Propilen oksidini gidratlash jarayonini o’rganish - Kimyo - Kurs ishlari

Propilen oksidini gidratlash jarayonini o’rganish

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1725.923828125 KB

Ko'chirib olish

Propilen oksidini gidratlash jarayonini o’rganish MUNDARI JA: 1. Kirish - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 4 2. Neftni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodor - odlar - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 5 3. To’yinmagan uglevodorodlarning xossalari - - - - - - - - - - - - 7 4. Propilenni to’g’ridan –to’g’ri gidratatsiya qilib propil spirti olish texnologiyasi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 22 5. Olefinlarni sulfat kislota yordamida gidrotatsiyasi - - - - - - - - 24 6. Neftning geteroatomli birikmalari - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 28 7. Xulosa 8. Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Ko'pincha neft o'z tarkibida to'yingan uglevodorodlar (alkanlar, metan uglevodor - odlari yoki parafin uglevodorodlar deb ham ataladi), sikloalkanlar (naften uglevodorodlar) va aromatik uglevodorodlar (arenlar) ni saqlaydi. Neft qaysi kondan qazib chiqarilgan - ligiga qarab tarkibi turlicha bo'ladi. Masalan, Volgograd oblastidagi va Farg'ona vodiysidagi neftlar. Ayrim hollarda 1 regiondan qazib olingan 2 xil neft o'zaro keskin farq qilishi mumkin. CnH2n+2 qatoridagi uglevodorodlar hamma neft tarkibida mavjud bo'Iib, uning fr5csiyalarining asosiy tarkibiga kiradi. Metan uglevodorodlar fraksiyalarga bir tekis taqsimlanmaydi. Ular asosan neft gazlari va benzin, kerosin fraksiyalarida konsentrlangan bo'ladi. Moy fraksiyalarida esa ularning miqdori keskin kamayadi. Ayrim neftlarning yuqori fraksiyalarida amalda parafinlar bo'lmaydi. Xom neft va tabiiy gazlarda to`yinmagan birikmalar (alkenlar, di-, tri- va polienlar, alkinlar) bo`lmaydi. Ular neftni qayta ishlash jarayonlarida hosil bo`ladi. To`yinmagan birikmalar - asosiy organik va neftkimyoviy sintezda eng zarur xomashyolardan biridir. To`yinmagan uglevodorodlar neftni termik va katalitik qayta ishlash suyuq mahsu - lotlari tarkibida ham mavjuddir. Masalan, suyuq fazadagi termik kreking benzinida 30- 35% (massaviy), benzinning bug` fazadagi krekingida 40-45% va katalitik kreking ben - zinida 10% ga yaqin miqdorda to`yinmagan uglevodorodlar bo`ladi. Propilenni ajratib olishning boshqa qator usullari ham taklif qilingan: ekstraktiv rek - tifikatsiya, silikagel va alyumogellarda adsorbsiya, qutblangan erituvchilardagi mis (I) tu - zlari eritmasi bilan xemosorbsiya. Propilenni mikrobiologik tozalash ham mumkin: propan – propilen fraksiyasi va havo mikrobiologik eritma orqali o`tkaziladi. Bunda propan mikroorganizmlar uchun ozuqa manbai bo`lib xizmat qiladi. Eritmada biomassa yig`ilib boradi, propilen esa tozalangan holda chiqadi. Biroq propilenni ushbu usul bo`yicha ajratib olish sanoat ko`lamiga chiqa olmadi. Hozircha eng iqtisodiy jarayon - rektifikatsiya bo`lib qolmoqda. 2

Neftni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar Xom neft va tabiiy gazlarda to`yinmagan birikmalar (alkenlar, di-, tri- va polienlar, alkinlar) bo`lmaydi. Ular neftni qayta ishlash jarayonlarida hosil bo`ladi. To`yinmagan birikmalar - asosiy organik va neftkimyoviy sintezda eng zarur xomashyolardan biridir. To`yinmagan birikmalarni olishning ikki guruhi mavjuddir: 1. To`yinmagan birikmalar - yonaki mahsulot bo`lgan jarayonlar. 2. Ularni maksimal ishlab chiqarishga yo`naltirilgan maxsus jarayonlar. Birinchi guruh jarayon - lariga termik va katal - itik krek - ing, neft 3Komponentlar Termik kreking Kokslash Piroliz Katalitik kreking 1 2 3 4 5 Н 2 0,4 1-2 10 1,0-1,5 А lkanlar СН 4 16-20 20-30 40-45 8-12 1 2 3 4 5 С 2 Н 6 19-20 15-20 6-10 8-10 С 3 Н 8 25-28 5-10 1-2 10-15 Iz о – С 4 Н 10 5-7 3-5 1-2 20-25 С 4 Н 10 9-10 10-15 1-2 8-12 А lkenlar С 2 Н 4 2-3 10-15 20-30 2-3 С 3 Н 6 9-10 20-25 12-15 10-15 С 4 Н 8 9-10 10-15 1-2 15-20 С 4 Н 6 1-5 - 3-10 -

qoldiqlarini kokslash jarayonlari bo`lib, ularning asosiy maqsadi - yoqilg`i va neft koksi ishlab chiqarishdir. Ikkinchi guruh jarayonlari piroliz, quyi molekulyar alkenlarning polimerizatsiyasi, alkanlarni degidrirlash va metall – organik katalizatorlar ishtirokida alkenlar sintezlarini o`z ichiga oladi. Suyuq fazadagi termik kreking gazida (470 - 520 0 C; 2 - 5 MPa) taxminan 20 % (ha - jmiy), bug` fazadagi termik kreking gazida (530-600 0 C; 0,1 0,5 MPa) va piroliz (670- 900 0 C; 0,1 MPa) gazlarida 30 - 50% (hajmiy) miqdorda to`yinmagan birikmalar mavjud - dir. Neft xomashyosini termik ishlanganda hosil bo`ladigan gazlarning tarkibi quyidagi jadvalda berilgan. Neft xomashyosini termik va termokatalitik qayta ishlanganda hosil bo`ladigan gazlarning tarkibi, % (hajmiy) Jadval ma'lumotidan ko`rinib turibdiki, termik jarayon alkenlari ichida etilen va propilenlar ko`proqdir. Butilen va butadien birmuncha sezilarli miqdorda mavjuddir. Katalitik kreking gazlarida alkenlarning miqdori 25% (hajm.) va undan ortiqdir. Alkanlar izobutanni (25% hajmiygacha) yuqori miqdordaligi bilan farqlanadilar. To`yinmagan uglevodorodlar neftni termik va katalitik qayta ishlash suyuq mahsu - lotlari tarkibida ham mavjuddir. Masalan, suyuq fazadagi termik kreking benzinida 30- 35% (massaviy), benzinning bug` fazadagi krekingida 40-45% va katalitik kreking ben - zinida 10% ga yaqin miqdorda to`yinmagan uglevodorodlar bo`ladi. To`yinmagan uglevodorodlarning xossalari Oddiy sharoitlarda quyi alkenlar C 2 –C 4 gaz, C 5 –C 17 – suyuqlik, undan yuqori molekulyar alkenlar esa qattiq moddalardir. Quyi alkenlarning ayrim xossalari 13-jadvalda keltirilgan. 4

Kritik harorat ma’lumotlaridan ko`rinib turibdiki, quyi harorat va yuqori bosimda etilenni suyuq holatga o`tkazish mumkin. Boshqa alkenlar esa bosim ostida suv bilan sovi - tish orqali suyuladilar. Neftni qayta ishlash sanoat jarayonlarida alkenlar alkanlar bilan ar - alashma holida olinadilar. Ularning xossalari sezilarli farqlanadi va shu bois, individual birikmalarni ajratishda va ajratib olishda ishlatiladi. Normal tuzilishli 1 – alkenlar mos alkanlarga nisbatan pastroq qaynash va erish haroratlariga ega, biroq pentan va 1 – penten - lar misolida (14-jadvalga qarang) yuqoriroq zichlik va sindirish ko`rsatkichiga egadirlar. Quyi alkenlarning xossalari Uglevodorodlar t kritik , 0 C t qayn , 0 C P kritik , MPa Havo bilan portlash xavfi bor kon - sentratsiya chegarasi, % (hajm.) Etilen 9,9 - 103,7 5,05 3,0 – 31 Propilen 91,8 -47,7 4,56 2,2 – 10,3 1-Buten 146,2 -6,3 3,97 1,6 – 9,4 Sis-2-buten 157,0 3,7 4,10 1,6 – 9,4 Trans-2-buten - 0,9 - 1,6 – 9,4 Izobutilen 144,7 -7,0 3,95 1,8 – 9,6 Turli tuzilishga ega bo`lgan alkenlarning fizik xossalari 5Uglevodorodlar  , kg/m 3 t erish , 0 C t qayn. , 0 C Pentan 626,0 -129 36 1 - Penten 641,0 -165 30 2,3 - Dimetil - 2-buten 708,8 -75 73 1 - Geksen 674,0 -140 63

Turli tuzilishga ega bo`lgan alkenlarning xossalarini taqqoslash quyidagi xulosaga olib keladi: Simmetrik tuzilishga ega bo`lgan tarmoqlangan alkenlar boshqa izomerlarga nis - batan (jadvalga qarang) yuqoriroq qaynash va erish haroratlariga hamda yuqoriroq zich - likka egadir. Alkenlarning sis - izomerlari trans - izomerlariga nisbatan yuqoriroq qaynash haro - rati bilan xarakterlanadilar. Alkenlarni ajratib olish Ushbu bosqich ko`pincha avvaldan etan - etilen va propan - propilen fraksiyalari ajratib olingandan so`ng amalga oshiriladi. Atsetilen va metilatsetilenni selektiv erituvchi - lar yordamida absorbsiyalab ham ajratib olish mumkin. Selektiv absorbentlar sifatida metanol, atseton,  - butirolakton, dimetilformamid ((CH 3 ) 2 NCHO), N - metilpirrolidonlar ishlatiladi. Piroliz mahsulotlarini ajratish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: 1. Piroliz gazining kompressiyasi va undan C 5 - va undan yuqori uglevodorod - larni ajratish. Ko`p bosqichli kompressorlarda gazni 3,5 - 4 MPa bosimgacha siqib О О - butirolakton N - CH 3 N – metilpirrolidon О 6

va bosqichlararo piroliz gazlarini separatsiyalab asosiy massadan kondensirlanu - vchi yuqori uglevodorodlarni va suvni ajratib oladilar. 2. Piroliz gazini H 2 S, CO 2 va oltingugurt - organik birikmalardan tozalash. Piroliz gazlari H 2 S dan etanolaminning suvli eritmasida absorbsiyalab, tozalanadi - lar. Bunda ushbu jarayon quyidagi tuzning hosil bo`lishi bilan ketadi: 2HOCH 2 CH 2 NH 2 + H 2 S (HOCH 2 CH 2 NH 3 ) 2 S monoetanolamin Piroliz xomashyosida oltingugurt miqdori 0,1% (massaviy) dan kam bo`lsa, gazlarni H 2 S dan va SO 2 dan tozalash jarayonini ishqorning suvli eritmasi bilan yuvish orqali amalga oshirish mumkin. Bunda COS ham qisman yo`qotiladi: 2NaOH + H 2 S  Na 2 S + 2H 2 O 2NaOH + COS  NaHCO 3 + NaHS 2NaOH + CO 2  Na 2 CO 3 + Н 2 О 3. Piroliz gazlarini quritish. Ushbu jarayonda dietilenglikol ( НОСН 2 СН 2 ОСН 2 СН 2 ОН ) yordamida suv absorbsiyalanadi va so`ngra qoldiq - namlik NaA seolitida quritiladi. 4. Atsetilen va uning hosilalarini yo`qotish palladiyli yoki nikelkobalt xromli katalizator ishtirokida selektiv gidrirlash orqali amalga oshiriladi. 5. C 2 , C 3 , C 4 fraksiyalarini ajratish va konsentrlangan alkenlarni olish. Piroliz ga - zlarini tor uglevodorod fraksiyalariga ajratish va ulardan konsentrlangan alkenlarni ajratib olish rektefikatsiya yo`li bilan amalga oshiriladi. Gaz ajratishning taxminiy 30- 100-110 0 C 7

sharoitlari va kalit juft komponentlarining o`rtacha nisbiy uchuvchanlik koeffitsi - enti  o`r quyidagi jadvalda keltirilgan. Kalit juft komponentlarning o`rtacha nisbiy uchuvchanlik koeffitsientlari Kalit komponentlar P, MPa t 0 , C  o`r - tachayengil og`ir Kon - den- satorda Qay - tar- gichda СН 4 С 2 Н 4 3,43 -92,8 -7,8 5,3 С 2 Н 4 С 2 Н 6 2,06 -27,8 -5,6 1,48 С 2 Н 6 С 3 Н 8 2,06 -5,6 55,6 3,0 С 3 Н 6 С 3 Н 8 1,54 37,8 43,3 1,15 С 3 Н 8 iz о-С 4 Н 10 1,37 37,8 82,2 2,06 С 4 Н 10 iz о-С 5 Н 12 0,36 37,8 71,1 2,20 Pirolizni tozalangan gazidan vodorod va metanni ajratib olish zamonaviy quril - malarida quyi bosim ostidagi, quyi haroratli rektifikatsiya jarayoni ishlatiladi. Jadval ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, metan – etilen kalit qo`shaloq komponenti uchun nis - biy uchuvchanlik koeffitsienti yetarli yuqoridir. Ularni ajratish uchun metan kolonnasi taxminan 30 likopchaga egadir. Deetanizatsiya – etan – etilen fraksiyasini ajratish (kalit komponentlar etan va propilen) ham nisbatan oson amalga oshiriladi. Bunda kolonna taxminan 40 likopchaga ega bo`ladi. Etilenni etan – etilen fraksiyasidan ajratib olish mu - rakkabroq vazifa. Rektifikatsiya jarayoni 110-120 likopchali kolonnada flegma soni 4,5  5,5 ga teng bo`lganda yaxshi ketadi. Toza propilen ajratib olish uchun 200 likopchaga ega flegma soni 10 ga yaqin bo`lgan effektivroq kolonnalar talab qilinadi. Propilenni ajratib olishning boshqa qator usullari ham taklif qilingan: ekstraktiv rek - tifikatsiya, silikagel va alyumogellarda adsorbsiya, qutblangan erituvchilardagi mis (I) tu - zlari eritmasi bilan xemosorbsiya. Propilenni mikrobiologik tozalash ham mumkin: propan 8

– propilen fraksiyasi va havo mikrobiologik eritma orqali o`tkaziladi. Bunda propan mikroorganizmlar uchun ozuqa manbai bo`lib xizmat qiladi. Eritmada biomassa yig`ilib boradi, propilen esa tozalangan holda chiqadi. Biroq propilenni ushbu usul bo`yicha ajratib olish sanoat ko`lamiga chiqa olmadi. Hozircha eng iqtisodiy jarayon - rektifikatsiya bo`lib qolmoqda. C 4 – fraksiyasini odatdagi rektifikatsiya bilan individual uglevodorodlarga ajratish mumkin emas, chunki komponentlarni qaynash haroratlari o`zaro yaqin va azeotrop ar - alashmalar hosil bo`ladi. Butanni degidrirlash mahsulotlaridan butilenlarni ajratib olish uchun ekstraktiv rektifikatsiya qo`llaniladi va selektiv erituvchilar bo`lmish atsetonitril, dimetilformamid, dimetilatsetamid, N – metilpirrolidonlar ishlatiladi. Hozirda ko`pchilik xorij qurilmalarida (shu jumladan, O`zbekistonda ham) ushbu erituvchilar kichik selektiv - likka ega bo`lgan furfurol va atseton o`rnida ishlatilyapti. C 4 – fraksiyadan izobutilenni ajratib olish usullari uni normal butilenlarga nisbatan yuqoriroq reaksion qobiliyatiga asoslangan bo`lib, 6 C-N – bog`larini qo`shbog` bilan o`zaro ta'sirlashuvi orqali tushuntirish mumkin. Izobutilenni 60% li H 2 SO 4 dagi absorbsiya tezligi 2 – butennikiga nisbatan 150-200 barobar yuqori, 1 – butennikiga nisbatan esa taxminan 300 barobar ko`p. Jarayonning 40-45% li H 2 SO 4 qo`llangandagi modifikatsiyasi yuqoriroq selektiv - likka ega bo`lib, polimerlarning kamroq hosil bo`lishiga olib keladi. Bunda izobutilen gidratlanib uchlamchi – butil spirtiga aylanadi va rektifikatsiya orqali ajratib olinib, so`ng boshqa apparatda suvsizlantiriladi. (СН 3 ) 2 С = СН 2 + Н 2 О (СН 3 ) 3 СОН uchlamchi – butil spirt Sanoatda izobutilenni ajratib olishning boshqa usuli ham qo ` llanilib , u HCl bilan ( metall xloridi ishtirokida ) o ` zaro ta ' siriga asoslangan .H 2 SO 4 9

(СН 3 ) 2 С = СН 2 + Н Cl (СН 3 ) 3 С Cl Uchlamchi - butilxlorid va uchlamchi - butil spirti aralashmasi hosil bo ` ladi , ular ajratiladi va 85 - 120 0 C gacha isitilib , toza izobutilen ajratib olinadi : ( СН 3 ) 3 CCl (CH 3 ) 2 C = CH 2 + HCl (CH 3 ) 3 COH (CH 3 ) 2 C = CH 2 + H 2 O Izobutilenni iqtisodiy eng yaxshi ajratib olish usuli - butilenni seolitlardagi adsorb - siyasidir. Ushbu usul orqali olingan izobutilen 99,9% tozalikka va konversiya darajasi 99% (hajmiy) dan ortiq bo`ladi. Alkenlarning kimyoviy xossalar Alkenlar reaksiyaga o`ta qobiliyatli birikmalardir. Quyida ularning eng zarur reak - siyalarini ko`rib o`tamiz. Vodorodni biriktirib olish O`ta maydalangan platina yoki palladiy ishtirokida xona haroratida vodorod alken - larga birikadi. Reaksiya analitik ahamiyatga ega. Ushbu sharoitlarda aren uglevodorodlar gidrirlanmaydilar. Shunday qilib, alkenlarning miqdorini ushbu yo`l bilan aniqlash mumkin. Masalan, kreking benzinlarida. SnCl 2 t 0 t 0 RCH = CH 2 + H 2 RCH 2 CH 3 10

Alkenlarning simob (II) atsetati va oltingugurt (I) xlorid S 2 Cl 2 bilan reaksiyalari ham analitik ahamiyatga ega. A) Simob atsetatining birikishi: Hg(OOCCH 3 ) 2 Ushbu usul bo`yicha alkenlarni boshqa uglevodorodlardan ajratish va ularni toza holda ajratib olish mumkin. B) S 2 Cl 2 ni biriktirish: Ushbu reaksiya ham alkenlarni neft mahsulotlaridan miqdoran ajratib olishga xiz - mat qiladi. Alkenlarni oksidlash va ozonlash Ushbu reaksiyalar olefinlardagi qo`shbog`ning o`rnini hosil bo`layotgan mahsulotlar tarkibi bo`yicha belgilashga yordam beradi. > C = C < + Hg(OOCCH 3 ) 2 + CH 3 OH C - C + CH 3 COOH CH 3 - O HgCOOH Меtoksietan – simob аtsetati S = S Cl Cl + 2CH 2 = CH 2 S = S CH 2 CH 2 Cl CH 2 CH 2 Cl CH 3 CH = CH - CH 2 - CH 3 [O] CH 3 - COOH + СН 3 - СН 2 - СООН Sirka kislotasi Propion kislota penten- 2 СН 3 СН О О О СН - СН 2 - СН 3 [Н] СН 3 СНО + СН 3 СН 2 СНОО 3 Аtsetaldegid Propionaldegid 11

Bundan tashqari oksidlash reaksiyalari etilen oksidi, atsetal'degid va akrolein olishda amaliy ahamiyatga egadir. СН 2 = СН – СН 3  СН 2 = СНСНО Propilen А krolein Propilen va ammiak aralashmasi oksidlanganda (oksidlab ammonoliz qilish) akrilonitril hosil bo`ladi va u sintetik kauchuk va kimyoviy tola olishda zarur monomer hisoblanadi. СН 2 = СН – СН 3 + N Н 3 + O 2  CH 2 = CH – CN + 3 H 2 O Akrilonitril Alkenlarni qayta ishlash sanoat jarayonlaridan polimerizatsiya, degidrirlash, xlor - lash va gidro - xlorlash, gidratatsiya, alkillash, oksosintezlarni ko`rsatib o`tish mumkin. С 6 - С 15 alkenlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish hamda yuqori oktan sonli benzin kom - ponentlarini olishda quyi molekulyar oligomerlar (dimerlar, trimerlar, tetramerlar) alken - larni polimerlab olinadi: 4 С 3 Н 6 С 12 Н 24СН 2 = СН 2 Ag PdCl 2 CH 2 - CH 2 O CH 3 CH O Etilen oksidi Аtsetaldegi d 3 2 Н 3 РО 4 12

Alkenlarni yuqori molekulyar polimerlargacha polimerlash qimmatbaho polimer materiallari – polietilen, polipropilen va poliizobutilenlarni beradi: Butilen va izoamilenlarni degidrirlaganda 1,3 - butadien va izoprenlar hosil bo`lib, kauchuklar sintezida ular asosiy monomerlardir. CH 2 = CH - CH 2 - CH 3 СН 2 = СН – СН = СН 2 2-Metil, buten-1 Etilen va propilenlarni xlorlash va gidroxlorlash ayrim erituvchi va oraliq mahsulot - larni olishda ahamiyatli usullardir: nC 2 H 4 AlR 3 TiCl 4 [- CH 2 - CH 2 -] n polietilen nC 3 H 6 [- CH 2 - CH -] n CH 3 polipropilen n izо - C 4 H 8 [- C - CH 2 -] n CH 3CH 3 poliizobutile n H 2 H 2CH 3 - CH 2 - C = CH 2 CH 2 = CH - C = CH 2 CH 3 CH 3 Izopren eki 2-Metil, butadien - 1,3 CН 2 = CH 2 Cl 2 ,H 2 O HCl Cl 2 CH 2 Cl - CH 2 Cl CH 2 Cl - CH 2 OH CH 3 CH 2 Cl CH 2 = CHCl Vinil hlorid 13

CH2 = CH2 CH3CH2OHH2O H2O CH3 – CH = CH2 CH3 – CH – CH3 OHNordon katalizatorlar ishtirokida alkenlarning gidratatsiyasi spirtlarning hosil bo`lishiga olib keladi: Alkenlarni tarmoqlangan alkanlar bilan alkillaganda yuqori oktanli motor yoqilg`isi hosil bo`ladi: Monosiklik arenlarni alkenlar bilan alkillaganda alkilbenzollar hosil bo`ladi: Alkilbenzollar asosiy organik sintez sanoatining qimmatli xomashyosidir. Yuqori alkenlarga sulfat kislota biriktirilganda (sulfurlash reaksiyasi) H 2 SO 4 ning nordon efirlari hosil bo`ladi va ushbu alkilsulfatlar sintetik yuvish vositalarini olishda qo`l - laniladi. OSO 2 OH  СН 3 ( СН 2 ) n CH = CH 2 + H 2 SO 4  CH 3 (CH 2 ) n CH – CH 3 C 4 H 8 + (СН 3 ) 3 CH H 2 SO 4 изо-С 8 Н 18 izooktan C n H 2n + C 6 H 6 AlCl 3 C n H 2n + 1 C 6 H 5 14

Kobalt katalizatori ishtirokida alkenlarning uglerod oksidi va vodorod bilan reak - siyasi (oksosintez) aldegidlar ishlab chiqarishda katta ahamiyatga egadir: R – СН = СН 2 + СО + Н 2  R СН 2 СН 2 СНО Aldegidlarning keyingi bosqichda qaytarilishi natijasida mos ravishda birlamchi spirtlarni olish imkoniyatini beradi . Bug` fazadagi kreking va piroliz mahsulotlarida 5-10% (mass.) gacha alkadienlar mavjud. Ushbu konyugirlangan (o`zaro ta'sirlashgan) bog`li alkadienlar asosan quyidagi - lardir: 1,3 - butadien, 1,3 - pentadien (piperilen), siklopentadien. O`zaro ta'sirlashgan bog`li birikmalarning eng asosiy xususiyatlari - alohida qo`shbog`li birikmalarga nisbatan ularning yuqoriroq reaksiyaga kirishuvchanlik qobiliyatidir. O`zaro ta'sirlashgan ikki qo`shbog`li moddalar ayrim hollarda yaxlit bir to`yinmagan sistema kabi o`zini tutadi. Masalan, o`zaro ta'sirlashgan bog`li moddalarga birikish reaksiyalari chekkalardagi 1,4 - uglerodlarga ketib, 2,3 holatdagi uglerodlarda esa yangi qo`shbog` vujudga keladi: Faqat oz miqdordagi butadiengina alkenlarga o`xshab reaksiyaga kirishadi. Reaksiya ikki bosqichda borib, oraliq mahsulot allil ioni hosil bo`lishi bilan ketadi: СН 2 = СН - СН = СН 2 Cl 2 CH 2 - CH = CH - CH 2 Cl Cl СН 2 = СН - СН = СН 2 Cl 2 CH 2 = CH - CH - CH 2 C lC l СН 2 = СН - СН = СН 2 Cl 2Cl - CH 2 CH CHCH 2 Cl+ Cl - H 2 CClCH = CH - CH 2 Cl CH 2 = CHCHClCH 2 Cl 15

O`zaro ta'sirlashgan bog`li alkadienlar o`ziga xos reaksiyasi dien - sintezi (Dils - Alder reaksiyasi) dir. Alkanlarni termik qayta ishlashda arenlarning hosil bo`lishi ushbu reaksiya asosi - dadir, deb hisoblaydilar: Neft tarkibidagi alkadienlarni miqdoran aniqlashda dienlarning malein angidridi bi - lan kondensatsiya reaksiyasi ishlatiladi: O`zaro ta'sirlashgan bog`li dien uglevodorodlarning juda zarur xususiyatlaridan biri - ularning polimerizatsiya reaksiyalariga o`ta oson kirishishidir. Ayrim dienlarning polimerlanishida juda katta zanjirlar hosil bo`ladi. n CH 2 = CH – CH = CH 2  [- CH 2 – CH = CH – CH 2 -] n Ushbu tipdagi reaksiyalar sintetik kauchuk olish asosida yotadi. Eng ko`p sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan ikki alkadien: 1,3 - butadien va uni gomologi 2 - metil 1,3 - buta - dienlardir. Atsetilen tabiiy sharoitda gaz, - 83,8 0 C hamda 0,1 MPa bosimda kondensirlanadi. Kritik harorati 35,5 0 C va kritik bosimi 6,2 MPa ga teng. Boshqa uglevodorod gazlari kabi atsetilen havo va kislorod bilan portlash xavfi bor aralashma hosil qiladi. Ushbu chegara konsentratsiyasi juda keng bo`lib, hajmiy nisbatlar havo: C 2 H 2 q 1:2,0 dan to 1:81 gacha.CH 2 CH 2CH CH CH 2 CH 2+ butadien etilen 2Н 2CH 2 CH 2 CH CH + О О О malein angidridi О О О 16

Atsetilenning portlash xavfi uning ayrim metallar (Cu, Ag) bilan portlashga xavfli birik - malar - atsetilenidlarni hosil qilishi bilan chuqurlashadi. Masalan, CuC  CCu birikmasi. Atsetilenning boshqa texnik zaruriy xossalaridan biri bo`lib uning suvdagi va or - ganik moddalardagi eruvchanligi xizmat qiladi. Ushbu xususiyati uni olishda, saqlashda hamda kam konsentratsiyali gazlar aralashmasidan, ayniqsa, uni ajratib olishda ahamiyat kasb etadi. Alkinlar o`zlarining yuqori reaksiya qobiliyatlariga ko`ra ko`pchilik kimyoviy reak - siyalarga – polimerizatsiya, birikish, kondensatsiya va boshqa juda ko`p reaksiyalarga kirishadilar. Atsetilenning polimerizatsiyasi reaksiyani olib borish sharoitiga bog`liq holda turlicha ketadi. Atsetilen CuCl va NH 4 Cl larni xlorid kislotadagi eritmalari orqali 80 0 C haroratda o`tkazilsa, vinil atsetilen hosil qiladi: 2 СН  СН  СН 2 = СНС  СН vinil atsetilen Ushbu reaksiya amaliy ahamiyatga ega. Vinil atsetilen HCl ni osongina biriktirib olib xloroprenga aylanadi. СН 2 = СНС  CH + HCl  CH 2 = CHCCl = CH 2 Atsetilen siklik birikma (benzol, siklooktatetraen va boshqalar) hosil qilib polimer - lanishi mumkin: Qator erituvchilar sintezida atsetilenga galogenlarning birikish reaksiyasi ishlatiladi. nCH CH t 0 Cu 17

С H  CH + 2Cl 2  Cl 2 CHCHCl 2 Sanoatda atsetilenni gidroxlorlash orqali, plastmassalar tayyorlashda xomashyo bo`lib xizmat qiluvchi, vinilxlorid olinadi: CH  CH + HCl CH 2 = CHCl Atsetilenning gidratatsiyasida atsetaldegid hosil bo`ladi. Reaksiya simob tuzlarini katalitik ta'siri ostida o`tadi. Ushbu reaksiya Kucherov tomonidan ochilgan bo`lib, odatda uning nomi bilan ataladi. СН  СН 2 + Н 2 О СН 3 СНО Atsetaldegid - sirka kislotasi, uning efirlari va boshqa qimmatli mahsulotlar ishlab chiqarishda homashyodir. Atsetilenga harakatchan vodorod atomli birikmalarni biriktirish reaksiyalari (vinil - lash) vinilli efirlar, vinilatsetat, akrilonitrillarni olish usuli sifatida qo`llaniladi: Reaksiya mahsulotlarida vinil guruhining bo`lishi ularga polimerizatsiyalanish qo - biliyatini beradi va shu sababli ularplastmassalar ishlab chiqarishda monomer sifatida ish - latiladi. Eng ko`p ahamiyat kasb etganlari - oddiy vinil efirlar CH 2 =CHOR, vinilatsetat CH 2 =CHOCOCH 3 , akrilonitril CH 2 =CHCN lardir. HgCl 2 Hg 2+ CH CH ROH CH 3 COOH HCN CH 2 = CHOCOCH 3CH 2 = CHOR CH 2 = CHCN 18

Karbonil birikmalar bilan kondensatsiya reaksiyalari alkin spirtlar va glikollarning hosil bo`lishiga olib keladi. Shunday yo`l bilan atsetilen va formaldegidlardan propargil spirti va 1,4 - butindiollar olinadi: Atsetilenni nitrat kislota bilan nitrolaganda uch bog` uzilishi kuzatilib, tetrani - trometan hosil bo`ladi. СН  CH + 6HNO 3  C(NO 2 ) 4 + CO 2 + 2NO 2 + 4H 2 O tetranitrometan Neft kimyo sanoati uchun hozirda eng ko`p ahamiyatga ega bo`lgan uglevodorodlar: etilen, propilen, butadien va benzollardir. Ular asosida juda ko`p neft kimyoviy mahsulot - lar olinadi. Propilenni to’g’ridan –to’g’ri gidratatsiya qilib propil spirti olish texnologiyasi Propilenni to’g’ridan –to’g’ri gidratatsiya qilib propil spirt ishlab chiqarish prinsip - ial texnologik sxemasi pastdagi rasmda keltirilgan: Propilenni to’g’ridan –to’g’ri gidratatsiya qilib propil spirt ishlab chiqarish prinsipial texnologik sxemasi CH CH HCH O CH C - CH 2 OH HCH O HOCH 2 C CCH 2 OH Аtsetilen spirti (Propinol) 1,4 - Butindiol 19

Gazni ajratish sexidan kelayotgan propilen 70at gacha siqiladi , sirkulyatsion gaz bi - lan aralashtirilib va bug’ kondensati bilan birga 1,2 – issiqlik almashtirgichga yuboriladi. Neytrallanish mahsulotlari issiqligi hisobiga aralashma 200ºC gacha isiydi. Keyin bug’ - gaz aralashmasi 3-pechda 280-290 º C gacha isitiladi va 4-gidratatorga keladi. Bu yerda u katalizator qavati orqali yuqoridan pastga tomon o’tadi. Gidratatordan chiqishda bug’-gaz aralashmasi (olib ketilgan H3PO4, spirt, propilen, suv) NaOH bilan neytrallanadi, Natriy tuzlari 5-tuz ajratgichda ajratiladi, bug’-gaz aralashmasi esa 1,2-aralashtirgichda sovutil - gandan so’ng 6-yuqori bosim separatoriga yo’naltiriladi, 5-6 at gacha drosellanadi va 8- quyi bosim separatoriga yuboriladi. Gaz aralashmasi yuqori bosim separatoridan spirtni suv bilan yuvib tashlash uchun 7-skruberga keladi, so’ng siqiladi va jarayonga qaytariladi. 7-skruberdan bosimni 5-6 at gacha tushirish hisobiga erigan propilenni ajratish uchun spirtli kondensat 8-quyi bosim separatoriga boradi. Propilenni siqish uchun yuboriladi va jarayonga qaytariladi yoki gazni ajratish sexiga jo’natiladi. Suvli spirt esa rektifikatsiyaga yo’naltiriladi. Asosiy apparatlar: 1. Gidratator. Ichi bo’sh, butun quyilgan apparat, d(tashqi) =1400 mm, d(ichki) =1260 mm, futerovkasi misdan. Katalizator qatlamining balandligi 7m plyus 1m yoyuv - chiniki. 1t absolyut spirt uchun katalizator sarfi – 5,25kg To’g’ridan –to’g’ri gidratatsiya usuli o’ta istiqbolli, uning keyingi mukamallashtiril - ishi eng ko’proq aktiv katalizatorni tanlab olish bilan suyuq fazada gidratatsiya jarayonini olib boorish yo’llarini qidirib topish yo’llari bilan bog’liqdir; shu bilan birga jarayon tem - peraturasini pasaytirish va propilen konversiyasini oshirish mumkin bo’ladi. To’g’ridan – to’g’ri gidratatsiya usuli katta quvvatli qurilmalar yaratish imkonini beradi. 20

To’g’ridan –to’g’ri gidratatsiya usulining kamchiligi – katlizatorni tez-tez almashtir - ilishi va qimmatroq konsentrlangan propilen fraksiyasini ishlatilishidir. Shu sababli sanoatda ikki usul mavjuddir. AQSHda olefinlarni gidratatsiya qilishda sulfat kislota usuli qo’llaniladi. Hamdo’stlik mamlakatlarida to’g’ridan –to’g’ri gidratatsiya yo’li bilan etil spirti, sulfat kislota usuli bilan esa izopropil spirti olinadi. Olefinlarni sulfat kislota yordamida gidrotatsiyasi 1873-yili A.M.Butlerov va V.Goryainovlar etilenni sulfat kislota yordamida gidro - tatsiyasini batafsil o’rgandilar. Faqatgina 1939-yili neft gazlaridan etil spirtini olish bo’yicha birinchi sanoat qurilmasi ishga tushdi. Hozirgi vaqtda sulfat kislota usuli va quyi molekulyar olefinlarni (etilen, propilen, butilenlar) to’g’ridan –to’g’ri gidratatsiyasi usullar sanoatda quyi spirtlar ishlab chiqar - ishda qo’llaniladi. Jarayonning oddiyligi uni yuqori spirtlar ishlab chiqarishda qo’llash imkonini ochib bergan, biroq hozirgi vaqtgacha sanoatda qo’llanilmayapti. Sababi olefinlarni yuqori toza - lik darajasida olishning qiyinligi, talaygina miqdorda yonaki maxsulotlarda ko’p bo’lma - 21

gan miqdorda spirtlarni salmog’i, cheklangan ehtiyojli ikkilamchi spirtlarni hosil bo’lishidir. Faqat so’ngi yillarda neftkimyo sanoati tomonidan olefinlarni yuqori tozalik dara - jasida olish usullari (parafinlarni krengi va degidrogenlash, olefinlarni polimerizatsiyasi) ishlab chiqildi. Boshqa tomondan esa ikkilamchi yuqori yog’ spirtlariga ehtiyoj vujudaga keldi. Olefinlarni gidrotatsiyasi jarayoni bosqichlari Olefinlarni gidrotatsiyasi qaytar jarayon bo’lib, ikki bosqichda boradi: 1. Sulfat kislota bilan olefinlarni absorbsiyasi; 2. Alkilsulfatlarni gidrolizi: Dialkilsulfat sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishib alkilsulfat hosil qilishi mumkin: Kislotani olefin bilan to’yinish darajasi qancha yuqori bo’lsa, reaksion aralashmada dialkilsulfatlar shuncha kam bo’ladi. 22

Olefinlarni gidrotatsiya reaksiyasida kislotalarni katalitik ta’siri alkilsulfatlarni hosil bo’lishi bilan bog’liq, shuning uchun reaksiyani temperatura chegarasi olefinlarni xili va tuzilishiga, ularni sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishish qobiliyatiga bog’liqdir. Gaz ho - latidagi olefinlardan etilen sulfat kislota bilan eng qiyin reaksiyaga kirishadi, butilen va propilen yengilroq, izobutilen eng yengil reaksiyaga kirishadi. Sulfatlash reaksiyasi sharoitlarini tanlash, nafaqat olefinlarni sulfat kislotaga absorb - siyasi tezligi bilan, yonaki reaksiya – olefinlarni polimerizatsiyasini davom etishi bilan ham o’zaro bog’liqdir. Shuning uchun har bir olefin uchun o’z sharoiti: sulfat kislota konsentratsiyasi tem - perature va bosim tanlanadi. Alkilsulfatlar hosil bo’lish bosqichida olefinlarni yutilish sharoitlari: Olefin Ilk sulfat kislota konsentratsiyasi, %da Bosim, at da Absorbsiya temperaturasi, ºC da Gidrolizdan so’ng H2SO4 konsentratsiyasi, % da Etilen Propilen N-butilen Izobutilen 98 70 75 50 25 8 3 3 60-75 75 40 30 45 40 40 40 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, olefinni molekulyar massasi ortishi bilan absorbsiya temperaturasi pasayadi. Temperaturani tanlash olefinni polimerizatsiya reak - siya qobiliyatiga bog’liq. Shu sababli etilen uchun absorbsiya temperaturasi 60-70ºC da yotadi. 23

Boshqa ahamiyatli ko’rsatkich olefinni sulfat kislotasi bilan to’yinish darajasidir. Mono- va dialkilsulfatlarni miqdori unga bog’liqdir. Olefin ortiqcha olinsa dialkilsulfat miqdori ortadi, biroq kislota sarfi pasayadi. Bu ahamiyatlidir, chunki sulfat kislota gidrolizdan so’ng suyulgan holda hosil bo’ladi va uni sarfini kamaytirish ishlab chiqarish iqtisodiyotida o’z aksini topadi. Shu bois sulfat kislota va olefin nisbati odatda 1:1,2/1,3 qilib olinadi. Olefinlarning sulfat kislotaga absorbsiyasini tezligi bosimga bog’liq.60-70% propilen saqlovchi propan propilen fraksiyasi ishlatilganda bosim 8-10 at bo’ladi. Bosim propilenni sulfat kislotaga yutilish tezligini oshishiga yordam beradi. Absorbsiya vaqti 2,5 soat. 3. Spirtlarni olish jarayonining 2-bosqichi alkil (I) va dialkilsulfatlar (II)ni gidrolizidir. Gidrolizda quyidagi reaksiya ketadi: Gidroliz jarayoni 4-5 at bosimda va 92-95ºC temperaturada olib boriladi. Efirni salmog’ni kamaytirish uchun gidrolizni imkoniyat boricha tez o’tkaziladi va hosil bo’lgan spirtni aralashmadan tezda haydaladi (uni eritmadagi konsentratsiyasi ko’p bo’lmasligi uchun). Boshqacha bajarish ham mumkin: reaksion aralashma suv bilan suyultirilib, sulfat kislota va alkilsulfatlar eritmaga o’tkaziladi, dialkilsulfat esa pastki qatlam holida ajrati - ladi. Spirtni salmog’i 96-97%. Oddiy efir 1-2% miqdorda hosil bo’ladi. Sulfat kislota bilan gidratatsiya jarayonini kamchiligi sifatida jarayonda sulfat kislotaning katta hajmlari ishtirokini, uni suyulishi va bug’latish zaruratini, apparaturani korroziyasi hamda zavod qurilishida capital sarf xarajatlar bilan bog’liq bo’lgan kata ha - 24

jmdagi suyuqliklarni nasos yordamida bir joydan boshqa joyga o’tkazish zaruratini taqozo qiladi. Olefinlarni sulfat kislota yordamida gidratatsiya qilish jarayoni reaksiyani to’g’ridan to’g’ri gidratatsiyada o’rinli bo’lgan konsentrlangan olefinlar (tozalik darajasi 95-98%) bi - lan emas, olefinlarni o’zida 30-50% saqlagan olefin fraksiyalari bilan olib borishga imkoniyat beradi. Kapital qurilishga ajratilgan mablag’ va mahsulotni tannarxi bo’yicha olefinlarni sulfat kislota yordamida va to’g’ridan to’g’ri gidratatsiya qilish usullari deyarli bir xildir. Neftning geteroatomli birikmalari Hamma neftlar tarkibida uglevodorodlardan tashqari anchagina miqdorda geteroatomli birikmalar mavjuddir. Ushbu birikmalar o`z molekulalarida oltingugurt, kislorod, azot saqlashi mumkin. Ko`rsatib o`tilgan elementlarning miqdori neftning yoshiga va kelib chiqishiga bog`liqdir. Oltingugurt miqdori 0,02 dan 7% (mass.) gacha bo`lishi mumkin va ushbu ko`rsat - kich bo`yicha oltingugurt birikmalarining neftdagi miqdori taxminan 0,2  70% ga to`g`ri keladi. 25

Neft tarkibidagi azot saqlovchi birikmalardagi azotning miqdori undan ham kam bo`lib 1,7% (mass.) gacha yetishi mumkin. Masalan, O`zbekistonning Uch qizil neftida azotning miqdori 0,82% (mass.) ni tashkil qiladi. Ayrim neftlarning element tarkibi va boshqa ma'lumotlar jadvalda keltirilgan. Ayrim neftlarning tavsifi va element tarkibi Neft М  4 20 Та rkibi , % (ма ss .) С Н S O N Siliko - gelli smolalar А sfal - tenlar Т uymazin 235 0,8560 85,56 12,70 1,44 0,15 0,14 9,60 3,40 Romashkin 232 0,8620 85,13 13,00 1,61 0,09 0,17 10,24 4,00 Qo’tirtepa 293 0,8580 86,12 13,19 0,27 0,28 0,14 6,40 0,73 Ust – balik 284 0,8704 86,17 12,37 1,25 0,13 0,08 6,00 2,19 Samotlor 194 0,8426 86,23 12,71 0,63 0,25 0,10 10,00 1,36 Ма rkov - 0,7205 83,60 16,12 0,04 0,23 0,01 0,70 0 Uch qizil - 0,9620 - - 6,32 - 0,82 34,80 3,90 А rlan - 0,8918 84,42 12,15 3,04 0,06 0,33 16,60 5,80 М uhanov 215 0,8404 85,08 13,31 1,30 0,21 0,09 8,96 3,80 Jirnov 245 0,8876 86,10 13,44 0,23 0,17 0,06 4,70 0,60 Dolin 206 0,8476 84,40 14,50 0,20 0,72 0,18 14,30 0,64 Prorvin 282 0,8703 86,17 12,37 1,25 0,13 0,08 6,00 2,19 26

Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki to ’ g ’ ridan – to ’ g ’ ri gidratatsiya usuli o ’ ta is - tiqbolli , uning keyingi mukamallashtirilishi eng ko ’ proq aktiv katalizatorni tanlab olish bi - lan suyuq fazada gidratatsiya jarayonini olib boorish yo ’ llarini qidirib topish yo ’ llari bilan bog ’ liqdir ; shu bilan birga jarayon temperaturasini pasaytirish va propilen konversiyasini oshirish mumkin bo ’ ladi . To ’ g ’ ridan – to ’ g ’ ri gidratatsiya usuli katta quvvatli qurilmalar yaratish imkonini beradi . To ’ g ’ ridan – to ’ g ’ ri gidratatsiya usulining kamchiligi – katlizatorni tez - tez almashtir - ilishi va qimmatroq konsentrlangan propilen fraksiyasini ishlatilishidir . Shu sababli sanoatda ikki usul mavjuddir . AQSHda olefinlarni gidratatsiya qilishda sulfat kislota usuli qo ’ llaniladi . Hamdo ’ stlik mamlakatlarida to ’ g ’ ridan – to ’ g ’ ri gidratatsiya yo ’ li bilan etil spirti , sulfat kislota usuli bilan esa izopropil spirti olinadi . Sulfat kislota bilan gidratatsiya jarayonini kamchiligi sifatida jarayonda sulfat kislotaning katta hajmlari ishtirokini , uni suyulishi va bug ’ latish zaruratini , apparaturani korroziyasi hamda zavod qurilishida capital sarf xarajatlar bilan bog ’ liq bo ’ lgan kata ha - jmdagi suyuqliklarni nasos yordamida bir joydan boshqa joyga o ’ tkazish zaruratini taqozo qiladi . Olefinlarni sulfat kislota yordamida gidratatsiya qilish jarayoni reaksiyani to ’ g ’ ridan to ’ g ’ ri gidratatsiyada o ’ rinli bo ’ lgan konsentrlangan olefinlar ( tozalik darajasi 95-98%) bi - 27

lan emas , olefinlarni o ’ zida 30-50% saqlagan olefin fraksiyalari bilan olib borishga imkoniyat beradi . Kapital qurilishga ajratilgan mablag ’ va mahsulotni tannarxi bo ’ yicha olefinlarni sulfat kislota yordamida va to ’ g ’ ridan to ’ g ’ ri gidratatsiya qilish usullari deyarli bir xildir . Foydalanilgan adabiyotlar 1. S. M. Turobjonov, O. G’. Azimov, B. O. Obidov “Neftkimyoviy sintez” – Toshkent 2015 2. S. M. Turobjonov, O. G’. Azimov, B. O. Obidov “Kimyoning maxsus boblari” o’quv qo’llanma – Toshkent 2007 3. Бык С . Ш ., Фомина В . И . Газовые гидраты . – М .: ВИНИТИ , 1970. 4. Добрянский А . Ф . Химия нефти . – Л .: Гостоптехиздат , 1961. 5. Иванова Л . В., Корнеев М.И., Юзбашев В.Н. Технология переработки нефти и газа. – М.: Химия, 1966. 6. Кожевников А.В. Химия нефти. – Л.: СЗПИ, 1974. 7. Мартыненко А.Г. Производство и применение жидких парафинов. – М.: Химия, 1978. 8. Петров А.А. Химия алканов. – М.: Наука, 1974. 9. Ходжаев Г.Х., Рябова Н.Д., Дмитриев П.П. – В кн.: Нефти Узбекистана. – Т.: Фан, 1958. 10. Черножуков Н.И. Технология переработки нефти и газа. Ч. З. – М.: Химия, 1966. 11. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химия и технология нефти и газа. – Л.: Химия, 1977. 12. Нефти СССР. Справочник. – М.: Химия. Т. 1, 1971; Т. 2, 1972; Т. 3, 1973; Т. 4, 1974; дополнит. том, 1975. 13. Петров А.А. Химия нафтенов. – М.: Наука. 1971. 14. Соколов В.А., Тихомолова Т.В. Химический состав нефтей и природных газов в связи с их происхождением. – М.: Недра, 1970. 28

O'xshashlar

Alifatik bir asosli karbon kislotalarning gomologik qatori

Kimyo sanoati chiqindilarini qayta ishlash

Foiz konsentratsiyali eritmalariga oid masalalar yechish

Tuzlarning gidrolizi

Organik moddalarni mikrobiologik transformatsiyalash va ularni qaytarilishini biotexnologik uslublari