«Uz Test» Davlat unitar korxonasi amaliyot hisoboti - Metrologiya - Kurs ishlari

«Uz Test» Davlat unitar korxonasi amaliyot hisoboti

Yuklangan vaqt:

31.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1182.3056640625 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA FAKULTETI AMALIYOT HISOBOTI METROLOGIYA, TEXNIK JIXATDAN TARTIBGA SOLISH, STANDARTLASHTIRISH VA SERTIFIKATLASHTIRISH" KAFEDRASI MALAKAVIY AMALIYOT HISOBOTI TOSHKENT

MUNDARIJA: I Kirish 1. O’lchash turlari, usullari va elektr o’lchash vositalari. 2. O’lchash vositalarining xatoliklari. 3. O’zg а rm а s v а o’zg а ruvch а n t о k z а njirl а rd а t о k v а kuchl а nish o’lch а sh 4. Voltmetr, vattmetr, ampermetr va ommetr. 5. Amiloyot davridagi laboratoriya stendlari bilan tanishish va ular haqida ma’lumotga ega bo’lish. III Xulosa IV Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH «Uz Test» Davlat unitar korxonasi. O’tgan asrning 30-yillarida Turkiston Respublikasi ichki savdoni tartibga solish Qo’mitasi qoshida o’lchovlar va tarozilar byurosi, 1924 yilda Standartlar va o’lchov vositalari ustidan davlat nazorati laboratoriyasi tashkil etilgan edi. Shu yilniig o’zida O’rta Osiyo o’lchov va tarozilari Palatasi tashkil qilindi va u aynan O’rta Osiyo respublikalarida metrologik xizmatlar asoschisi bo’ldi. Hozirgi kunda “UzTest” DUK metrologik xizmati ko’p tarmoqli, texnik jihatdan to’la jihozlangan, zamonaviy me’yoriy va metodik xujjatlar bilan ta’minlangan Respublika sinov va sertifikatlashnirish markazi, Uz Test, Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti, 16 ta xududiy markazlar va 148 ta yuridik shaxslar metrologik xizmatlaridan iborat bo’lgan katta tizimdir. Uz Testning asosiy vazifasi respublikamizda o’lchashlar birligini ta’minlash orqali noto’g’ri o’lchashlarning salbiy natijalaridan iste’molchilar xuquqlari, fuqarolar sog’lig’i va xavfsizligi, atrof muhit hamda davlat manfaatlarini muhofaza qilish va davlatimiz eksport salohiyatini oshirishga ko’maklashishdan iboratdir. Mamlakatimiz iqtisodiyotini yanada rivojlantirishning bugungi dolzarb masalalaridan biri bu – davlatimiz ekport salohiyatini oshirish. Bu masalani hal qilishda metrologiyaning o’rni o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Xalqaro savdoga ko’maklashish uchun mamlakatda o’tkazilgan o’lchashlar natijalarini boshqa davlatlar tomonidan tan olinishini ta’minlash bu masalaning asosiy negizi sanaladi. Respublikamizda berilgan sertifikatlar boshqa davlatlar tomonidan tan olinishi eksport qiluvchilarga qulayliklar yaratib, eksport mahsulotlarini tan narxi arzonlashtirilishiga olib keladi. UzTest» DUKning Respublika Metrologiya xizmatlari ko’rsatish markazi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 3 oktabrdagi 342-sonli «Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga muvofiq tashkil qilingan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 9 dekabrdagi PF-3358- sonli «Respublika davlat boshqaruv organlari tizimini takomillashtirish to’g’risida»gi Farmoni hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 5

avgustdagi 373-sonli «O’zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish DUK ning tuzilishini va faoliyatini tashkil» Respublika Metrologiya xizmatlari ko’rsatish markazi Metrologiya xizmatlari ko’rsatish markaziga o’zgartirilgan. Metrologiya institutiga quyidagi vazifalar yuklatilgan: • metrologiya sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish, biriktirilgan hududlarda va o’lchash turlari bo’yicha o’lchashlar birliligi va ishonchliligini ta’minlash; • yuqori aniqlikdagi chiquvchi va namunaviy o’lchash vositalarini saqlash va tegishli darajada saqlab turish; • davlat metrologiya xizmatini rivojlantirish; • mavjud yuqori aniqlikdagi o’lchash vositalari va usullarini takomillashtirish, yangilarini yaratish, o’lchash, nazorat • va sinash vositalarini standartlashtirish; • o’lchash vositalari turini tasdiqlash maqsadida davlat sinovlari bo’yicha ishlarni tashkil qilish; • o’lchash vositalarini metrologik attestatlash, qiyoslash va kalibrlash ishlarini tashkil qilish. «Uz Test» Davlat unitar korxonasi tarixidan «Uz Test» DK tarixi Turkiston respublikasi XKK qarori bilan «O’lchov va tarozilar to’g’risidagi Qoida» tasdiqlanib, Ichki savdoni tartibga solish qo’mitasi qoshida Turkiston o’lchov va tarozilar byurosi tashkil qilingandan boshlab 18 ap rel 1923 yildan boshlangan. Navoiy shahrida amal qilish doirasi butun Turkiston respublikasi bo’lgan Savdo o’lchov va tarozilarini Qiyoslash Palatkasi tashkil qilindi. 1924 yilda birinchi standart va o’lchash vositalari ustidan davlat nazorat laboratoriyasi (DNL) tashkil qilindi. 1924 yilda Qiyoslash Palatasi O’rta osiyo o’lchov va tarozilari Palatasiga o’zgartirilib, Qirg’izston, Tojikiston va Turkmaniston respublikalarida metrologik xizmatlarning asoschisi bo’ldi. 1930yilning mart oyida

O’zbekiston SSR Xalq komissarlari kengashi qoshida Standartlashtirish qo’mitasi tashkil qilindi va 1931 yilda O’lchov va tarozilar Palatasi bilan birlashtirildi. Urushdan keyingi yillarda har bir viloyat markazida, ular ishini O’zbekiston SSR Vazirlar kengashi qoshidagi O’lchov va o’lchash asboblari ishi bo’yicha vakolatli qo’mita boshqargan Davlat nazorat laboratoriyalari (DNL) tashkil qilindi. 1966 yilda DNL standart va o’lchash texnikasi ustidan davlat nazorat laboratoriyasiga o’zgartirildi. Toshkent shahrida O’zbekiston respublikasi standart va o’lchash texnikasi ustidan davlat nazorat laboratoriyasi (O’zRDNL) tashkil qilindi. 1979 yilda O’zRDNL O’zbekiston standartlashtirish va metrologiya markaziga o’zgartirildi (O’zSMM). 1992 yilda O’zSMM O’zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi O’zbekiston standartlashtirish,metrologiya va sertifikatlashtirish markaziga o’zgartirildi (O’zdavstandart). O’zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002yil 3 oktabrdagi 342-sonli «Standartlashtirish,metrologiya va sertifikatlashtirish DUK tuzilmasini takomillashtirish choralari to’g’risida»gi qarori bilan «UzTest»DUKning Respublika Metrologiya xizmatlari ko’rsatish markazi tashkil qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 28 apreldagi «O’zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish DUK faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» PQ-2935-sonli qaroriga muvofiq mavjud «Milliy etalonlar markazi» davlat muassasasi, «Metrologiya xizmatlari ko’rsatish markazi» Davlat unitar korxonasi va «Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti» davlat muassasasining metrologik bo’linmalari negizida «O’zbekiston milliy metrologiya instituti» Davlat unitar korxonasini («O’zMMI» DK) tashkil etildi. 1.1 O’lchash turlari, usullari va elektr o’lchash vositalari. Umuman o’lchash juda hilma – xil yo’sinda o’tkazilishi mumkin. Bu albatta o’lchanadigan elektr va noelektrik kattaliklarning ko’pligiga, ularning vaqt bo’yicha har xil harakterda o’zgarishiga, o’lchash aniqligiga qo’yiladigan talablarga va o’lchash natijalarining har xil yo’l bilan olinishiga bog’liqdir. Metodologik nuqtai

nazardan o’lchash natijasi qanday olinishiga qarab, o’lchash quyidagi turlarga bo’linadi: 1.bevosita; 2.bilvosita; 3.majmuiy; 4.birgalikda; Bevosita o’lchash – o’lchanayotgan kattalikning aniq qiymatini tajriba natijasidan bevosita topish. Masalan, elektr tokini ampermetrda o’lchash. X=Y1 , bu yerda: X - o’lchanadigan kattalik, Y - tajriba natijasi. Bilvosita o’lchash – bevosita o’lchangan kattaliklar bilan o’lchanayotgan kattalik orasida bo’lgan ma’lum bog’lanish asosida kattalikning qiymatini topish. Masalan, o’zgarmas tok zanjirida quvvat o’lchash P=U∙I bu yerda Y1,Y2,...,Yn - bevosita o’lchashlar natijasi. Majmuiy o’lchash – bir necha nomdosh kattaliklarning birikmasini bir vaqtda bevosita o’lchashdan kelib chiqqan tenglamalar tizimini yechib, izlanayotgan qiymatlarni topish. Masalan, har xil torozu toshlaning massasini solishtirib, bir toshning ma’lum massasidan boshqasini massasini topish uchun o’tkaziladigan o’lchashlar.

Birgalikda o’lchash – turli nomli ikki va undan ortiq kattaliklar orasidagi munosabatni topish uchun bir vaqtda o’tkaziladigan o’lchashlar. Masalan, rezistorning 20oC dagi qiymatini turli temperaturalarda o’lchab topish. Rt=R0(1+ α t2) Mutloq o’lchash – bir yoki bir necha asosiy kattaliklarni bevosita o’lchanishini va (yoki) fizikaviy doimiylikning qiymatlarini qo’llash asosida o’tkaziladigan o’lchash. Nisbiy o’lchash – kattalik bilan birlik o’rnida olingan nomdosh kattalikning nisbatini yoki asos qilib olingan kattalikka nisbatan nomdosh kattalikning o’zgarishini o’lchash. O’lchash usuli deganda, o’lchash qonun – qoidalari va o’lchash vositalaridan foydalanib, kattalikni uning birligi bilan solishtirish usullari tushuniladi. Bevosita baholash usuli – bevosita o’lchash asbobining kuzatish qurilmasi yordamida to’g’ridan – to’g’ri o’lchanayotgan kattalikning (uning aynan o’lchov birligida) qiymatini topish. Masalan, kuchlanishni vol’tmetr yordamida o’lchash.

O’lchov bilan taqqoslash (solishtirish) usuli – o’lchanayotgan kattalikni o’lchov orqali yaratilgan kattalik bilan taqqoslash usuli bo’lib, bir nechta turlari mavjud: Nolga keltirish usuli – bunda kattalikning taqqoslash asbobiga ta’siri natijasini nolga keltirish lozim bo’ladi. Masalan, qarshilikni to’la muvozanatlanadigan ko’prik yordamida o’lchash. Differensial (ayirmali) o’lchash usuli – o’lchov bilan taqqoslash usulining bir turi hisoblanib, o’lchanayotgan kattalikning va o’lchov orqali yaratilgan kattalikning ayirmasini (farqini) o’lchash asbobiga ta’sir qilish usuli. Masalan, vol’tmetr yordamida ikki kuchlanish orasidagi farqni o’lchash, bunda kuchlanishlarning biri juda yuqori aniqlikda ma’lum, ikkinchisi esa izlanayotgan kattalik hisoblanadi. Δ U = U0- Ux , bundan Ux = U0 - Δ U O’rindoshlik o’lchash usuli – bu usul o’lchanayotgan kattalikning o’lchov orqali yaratilgan ma’lum qiymatli kattalik bilan o’rin almashishiga asoslangan. Masalan, qarshiliklar magazini yordamida tekshirilayotgan resistor Rx ning qarshiligini topish. Bunda kalit “ K ” ni ikkala holatda (1 va 2) qo’yganda α 1= α 2 shart bajarilishi kerak. I1=U/R0 α 1 ; I2=U/Rx α 2 , bu yerda α 1 va α 2 lar ampermetr ko’rsatkichining og’ish burchagi. Mos kelish usuli – bu o’lchanayotgan kattalik bilan o’lchov orqali yaratilgan kattalikning ayirmasini shkaladagi belgilar yoki davriy signallarni mos keltirish orqali

o’tkaziladigan o’lchash. Masalan, kalibr yordamida val diametrini o’lchash, yoki uzunlikni shtangensirkul bilan o’lchash. Bundan tashqari o’lchanadigan kattalikning vaqt bo’yicha o’zgarish jarayoniga qarab o’lchash quyidagicha turlanadi. O’lchash jarayonida vaqt bo’yicha o’zgaradigan kattalikni o’lchash – statik (bunga, kattalikning turg’un, ta’sir etuvchi, amplituda qiymatlarini o’lchash misol bo’ladi), vaqt bo’yicha o’zgaradigan qiymatlarni o’lchash esa – dinamik o’lchash deyiladi (masalan, tok yoki kuchlanishlarni oniy qiymatlarini o’lchash). Dinamik o’lchshlarda agar o’lchash vositasi o’lchanadigan kattalikning uzluksiz o’zgarishini qayd qila olsa, bunda uni uzluksiz o’lchash deyiladi. Diskret o’lchash usuli. Diskret o’lchash usuli – shundayki, bunda vaqt bo’yicha o’zgaruvchi kattalikning ( 0÷t gacha) hamma qiymati emas, balki ba’zi momentlarga tegishli qiymatigina ma’lum bo’ladi. Boshqacha aytganda diskret o’lchash usulida vaqt bo’yicha uzluksiz o’zgaradigan kattalik vaqt bo’yicha diskretlanadi, miqdor bo’yicha esa kvantlanadi. Grafikdagi X(t) – vaqt bo’yicha uzluksiz o’zgaradigan kattalikning o’zgarish grafigi; Xk – kvant miqdorlari ya’ni o’lchanadigan kattalikning t1,t2,...,tn – momentlariga tegishli uzuq qiymatlari. Diskretlash bu muayyan diskret (juda qisqa) vaqt oralig’ida qaydnomalarni olishdir. t1 , t2,...,tn – diskretlash momentlari deyiladi va t1÷t2 gacha oraliq diskretlash qadami deyiladi. Kvantlash esa, X(t) kattalikning uzluksiz qiymatlarini Xk diskret qiymatlarining to’plami (nabori) bilan almashtirishdir.

O’lchanadigan kattalikning uzluksiz qiymatlari muayyan tartiblar asosida kvantlash darajalarining qiymatlari bilan almashtiriladi. Kodlashtirish esa muayyan ketma – ketlikda ifodalangan sonli qiymatlarni tavsiya etishdan iborat. Uzluksiz o’zgaruvchan kattalikning diskret usuli asosida uzuq diskret qiymatlariga, kodlarga o’zgartirilishi asosan uch xil usulda amalga oshiriladi: a) ketma-ket hisob usuli; b) taqqoslash (solishtirish) usuli; v)sanoq usuli. Elektr o’lchash vositalari – deganda elektr, magnit, noelektrik kattaliklarni, elektr zanjir parametrlarini o’lchashda qo’llaniladigan qurulmalar majmuasiga aytiladi. Elektr o’lchash vositalari ularni bajaradigan funksiyasiga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: o’lchovlar, etalonlar, o’lchash o’zgartkichlari, o’lchash asboblari, o’lchash qurilmalari va informatsion – o’lchash tizimlari. O’lchov deb – kattalikning aniq bir qiymatini hosil qiladigan (tiklaydigan), saqlaydigan texnik vositaga aytiladi. O’lchovlar o’zgarmas va o’zgaruvchan qilib ishlanadi, ya’ni bir qiymatli, masalan: qarshiligi 0.1 Om bo’lgan g’altak yoki normal element, tarozi toshi, o’zgarmas yoki bir qiymatli o’lchovdir; har xil sig’imni olishga imkon beruvchi o’zgaruvchan sig’imli kondensator esa o’zgaruvchan, yani ko’p qiymatli o’lchovdir. Bir qiymatli o’lchovlar birikmasi o’lchovlar to’plamini tashkil etadi.

Standart namunalar va namunaviy moddalar ham o’lchovlar turkumiga kiritilgan. Standart namuna – modda va materiallarning xossalarini va xususiyatlarini tavsiflovchi kattaliklarni hosil qilish uchun xizmat qiladigan o’lchov sanaladi. Masalan, g’adir – budrlikning namunalari, namlikning standart namunalari. Namunaviy modda – esa, muayyan tayyorlash sharoitiga hosil bo’ladigan va aniq xossalarga ega bo’lgan modda sanaladi. Masalan, “toza suv”, “toza metal” va h.k. Kattalik birligini qayta tiklash va saqlash uchun mo’ljallangan o’ta yuqori (metrologik) aniqlikdagi maxsus o’lchash vositalari etalon deb ataladi va birlik o’lchamini uzatishda metrologik zanjirning oliy zvenosi hisoblanadi. Etalon (o’lchashlar shkalasi yoki birligi etaloni) – kattalikning o’lchamini qiyoslash sxemasi bo’yicha quyi tabaqa vositalarga uzatish maqsadida, shkalani yoki kattalik birligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun mo’ljallangan va belgilangan tartibda etalon sifatida tasdiqlangan o’lchash vositasi yoki o’lchash vositalarining majmui. Etalonlar konstruktiv ishlanishiga va tarkibiga qarab bo’linadi: etalon kompleks, yakka etalon, guruhli etalon, etalon to’plami. Birlikni qayta tiklash aniqligining darajasi bo’yicha va metrologik tobeligi bo’yicha etalonlar birlamchi, ikkilamchi va ishchi etalonlarga bo’linadi. Davlat uchun boshlang’ich etalon sifatida xizmat qilishi rasmiy qaror bilan tan olingan etalon milliy (davlat) etalon deb ataladi. O’lchash o’zgartkichi – deb, o’lchash informatsiyasi signalini ishlab berish, uzatish, keyinchalik o’zgartirish, ishlab berish va uni saqlashga mo’ljallangan, lekin kuzatuvchining ko’rishi (kuzatishi uchun moslanmagan o’lchash vositasiga aytiladi). Y=f(x) , ba’zida o’lchash o’zgartkichining kirishiga bir qancha X1,X2,…Xn kattaliklar kiritiladi va u holda Y quyidagicha ifodalanadi Y=f(X1,X2,…Xn). Odatda, o’lchash zanjirida birinchi bo’lgan, yani o’lchanayotgan kattalik signalini qabul qiladigan o’lchash o’lchash o’zgartkichiga birlamchi o’lchash

o’zgartkichi deyiladi . Undan keyingi joylashgan o’lchash o’lchash o’zgartkichlariga esa oraliq o’zgartkichlar nomi beriladi. O’lchash o’zgartkichlarining keng tarqalgan turlariga masshtabli va parametrik o’lchash o’zgartkichlari kiradi. Birlamcha o’lchash o’zgartkichlari, ko’pincha datchik deb yuritiladi. Uning bevosita o’lchanayotgan kattalik ta’siridagi qismi sezuvchan (chuvstvit е l’niy) element deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda – termojuftlik, monometrik termometrda, termoballon ana shunday elementlardir. Bazida datchik bitta yoki bir nechta o’lchash o’zgartkichlarining konstruktiv yig’ilmasidan iborat bo’ladi. O’lchanadigan kattalikning xarakteriga qarab, o’lchash o’zgartgichlari quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Elektr kattaliklarni yana elektr kattaliklarga o’zgartiruvchi o’zgartgichlar (E=>E) . 2. Noelektrik kattaliklarni elektr kattaliklarga o’zgartiruvchi o’zgartgichlar (NE=>E) . 1- turdagi o’zgartgichlarga masshtabli (shunt qarshiligi, qo’shimcha rezistorlar, kuchlanish bo’lgichlari, o’lchash tok va kuchlanish transformatorlari, kuchaytirgichlar va h.k) o’zgartkichlar, hamda to’g’irlagichli o’zgartgichlar (yarim o’tkazgichli elementlardan ishlangan (diodli) o’zgartkichlar) kiradi. 2 – turdagi o’lchash o’zgartgichlariga noelektrik (elektrmas) kattaliklarni (masalan, mexanik, issiqlik, kimyoviy, optik va boshqa turdagi) elektr kattaliklariga (tok, E.Yu.K., qarshilik kabi) o’zgartiruvchi o’zgartkichlar datchiklar deb yuritiladi va o’lchanayotgan kattalikning turiga qarab tegishli nomlarga ega bo’ladi. Masalan, bosim datchigi, moment datchigi, siljish datchigi, sath datchigi, issiqlik datchigi va h.k. Ta’kidlab o’tilgan parametrik o’lchash o’zgartkichlarida kirishdagi signal (mexanik siljish, bosim, o’g’irlik kabi) bo’lib, chiqishdagi esa faqat elektr signali (elektr qarshiligi, elektr sig’imi, elektr yurituvchi kuch va boshqalar) bo’ladi. Bulardan tashqari elektromexanik turidagi elektr o’lchash asboblarining asosiy qismi bo’lib hisoblanuvchi turli tuzimga oid o’lchash mexanizmlari ham o’lchash o’zgartkichlari qatoriga kiradi. Chunki o’lchash mexanizmlarining ishlashi shunga asoslanganki, ularda o’lchanadigan kattalik (ya’ni elektr energiya) mexanizm

qo’zg’aluvchan qismini harakatlanishiga, yani burchakli yoki chiziqli surilishiga (mexanik energiyaga) o’zgartiriladi. Telemexanika va teleo’lchash tizimlarida (masofadan o’lchashlar va boshqarishda) me’yorlovchi o’lchash o’zgartkichlari keng qo’llaniladi. Bu o’zgartkichlarda har – xil elektr (kuchlanish, chastota, quvvat) va noelektrik (bosim, harorat va boshqalar) kattaliklar unifikatsiyalangan (umumlashtirilgan) elektr signaliga (odatda o’zgarmas tok signaliga) o’zgartiriladi. Bunga “Sapfir” turidagi bosim o’zgartkichi misol bo’la oladi. O’lchash o’zgartkichlarining chiqishidagi o’lchash informatsiyasining signali kuzatuvchining ko’rishi (kuzatishi) uchun moslanmagan bo’lganligi sababli, bu o’zgartkichlar alohida (mustaqil) o’lchash vositasi sifatida ishlatilmaydi. O’lchash o’zgartkichlari faqat o’lchash asboblari bilan birgalikda yoki o’lchash qurilmalari yoki o’lchash tizimlarining tarkibida ishlatiladi. O’lchash asboblari – deb, kuzatish (kuzatuvchi) uchun qulay ko’rinishli shaklida o’lchash informatsiyasi signalini ishlab berishga mo’ljallangan o’lchash vositasiga aytiladi. O’lchash asboblari struktura sxemasi ning turi bo’yicha (o’lchash vositasiga o’lchash informatsiyasi signalini o’zgartirish ketma – ketligini ifodalovchi sxema) bevosita ta’sirdagi (baholaydigan) va solishtirib o’lchaydigan asboblarga bo’linadi. O’lchanadigan kattalikni asbobning oldindan darajalab qo’yilgan darajasi (shkalasi) bo’yicha kuzatishga hisoblashga imkon beruvchi o’lchash asbobi bevosita ta’siridagi asbob deb ataladi . Bunday asboblarda o’lchash informatsiyasining signalini to’g’ri yo’nalishda qator ketma – ketlikdagi o’zgartirishlardan o’tadi. Asboblarning strukturali sxemasi quyida keltirilgan: Sxemada: X va Y lar o’lchash asboblarining kirishidagi va chiqishidagi kattaliklari; O’1,O’2…O’n – o’lchash informatsiyalarining alohida o’zgartkichlari.

O’lchanadigan kattalikni uni o’lchovi bilan avtomatik yoki operator ishtirokida solishtirish natijadisa olinadigan o’lchash asboblari solishtirish asboblari deyiladi. Boshqacha aytganda, bu asboblarda o’lchanadigan kattalik bevosita uning o’lchovi bilan yoki o’lchov sifatida qabul qilingan aniq qiymati bilan o’zaro solishtiriladi. Solishtirish asboblarida chiqish kattaligi Y teskari bog’lanish zanjiridagi maxsus o’zgartkich yordamida (O’t е sk) o’lchanadigan kattalik X bilan bir turdagi Xk ga o’zgartiriladi va keyin X va Xk kattaliklar asbobning kirishida solishtiriladi (ayriladi). Solishtirish asboblarining strukturali sxemasi (berk zanjirli bo’ladi) quyidagi rasmda ko’rsatilgan. Teskari bog’lanish zanjirining mavjudligi asbobning aniqligini ko’tarishi mumkin, lekin ko’pincha uning tezkorligi va umumiy sezgirligiga teskari ta’sir ko’rsatishi mumkin. Solishtirish asboblariga teng yelkali torozilar, o’zgarmas tok ko’priklari, potensiometrlar misol bo’lishi mumkin. Ko’p hollarda, o’lchanadigan kattalik bilan uning aniq qiymatlari emas, balki shu kattaliklar hosil qilgan effektlar solishtiriladi. Masalan, o’zgarmas tok ko’priklarida o’lchanadigan va aniq qarshiliklarining zanjirlaridan o’tadigan elektr toki solishtiriladi. Teng yelkali tarozilarda o’lchanadigan ob’yekt va toshlarning massasi emas, balki shu jismlar hosil qilgan aylantiruvchi momentlar solishtiriladi. O’lchash asboblari ularning ko’rsatishi, chiqishdagi kattalik bilan o’lchandigan kattaliklarning o’zaro bog’liqligi bo’yicha analogli va raqamli asboblarga bo’linadi. Analogli asboblar. Analogli asboblarda ularning ko’rsatishi o’lchanadigan kattalikning uzluksiz o’zgarish funksiyasiga bog’liq bo’ladi.

Analogli asboblar yuqori tezkorlikka ega, bundan tashqari asbobning ko’rsatishi bo’yicha o’lchanadigan kattalikning o’zgarishi (raqamliga qaraganda) psixologik jihatdan oson qabul qilinadi (kuzatiladi). Lekin, analogli (asosan strelkali) asboblarning aniqligi uning shkalasi bo’yicha kuzatish xatoligi bilan cheklanadi (xatolik odatda 0.05-1% dan kichik bo’lmaydi). Raqamli asboblar. Raqamli o’lchash asbobi deb, o’lchash borasida uzluksiz o’lchanadigan kattalikning natijasi raqamli qayd etish qurilmasida yoki raqamlarni yozib boruvchi qurilmada diskret tarzda o’zgartirilib, indikasiyalanadigan asboblarga aytiladi. Raqamli asboblar, diskret o’lchash usuliga asoslangan bo’lib, asbobning ko’rsatishi raqam ko’rinishida bo’ladi, shu sababli ularning ko’rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish juda qulay. Elektr o’lchash asboblarini qayd qiluvchi, o’ziyozar, bosmalovchi, integrallovchi va jamlovchi turlari ham mavjud. Qayd qiluvchi elektr o’lchash asboblarda – ko’rsatuvlarni yoki diagrammali qog’ozda yozib olish yoki raqamli tarzda qayd etish ko’zda tutiladi. Integrallovchi elektr o’lchash asboblari – berilgan (o’lchanadigan) kattalikni vaqt bo’yicha yoki boshqa mustaqil o’zgaruvchi ko’rsatkich bo’yicha integrallash xususiyatiga ega. Bunga misol qilib elektr energiya hisoblagichini ko’rsatish mumkin. Jamlovchi elektr o’lchash asboblarda – ko’rsatishlar turli kanallar orqali berilgan ikki yoki bir necha kattaliklarning yig’indisi bilan funksional bog’langan bo’ladi. Bunga bir necha generatorlar quvvati yig’indisini o’lchash uchun mo’ljallangan vattmetrlar misol bo’la oladi. O’lchash asboblari ishlatilishi xususiyatiga ko’ra, ko’chma va ko’chirib yuritilmaydigan (statsionar) asboblarga bo’linadi. O’lchanadigan kattalik turiga qarab, elektr o’lchash asboblari ampermetr, vol’tmetr, vattmetr, ommetr, fazometr, chastotomer va shu kabi asboblarga bo’linadi. Ishlatilish sharoitiga qarab elektr o’lchash asboblari A, B, V va T guruhlarga ajratiladi. Masalan, A guruhdagi asboblar havoning nisbiy namligi 80% gacha yetadigan, harorati +10÷+350C gacha bo’lgan quruq va isitiladigan yopiq xonalarda ishlatishga mo’ljallangan. T – guruhga kiruvchi asboblar esa quruq va nam,

eng issiq iqlim (tropik) sharoitida foydalanishga mo’ljallab tayyorlangan. Elektr o’lchash asboblari mexanik ta’sirlarga bardoshligiga qarab chidamli, mustahkam asboblarga bo’linadi. Mexanik ta’sirlar (silkinish, tebranish yoki zarbali silkinish) ning salbiy oqibatlarga bardosh berib, so’ngra (ularning ta’siridan keyin), maromida ishlash xususiyatini saqlab qolgan asboblar chidamli elektr o’lchash asboblari jumlasiga kiradi. Silkinish, tebranish sharoitida maromida ishlash imkoniyatini saqlagan asboblar silkinish yoki tebranishga mustahkam elektr o’lchash asboblari deb ataladi. O’lchash qurilmalari – bir joyda joylashgan ham funksional, ham konstruktiv bog’langan o’lchash vositalarining (o’lchovlar, o’lchash o’zgartgichlari, o’lchash asboblar) va yordamchi vositalar yig’ilmasidan iborat bo’lib, o’lchash jarayonini ratsional tashkil etishda xizmat qiladi. O’lchash qurilmalariga, suyuqlik va gazlarni sarfini o’lchash uchun ishlatiladigan o’lchash komplekslari, elektr o’lchash asboblarini sinovdan o’tkazish va darajalash (graduirovkalash) qurilmalari misol bo’ladi. O’lchash tizimlari – bir – biri bilan maxsus aloqa kanallari orqali yig’ilgan va funksional bog’langan o’lchash vositalari (o’lchovlar, o’lchash o’zgartgichlari va o’lchash asboblari), yordamchi qurilmalar va hisoblash texnikasi vositalari majmuidan iborat bo’lib, o’lchash informatsiyasi signalini avtomatik tarzda qayta ishlash uchun qulay formada ishlab berish uchun mo’ljallangan. O’lchash vositalarining xatoliklari. O’lchash xatoligi deb, o’lchash natijasini o’lchanadigan kattalikning chinakam (haqiqiy) qiymatidan chetlashuviga (og’ishuviga) aytiladi. O’lchash xatoliklari turli sabablarga ko’ra turlicha ko’rinishda namoyon bo’lishi mumkin. Bu sabablar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: - o’lchash vositalarining zanjirida o’lchash ma’lumotini olish, saqlash, o’zgartirish va tavsiya etish bilan bog’liq sabablar; - o’lchash ob’yektini o’lchash joyiga (pozitsiyasiga) o’rnatishdan kelib chiquvchi sabablar;

- o’lchash vositasi va ob’yektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (temperatura yoki bosimning o’zgarishi, elektr va magnit maydonlarining ta’siri, turli tebranishlar va x.k) dan kelib chiquvchi sabablar; - o’lchash o’byektining xususiyatlaridan kelib chiquvchi sabablar; operatorning malakasi va shu kabilar. O’lchash xatoliklarini kelib chiqish sabablarini tahlil qilishda eng avvalo o’lchash natijasiga salmoqli ta’sir etuvchilarni aniqlash lozim bo’ladi. O’lchash xatoliklari ifodalanishiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: Absolyut xatolik. Bu xatolik kattalik qanday birliklarda ifodalanayotgan bo’lsa, shu birlikda tavsiflanadi. Masalan, 0,2 V; 1,5 μm va h.k. Mutlaq quyidagicha aniqlanadi: bu yerda, Ax -o’lchash natijasi; Ach -kattalikning chinakam qiymati; Ao - kattalikning haqiqiy qiymati; Absolyut xatolikni teskari ishora bilan olingani tuzatma deb ataladi. Δ =− &#55349;&#57087; Nisbiy xatolik – deganda absolyut xatolikni o’lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymatiga nisbatini foizlarda olinganiga aytiladi va quyidagicha aniqlanadi: Absolyut xatolikni asbob ko’rsatishining eng maksimal qiymatiga nisbatini foizlarda olingani- keltirilgan xatolik deb ataladi.

Statik xatolik – vaqt mobaynida kattalikning o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan xatolikdir. O’lchash vositalarining statik xatoligi shu vosita bilan o’zgarmas kattalikni o’lchashda hosil bo’ladi. Dinamik xatoliklar – o’lchanayotgan kattalikning vaqt mobaynida o’zgarishiga bog’liq bo’lgan xatoliklar sanaladi. Dinamik xatoliklarning vujudga kelishi o’lchash vositalarining o’lchash zanjiridagi tarkibiy elementlarning inertsiyasi tufayli deb izohlanadi. Bunday o’lchash zanjiridagi o’zgarishlar oniy tarzda emas, balki muayyan vaqt davomida amalga oshirilishi asosiy sabab bo’ladi. Kelib chiqish sababi (sharoiti)ga qarab: asosiy va qo’shimcha xatoliklarga bo’linadi. Normal (graduirovka) sharoitda ishlatiladigan asboblarda hosil bo’ladigan xatolik asosiy xatolik deyiladi. Normal sharoit deganda temperatura 250C ± 50C havo namligi 65 % ± 15 % , atmosfera bosimi 750 ± 30 mm s.u. , ta’minlash kuchlanishi nominalidan ± 2% ga o’zgarishi mumkin va boshqalar. Agar asbob shu sharoitdan farqli bo’lgan tashqi sharoitda ishlatilsa, hosil bo’ladigan xatolik qo’shimcha xatolik deyiladi. Mohiyati, tavsiflari va bartaraf etish imkoniyatlariga ko’ra xatoliklar muntazam, tasodifiy va qo’pol yoki yanglishuv xatoliklarga bo’linadi.

Muntazam xatolik deb, umumiy xatolikning takroriy o’lchashlar mobaynida muayyan qonuniyat asosida hosil bo’ladigan, saqlanadigan yoki o’zgaradigan tashkil etuvchisiga aytiladi. Muntazam xatolikni, uni keltirib chiqaruvchi sababi, o’lchash jarayonida kelib chiqish xarakteri bo’yicha, hamda o’zgarish xarakteriga qarab turlash qabul qilingan. Muntazam xatoliklarning kelib chiqish sabablarini tahlil va tekshiruv asosida aniqlash va qisman yoki butkul bartaraf etish mumkin bo’ladi. Tasodifiy xatolik – biror fizikaviy kattalikni takror o’lchanganda hosil bo’ladigan, o’zgaruvchan, y’ani ma’lum qonuniyatga bo’ysunmagan xolda kelib chiqadigan xatolikdir. Bu xatolik ayni paytda nima sababdan kelib chiqqanligi noaniqligicha qoladi, shuning uchun ham uni yo’qotish mumkin emas. Haqiqatda o’lchash natijasida tasodifiy xatolikning mavjudligi takror o’lchashlar natijasida ko’rinadi va uni hisobga olish, o’lchash natijasiga uni ta’siri (yoki o’lchash aniqligini baholash) matematik statistika usuli yordamida amalga oshiriladi. O’lchash jarayonida qo’pol (o’tkinchi) xatolik yoki yanglishuv xatolik ham hosil bo’lishi mumkin-ki, bu xatolik ham tasodifiy xatolikning bir turkumi hisoblanadi.

Qo’pol xatolik asosan operator (kuzatuvchi) ning xatosi bilan yoki uning asbob ko’rsatishini noto’g’ri kuzatib yozib olishdan, hamda o’lchashni o’tkazish sharotini keskin o’zgarishidan kelib chiqadi: Qo’pol xatolikni ko’pincha o’lchash natijalarini qayta ishlashda hisobga olinmaydi. O’lchash vositalarining absolyut xatoligi o’lchanadigan kattalikning o’zgarishiga bog’liq, shuning uchun ham absolyut xatolik ifodasi ikki tashkil etuvchidan iborat deb qaraladi. Masalan: absolyut xatolikning qiymati quyidagicha ifodalanadi: Xatolikning birinchi tashkil etuvchisi o’lchanadigan kattalikning qiymatiga bog’liq bo’lmaydi va u additiv xatolik deyiladi. Ikkinchi tashkil etuvchisi esa o’lchanadigan kattalikning qiymatiga (o’zgarishiga) bog’liq bo’lib, multiplikativ xatolik deb ataladi. 1.3 O’zg а rm а s v а o’zg а ruvch а n t о k z а njirl а rd а t о k v а kuchl а nish o’lch а sh El е ktr о m е x а nik turid а gi o’lch а sh а sb о bl а ri m а gnit о el е ktrik (ME), el е ktr о m а gnit (EM), el е ktr о din а mik (ED), f е rr о din а mik (FD), el е ktr о st а tik (ES) v а induksi о n (I) tizimli а sb о bl а rg а bo’lin а di. Bu tizimd а gi а sb о bl а r el е ktr k а tt а likl а ri (t о k, kuchl а nish, q а rshilik, quvv а t, el е ktr en е rgiyasi, ch а st о t а v а h.k) ni o’lch а shd а k е ng t а rq а lg а n. El е ktr о m е x а nik o’lch а sh m е x а nizml а rining qo’zg’ а luvch а n qismini h а r а k а tl а nish t е ngl а m а sini quyid а gich а if о d а l а sh mumkin: bu y е rd а - in е rtsiya m о m е nti; Mi- qo’zg’ а luvch а n qismg а t а ’sir etuvchi m о m е ntl а r. J Yuq о rid а gi f о rmul а ni о chib yozs а k quyid а gi if о d а g а eg а bo’l а miz: (m а gnit о el е ktrik а sb о b uchun)

Ifоdаdаgi α vа t lаrni o’lchаmsiz kооrdinаtаlаr bilаn аlmаshtirib vа bа’zi o’zgаrtirishlаr kiritsаk, u hоldа tеnglаmа quyidаgi ko’rinishgа kеlаdi: uning x а r а kt е ristik t е ngl а m а si es а x ² + 2β x + 1 = 0 g а t е ng bo ’ lib , ildizl а ri bo’lаdi. А g а r 1. β<1 – u h о ld а t е ngl а m а ildizl а ri m а vxum v а h а r xil bo ’ l а di , bund а m е x а nizm qo ’ zg ’а luvch а n qismi t е br а nm а h а r а k а td а bo ’ l а di . 2. β>1 – hаrаkаt аpеriоdik vа 3. β =1 – hаrаkаt kritik yoki chеkkа аpеriоdik hоlаtidа bo’lаdi. El е ktr о m е x а nik а sb о bl а rining ish prinsipl а ri m а gnit о el е ktrik tizimi d а gi а sb о bl а rning ish prinsipi qo’zg’ а luvch а n r а mk а d а n o’t а dig а n t о k bil а n d о imiy m а gnit m а yd о nining o’z а r о t а ’sirl а shuvig а а s о sl а ng а n bo’lib, qo’zg’ а luvchi qismni h а r а k а tg а k е ltiruvchi а yl а ntiruvchi m о m е nt quyid а gich а if о d а l а n а di; M=BswI , bu y е rd а ; B – d о imiy m а gnit qutb uchlikl а ri v а silindirsim о n o’z а k о r а lig’id а gi m а gnit induksiyasi; s – qo’zg’ а luvch а n r а mk а ning а ktiv yuz а si; w –

r а mk а ning o’r а ml а r s о ni; I – r а mk а d а n o’t а dig а n t о k. Qo’zg’ а luvch а n r а mk а а yl а ntiruvchi m о m е nt t а ’sirid а o’q а tr о fid а а yl а ng а nid а spir а l prujin а bur а lib а ks t а ’sir etuvchi m о m е nt h о sil qil а di. M α = - W α . M а gnit о el е ktrik tizimd а gi а sb о bl а rining turg’un burilish h о l а ti yoki shk а l а t е ngl а m а si yoki α = SI g а t е ng bo’l а di. El е ktr о m а gnit o’lch а sh а sb о bl а ri. Ul а rning ish prinsipi qo’zg’ а lm а s g’ а lt а kd а n o’t а dig а n t о k h о sil qilg а n m а gnit m а yd о nini qo’zg’ а luvch а n o’z а kk а t а ’sirig а а s о sl а n а di. А yl а ntiruvchi m о m е nt quyid а gich а if о d а l а n а di; bu if о d а d а gi I - qo’zg’ а lm а s g’ а lt а kd а n o’t а dig а n t о k, L - g’ а lt а k induktivligi. Qo’zg’ а luvch а n qismg а t а ’sir etuvchi а ks t а ’sir etuvchi m о m е nt M α = –W α g а t е ng bo’lib, el е ktr о m а gnit а sb о bining shk а l а t е ngl а m а si quyid а gich а if о d а l а n а di; Bu tizimd а gi а sb о bl а r h а m o’zg а rm а s, h а m o’zg а ruvch а n t о k z а njirl а rid а qo’ll а nil а di v а shk а l а si n о t е kis (kv а dr а tik) bo’l а di. El е ktr о din а mik o’lch а sh а sb о bl а ri. El е ktr о din а mik o’lch а sh а sb о bl а ri ikkit а bir xil qo’zg’ а lm а s v а qo’zg’ а luvch а n g’ а lt а kl а rd а n ib о r а t bo’lib shu g’ а lt а kl а rd а n o’tg а n t о kl а r h о sil qilg а n m а gnit maydonl а rining o’z а r о t а ’sirid а а yl а ntiruvchi m о m е nt h о sil bo’l а di v а bu m о m е nt quyd а gich а if о d а l а n а di: А yl а ntiruvchi v а а ks t а ’sir etuvchi m о m е ntl а r o’z а r о t е ng bo’lg а nid а а sb о b qo’zg’ а luvch а n qismi uchun turg’un h о l а t vujudg а k е l а di:

bund а n: Bu if о d а el е ktr о din а mik o’lch а sh а sb о bl а rining shk а l а t е ngl а m а si d е b а t а l а di. Tоklаr o’zgаruvchаn bo’lsа quyidаgigа egа bo’lаmiz. bu y е rd а : φ - I1 v а I2 t о kl а r о r а sid а gi f а z а siljish burch а gi, I1 v а I2 l а r es а o’zg а ruvch а n t о kl а rning eff е ktiv qiym а ti. El е ktr о din а mik а sb о bl а rining shk а l а si n о t е kis x а r а kt е rg а eg а bo’l а di. Ul а r а s о s а n quvv а tni o’lch а sh uchun v а ttm е tr sif а tid а , l о g о m е trik prinsipid а yas а lg а nid а es а f а z о m е tr, ch а st о t о m е r sif а tid а ishl а til а di. El е ktr о st а tik o’lch а sh а sb о bl а ri – qo’zg’ а lm а s v а qo’zg’ а luvch а n (pl а stink а ) o’tk а zgichl а rd а n ib о r а t bo’lib, ul а rd а а yl а ntiruvchi m о m е nt z а ryadl а ng а n ikki sist е m а pl а stink а l а rining o’z а r о t а ’sirl а shuvid а n h о sil bo’l а di. А yl а ntiruvchi m о m е nt if о d а sini quyid а gich а if о d а l а sh mumkin: bu y е rd а : C – z а ryadl а ng а n jism sig’imi; U - ul а rg а qo’yilg а n kuchl а nish. А ks t а ’sir etuvchi m о m е nt el а stik el е m е nt yord а mid а h о sil bo’lishini his о bg а о ls а k, turg’un burilish h о l а ti quyid а gich а if о d а l а n а di: If о d а d а n ko’rinib turibdiki, el е ktr о st а tik v о ltm е trl а r h а m o’zg а rm а s, h а m o’zg а ruvch а n t о k z а njirl а rid а qo’ll а nilishi mumkin. Induksi о n o’lch а sh m е x а nizml а ri – bir yoki bir n е cht а qo’zg’ а lm а s el е ktr о m а gnitd а n v а qo’zg’ а luvch а n qismi а lyumind а n ishl а ng а n diskd а n ib о r а t bo’l а di. Ko’pinch а ikki о qimli induksi о n m е x а nizml а ri ishl а tilib, ul а rd а а yl а ntiruvchi m о m е nt o’zg а ruvch а n m а gnit о qiml а ri v а shu (ikkit а ) о qiml а r diskni

k е sib o’tishi n а tij а sid а induksiyal а ng а n uyurm а t о kl а rni o’z а r о t а ’sirid а n h о sil bo’l а di v а quyid а gich а if о d а l а n а di: bu y е rd а : c – pr о p о rsi о n а llik k о effitsi е nti; ƒ - о qiml а rning o’zg а rish ch а st о t а si; Φ 1 va Φ 2 l а r o’zg а ruvch а n m а gnit о qiml а r; φ – Φ 1 va Φ 2 о qiml а r о r а sid а gi f а z а f а rqi. Yuq о rid а k е ltirilg а n if о d а ikki v а ko’p о qimli induksi о n m е x а nizml а ri uchun umumiy а yl а ntiruvchi m о m е nt if о d а si his о bl а n а di. Induksi о n o’lch а sh m е x а nizml а ri а s о s а n quvv а t o’lch а shd а - v а ttm е tr, el е ktr en е rgiyasini his о bl а shd а his о bl а gich sif а tid а ishl а til а di. 1.4 Voltmetr, vattmetr, ampermetr va ommetrlarning tuzilishi va ishlash prinsipi. Voltmetr — elektr zanjiridagi kuchlanishni oʻlchaydigan asbob. Kuchlanishni volt yoki millivoltlarda koʻrsatadi. Asbob shkalasi voltlarda, millivoltlar va mikrovoltlarda koʻrsatadigan darajalarga boʻlingan. Shuning uchun voltmetrning bir yoki koʻp diapazonli ampermetr, ommetr va baʼzi boshqa kattaliklarni oʻlchashga moslashtirilgan qurilmalar bilan birga yasalgan universal va raqamli xillari bor. Ular magnitoelektrik, elektromagnit, issiqlik, elektrostatik, elektrodinamik, lampali, yarimoʻtkazgichli va mikrosxemali boʻladi. Oʻzgaruvchan tok elektron voltmetrlari diodli toʻgʻrilagichlar, kuchaytirgich va oʻlchash mexanizmidan tashkil topgan. Oʻzgaruvchan tok voltmetrlarining asosiy qismlari: toʻgʻrilagich (T), oʻzgaruvchan tok kuchaytirgichi (K), oʻzgarmas tok kuchaytirgichi (OʻTK) va oʻlchash mexanizmi (OʻM)dan iborat. Oʻlchash mexanizmlari koʻpchilik hollarda raqamli qilib yasaladi. Toʻgʻrilagichlarda yuqori chastotali diodlardan foydalanilganda elektron voltmetrlar 20—30 Gs dan 100 —300 MGs gacha chegarada aniq ishlaydi. Oʻzgarmas tok elektron voltmetrining asosiy qismini modulyator (M), kuchaytirgich (K), toʻgʻrilagich (T) hamda oʻlchash mexanizmi tashkil etadi. Universal elektron voltmetrlar

ham shunday tuzilgan. Yuqorida koʻrsatilgan sxemalarda asosan zamonaviy yarimoʻtkazgichli elementlar (diodlar, tranzistorlar va turli integral mikrosxemalar) ishlatiladi. Raqamli voltmetrlarning turli xillari, masalan, F 219, F229, V7-38 rusumlilari kundalik turmushda va i.ch.da ishlatiladi. Ommetr (om va ...metr) — elektr qarshiligini oʻlchaydigan asbob. Ishi oʻzgarmas kuchlanishli tok manbaida oʻlchanadigan qarshilik orqali oʻtadigan tok kuchini oʻlchashga asoslangan. Oʻlchanadigan qarshilik diapazoniga qarab, megaommetrlar, teraommetrlar, mikroommetrlarga; magnitoelektrik oʻlchagichli, magnitoelektrik logometrli, elektron ommetrlarga boʻlinadi. Kattaligi 100 Om dan bir necha MOm gacha qarshiliklarni oʻlchash uchun ommetr oʻlchanadigan qarshilikka ketma-ket ulanadi. Katta qarshiliklar megaommetr bilan, kichik qarshiliklar mikroommetr bilan oʻlchanadi. Ampermetr (amper va ...metr) — o’zgarmas va o’zgaruvchan tok kuchini o’lchaydigan asbob; elektr zanjiriga ketma- ket ulanadi. Shkalasi asbobning o’lchash chegarasiga muvofiq mikroamperlarda, milliamperlarda, kiloamperlarda darajalarga bo’linadi. O’lchash chegarasini oshirish uchun shuntlab yoki transformator orqali ulanadi. Tok ta’sirida asbob mili buriladi; milning burilish burchagi tok kuchiga mutanosib bo’ladi. Ishlash tarziga qarab, ampermetrlar magnitoelektrik, elektro- magnit, elektrodinamik, ferrodinamik,

induksion, issiqlik, termoelektrik, to’g’rilagichli tizimdagi ampermetrlarga bo’linadi. Vattmetr (vatt va... metr) — oʻzgaruvchan va oʻzgarmas tok elektr zanjiri quvvatini oʻlchashda ishlatiladigan asbob. Elektrodinamik, ferrodinamik, induksion, elektrostatik va issiqpik Vattmetr lari bor. Ishi ikki magnit maydonining oʻzaro taʼsiriga asoslangan. Aniq oʻlchaydigan elektrodinamik Vattmetr (rayem) qoʻzgʻalmas gʻaltak 1, qoʻzgʻaluvchan gʻaltak 2, prujinalar 3 va havo tinchlantirgichi 4 dan iborat. Qoʻzgʻalmas gʻaltak yoʻgʻon mis simdan kam oʻramli qilib yasaladi; u elektr zanjirga ketma-ket ulanadi. Bu gʻaltak Vattmetr ning tok chulgʻami deb ataladi. Qoʻzgʻaluvchan gʻaltak ingichka simdan koʻp oʻramli qilib yasaladi va elektr zanjiriga parallel ulanadi. Bu gʻaltak Vattmetr ning kuchlanish chulgʻami deb ataladi. Gʻaltaklarda tok oʻtganda magnit maydoni hosil boʻladi va qoʻzgʻaluvchan gʻaltak qoʻzgʻalmas gʻaltakka nisbatan vaziyatini oʻzgartiradi. Koʻzgʻaluvchan gʻaltak oʻqiga mahkamlangan Vattmetr mili zanjirdagi quvvat qiymatini koʻrsatadi. Keyingi yillarda raqamli Vattmetr lar ishlab chiqarila boshlandi. Ularning asosini mikroprotsessorlar va analog raqamli oʻzgartirgichlar tashkil etadi. Ularning aniqpigi ancha yuqori, puxta ishlaydi. Oʻlchash natijalarini raqamlarda koʻrsatadi

Ushbu sxemada sodir bo’layotgan jarayonlar elektromagnit qonunlariga bo’ysunadi. Shu sxema Voltmetr, ampermetr, vattmetr, ommetr va boshqa o’lchash vositalarida qollanadi va anolog o’lchash vositalari bir kattalik shkalasi boshqasi kattalik uchun gradurovkalanib foydalaniladi. 1.5 Amiloyot davridagi laboratoriya stendlari bilan tanishish va ular haqida ma’lumotga ega bo’lish. Keyingi kunlarda o’lchash vositalari tashqi ko’rinishi, vazifasi qo’lanilish doiralarini o’gandim. Ushbu rasmdagi o’lchash vositasi qarshilik g’altagi bo’lib, uning qiymatiga qarab 0.01Ω, 0.1Ω, 1Ω, 10Ω, 100Ω, 1000Ω, 10000Ω, 100000Ω tulariga bo’linadi. O’lchash vositasining ikki turi havoli va moyli sanoatda, ishlab chiqarish korxonalarida, laboratoriyalarida qo’llaniladi.

Bu rasmda ikki o’lchash vositasi diqqatimizni tortadi. Birinchisi, qarshiliklar magazini, ikkinchisi megaommetrdir. Qarshiliklar magazini o’zida 10.000Ω dan 90.000.000Ω gacha saqlaydi. Megaommetrning vazifasi bir necha million om elektr qarshiliklarni o’chashga mo’ljallangan. Bu tajribada qarshilik magazini yordamida megaommetrga qarshilik berilib o’lchash jarayonidagi xatoligi hisoblanadi va belgilangan xatolikdan past bo’lsa yaroqli hisoblanadi. Bu tajribada qarshilik g’altagi megaommetr qatnashmoqda. Qarshilik g’altagiga megaommetr ulangan holatda megaommetr natijasi va qarshilik g’altagi miqdori solishtirilib, xatolik aniqlanadi va normadagi xatoligiga qarab yaroqli yaroqsiz ekanligi aniqlanadi. Bu megaommetr mega va kilo qiymatlarida juda kichik xatolik bilan o’lchadi va yaroqli deb topildi.

Bu tajribada kilovoltmetr qiyoslandi. 220v kuchlanishli tok yuqoridagi rasmdagi qurilma yordamida bir necha o’n ming volt kuchlanishga aylantiriladi va kilovoltmetrga uzatiladi. Uzatilgan tok kilovoltmetrga borib qandaydir qiymatni ko’rsatadi va uning xatoligi aniqlanadi. O’lchash vositalari yuqori kuchlanishga mo’ljallangan kabellar orqali o’tkaziladi. Bu tajribada xavfsizlik qoidalari juda muhim hisoblanadi. Men shu qoidaga binoan ma’lum masofani saqlagan holatda kuzatdim. Bu tajribada ishlatilgan vositalarning hammasi korpus yerga ulanadi( заземления)

bu xavfsizlikni taminlaydi yaniki qoldiq tokni odamga urishini oldini oladi.

Xulosa. Xulosa qilib aytganda men ushbu ikki 70 kunlik muddatlik amaliyot davrida har bir daqiqadan oqilana foydalangan holatda o’qish davridagi nazariy biliblarimizni amaliyotda qo’llanilishini laboratoriya tajribalari orqali guvohi bo’ldim. Amaliyot davrida elektr o’lchash vositalari bilan yaqindan tanishdim. Datlabki kunlarda elektr o’lchash vositalari texnik parametrlarini o’lchash vositasidan qanday bilish mumkinligini o’rgandim. Masalan, o’lchash vositasi tipi, ishlab chiqarilagan tartib raqami, aniqlik klassi, o’lchash chegarisi va xk. Oʼlchov vositalari va sinov uskunalarni metrologik taʼminlashnishi uchun xujjatida yozib oʼtilgan talablar asosida texnik koʼriklar olib borilar ekan. Xar yili uskunalar davlat qiyoslovidan oʼtkazilib borilar ekan. Oʼzbekiston Milliy Metrologiya tomonidan kalibrovka ishlari olib borilmoqda va taʼminlanmoqda. Xozirgi kunda qiyoslangan ayrim oʼlchov vositalari xozirgi kunda kalibrovka qilinmoqda. Oʼzbekiston respublikasida qiyoslash vakolati boʼlmagan vositalar chet davlatdan kalibrovka qilinib kelinmoqda Xulosa qilib aytganda men bu tajriba stendlari orqali elektromagnit qonunlari, elektr o’lchashlar fani bo’yicha olgan bilibimni amilyotdan ko’rdim va shu ishlarni qanday borishi, xavfsizlik qoidalari va qo’shimcha ma’lumotlarga ega bo’ldim.

Ilova

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ismatullaev P.R. va boshkalar «Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish». Darslik, Toshkent, Uzbekiston. 2001 y. 2. Ismatullaev P.R., Qodirova Sh.A., G’oziev G’.A. “Elektr o’lchash asboblarini ta`mirlash va rostlash”. 1-qismi. “Elektr o’lchashlar va o’lchash asboblari”. Kasb- hunar kollejlari uchun o’quv qo’llanma. Sharq nashriyoti, Toshkent, 2007. 3. Ismatullaev P.R., P.M.Matyakubova G’.G’.Boboev. “O’lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash” fanidan kurs ishini bajarish bo’yicha metodik ko’rsatmalar. Toshkent 2012, ToshDTU 4. http//www.Standart.uz 5. http//www.uznim.uz