qalam ” deb nomlangan she’ri ham ana shunday asarlardan hisoblanadi. Shoir qalamni ma’rifat ramzi sifatida “ Qoradir garchi izi nuri haqiqatdir o`zi ” deya qadrlaydi. Hamza “ Ilm ista ” she’rida yoshlarga murojaat qilib kishining ko`zlagan murod- maqsadiga erishishida ilm olishning ahamiyati katta ekanligini aytadi, yoshlarni ilm olishga, dunyo sirlarini o`rganishga da’vat qiladi. U ilmli kishi bilan ilmsiz kishini bir-biriga solishtirib ilmli kishini porloq oftobga, ilmsiz kishini qorong’u kechaga o`xshatadi. Shuning uchun ham Hamza ilm-fanning mohiyatini tushuntiradi va yoshlarni ilm o`rganishga undaydi: ... Har murodu maqsadingga yetmoq istarsan murod, Ko`z ochib bedor bo`l: darkor ilm, darkor ilm! Ul haqiqat oyiniga sayqal istarsan Nihon, ilm ista, ilm ista, istag’il zinhor ilm! Shuningdek, shoir ilm-fanni quruq o`rganib olishnigina targ’ib etmaydi, balki uning xalqqa xizmat qilishini yangi-yangi kashfiyotlar uchun kerakligini nazarda tutadi va buni bolalarga uqtiradi:

Ilm bizni yeturgay har muroda, Bizam ilm o`lsa uchgaymiz havoda Olim bo`lsak dunyoda, Kelur har ish bunyoda, Biz ham suv osti kezib, Ham ucharmiz havoda. Shoir ilm-fanning quch-qudratini, kishilar ongini o`stirishdagi bag’oyat katta rolini bolalarga sodda va ravon misralarda ifoda qiladi: ... Olim bo`lsak qancha biz, Har bid’atni yanchamiz. Jahl otlig’ dushmanni, Ko`ksina tig’ sanchamiz. Shoir “ Hikoya ” asarida bolalarni yolg`on gaprimaslikka, rostgo`ylikka chaqiradi. Bu g’oya xolasining pulini o`g’irlagan oiladagi katta o`g’ilning siri fosh etilishi vositasida ifodalanadi. Shoir sharmanda bo`lgan bola haqida gapirib, qissadan hissa chiqaradi: O`issa, kimi bo`yla xiyonat qilur, Bir kun o`zin sho`yla hijolat qilur. “ Toshbaqa bilan Chayon ” masalining syujeti xalq og`zaki ijodida juda mashhur. Gulxaniy bu masal mazmunini nasriy yo`l bilan bergan bo`lsa, Hamza unga qayta sayqal berib, nazmda bayon etgan. Hamza masalda do`stlikni ulug`laydi, firibgarlik, tilyog`lamalikni esa qattiq qoralaydi. Toshbaqa orqali rahmdil, chin do`st obrazini yaratadi. Chayon obrazida esa yaxshilikka yomonlik qaytaruvchi, tilyo g’ lama, o`z so`zida turmaydigan kishilar fosh etiladi. Shoir bolalarni tanlab, bilib do`st bo`lishga, yomon niyatli kishilar bilan xamroh bo`lmaslikka chaqiradi, kimda-kim yaxshilikka yomonlik qaytarsa, uning boshiga kulfat tushishi turgan gapligini uqtiradi. Masalda bunday xulosa chiqariladi: H issa, kimi g’ayrni ulfat etar, O`z-o`zicha boshig`a kulfat yetar.

“ O`qish kitobi ” dagi asarlarning ko`pchiligida o`z zamonasi uchun g’oyat ilg’or fikrlar olg’a suriladi. Ayniqsa, undagi maktab, kitob, qalam, ilm, o`qituvchi, bola tarbiyasida ota-onaning roli haqidagi she’rlar, “ Toshbaqa bilan Chayon ” kabi ibratli asarlar hozirgi vaqtda ham kitobxonlarga manzur bo`lgan va ma’rifiy-estetik tarbiya beradigan asarlar sirasidandir. Ana shu g’oyaviy va badiiy yuksak, o`quvchilarga manzur bo`lgan asarlar “ O`qish kitobi ” ni o`zbek bolalar adabiyotining noyob namunalaridan deb hisoblash uchun asos bo`ladi. Hamza 1925-yilda “ Ikkinchi sinf uchun qiroat kitobi ” darsligini yozdi. Bu kitob g’oyaviy mavzui jihatidan Alisher Navoiyning “ Hayratul-abror ” asariga yaqin turadi. Kitob bolalar ruhiga mos qilib, nasriy yo`l bilan yozilgan. Undagi birinchi asar – “ Ilm ” da ma’rifatlilik, ilmli bo`lish shunday sharhlanadi: “ Ey bolalar, har bir inson bolasiga dunyoda eng avval zarur va lozim bo`lgan narsa olamda ilmlik o`lmoqdir. Ilmsiz kishini butun inson demak ayni xatodir... ” Kitobdagi barcha darslar ana shunday tafsilot bilan boshlanadi, so`ng bir bayt she’r keltiriladi: Ilmsiz har kishi uchsa havoga Ko`ngil berma aningdek xudnamoga. Hamza ilm haqidagi hikoyalaridan keyingilarini axloq, odob masalalariga bag`ishlaydi. Xususan, muallif darslikda bola tarbiyasida ota-onaning beqiyos rolini yuqori baholaydi. Hamza bu asarida xalq og’zaki ijodidan unumli foydalangan. Asarning badiiy shaklini belgilashda bolalar adabiyotining talablari to`la ko`zda tutilgan, fikr sodda, ixcham, Ayni vaqtda, jonli til va obrazli iboralar bilan bayon qilingan. Asarning boshdan-oyoq beva-bechora, mehnatkash omma manfaatini himoya qilish va ma’rifatga da’vat etish ruhi bilan sug’orilganligi Hamzaning haqiqiy ma’rifatparvar shoir ekanini tasdiqlaydi. 1915-yilda Hamzaning “ Milliy ashulalar ” to`plami bosilib chiqdi. Bu to`plamdagi she’rlarning ko`pchiligida ma’rifatparvarlik g’oyalarini targ’ib etish davom etadi. Hamza avvalgi she’rlarida ilmli va yaxshi xulqli kishilarni ma’rifatparvar deb ko`rsatgan bo`lsa, endi u o`z xalqi uchun jonini ham

ayamaydigan, yuksak ijtimoiy ongli shaxslarni ma’rifatparvar deb talqin qildi. Bu uning ijodiga ijtimoiy voqelik ta’sir etganini, ijodkorning g’oyaviy tomondan o`sganini ko`rsatadi. Shoir “ Milliy ashulalar ” , “ Oq gul ” , “ Qizil gul ” , “ Yashil gul ” va boshqa to`plamlaridagi qo`shiqlari bilan xalq ommasini madaniyatli bo`lishga undaydi, zulmdan shikoyat qiladi, ijtimoiy faollikka chaqiradi. Mashhur tarbiyachi, atoqli shoir, dramaturg va bastakor Hamza Hakimzoda Niyoziy mehnatkash xalqni, shuningdek, yosh avlodni o`qitish, ma’rifatli qilish, tarbiyalash ishiga o`zining butun iqtidorini, umrini bag`ishladi.

O’quv darsliklar: 1 . Jumaboyev M. O’zbek bolalar adabiyoti. –T.: O’qituvchi, 2002, -290 bet. 2 . Jumaboyev M Bolalar adabiyoti. –T.: O’qituvchi, 2011-B. 260. 3. Zubareva Y.Y. i dr. Detskaya literatura: Uchebnik G`Y.Y. Zubareva, V.K. Sigov,

O'xshashlar

Abdulla Avloniy ijodi

Abdulla Avloniy (1878 - 1934)

Abdulla Avloniy 28 varaq

Hamza Hakimzoda Niyoziy ijodi

Abdulla Qodiriy ijodi