Синергетиканинг характерли хусусиятлари - Falsafa - Kurs ishlari

Синергетиканинг характерли хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.8662109375 KB

Ko'chirib olish

Синергетиканинг характерли хусусиятлари Режа : Кириш 1. Синергетика ночизиқлилик парадигмаси сифатида 2. Фанда синергетик моделлаштиришнинг аҳамияти 3. Илмий ижод ва ҳодисаларни башорат қилишда синергетиканинг ўрни 4. Синергетикада макон ва вақт муаммоси Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1

Кириш Ҳозирги даврда фан тараққиѐти ўзининг кўп ўлчовига эга бўлиб бормоқда. Бу ҳолат эса унинг тобора мураккаблашиб боришига катта ва жиддий таъсир кўрсатмоқда. Синергетика айнан шундай мураккабликлар ортида турган масалаларни ҳал этишда фойдаланиш мумкин бўлган янги парадигма ҳисобланади. Синергетика атамаси 1969 йил Германиянинг Штутгарт университети профессори Герман Хакен томонидан қўлланилган бўлса-да, у фақатгина 1977-1978 йиллардагина фан соҳаси вакиллари томонидан қабул қилинган. Синергетиканинг луғавий маъноси юнончадан σσν – «биргаликда» ва εργος – «ҳаракат қилаѐтган» яъни ўзаро мувофиқлашган ҳаракат деган маънони англатади. Синергетика янги фанлараро тадқиқот усули бўлиб, ҳозиргача гарчи 40 йил ўтган бўлса-да, янгиланиб янада такомиллашиб борган ночизиқли парадигма сифатида қайд этилмоқда. Ўз-ўзини ташкиллаштиришнинг илмий адабиѐтларда бир қанча номлари мавжуд. Синергетикага турлича таъриф бериш мумкин. Германияда – синергетика, фаранг тилида иш юритувчи давлатларда – диссипатив структура, Бельгия илмий мактабида Нобел мукофоти лаурати И.Пригожин раҳбарлигида олиб борилади. АҚШда эса – динамик хаос деб аталади. Динамик хаос турли хил тизимларда борлиги аниқланди. Хакеннинг фикрига кўра, синергетика физикада очиқ ночизиқли тизимларни ўрганишдан бошланди. Лекин синергетика физикавий назария эмас, балки структуравий ўзаро боғланишларнинг назарияси бўлиб, математика тилида ва вербал даражада сифат жиҳатдан тушунтирилиши мумкин. Абстракт ѐндошув сабабли синергетика ижтимоий, иқтисодий, социология, руҳшунослик фанларида ҳам умумий тамойилларни қўллаш мумкин. Синергетика, Г.Хакен томонидан ХХ асрнинг 70 йилларида кашф этилган бўлса ҳам, ҳозирги даврда ҳам у янги илмий йўналиш деб ҳисобланади. Синергетика – очиқ мураккаб структураларнинг ўзаро боғлиқлигини ўрганувчи, очиқ соҳа, шу сабабли унинг баъзи тушунчалари 2

ҳозирга қадар аниқланган эмас. Бу сабаб эса ѐш олимларнинг илмий тадқиқотлар олиб бориб фан ва инсон борлиғида фундаментал принципларни кашф этиши учун имконият яратиб беради. Ҳозирги даврда ижтимоий воқеликни таҳлил қилинишида математика усуллардан фойдаланиш янги ѐндашувларга асос бўлди. Табиий-илмий фанларда динамик хаос тушунчасини шаклланиши, шуни кўрсатдики тизимни бошланғич нуқтасида ҳар қандай ноаниқлик вақт ўтиши билан кўпая бошлайди ва муайян вақт ўтиши билан биз башорат этиш қобилиятидан маҳрум бўламиз. Ушбу ҳол иқтисод, психология, социологияни ўрганувчи кўпчилик объектларга хосдир. Ҳар қандай янги ѐндашув нарса, воқеа ва ходисаларни таҳлилида, уларнинг олдинги усуллари билан очилмаган томонлари, ўрганилаолинмаган томонлари очиб берилади. Фан ва фалсафа тарихида бундай мисолларни кўп кузатиш мумкин. Масалан, Аристотелнинг таълимотига кўра, физиканинг асосий вазифаси жисмларнинг ҳаракатини ўзгаришини эмас, балки жиксмларнинг ҳаракатини таҳлил қилишдан иборат эди. Аристотелдан бошлаб Галилейгача физиканинг асосий вазифаси жисмларнинг ҳаракатини ўрганиш эди. Бу ғоя физикани ривожланишига тўсиқ бўлди. Аристотельнинг фикрига кўра, физика жисмларнинг тинч ҳолатини ўрганмоқ лозим эди. Галилей эса жисмларнинг тинч ҳолати ҳаракатнинг алоҳида хусусий кўриниши деб исботлаб берди. Ньютон эса, ушбу янги ғояни ўзининг биринчи қонунида баѐн этди. Шундай қилиб, ҳаракатнинг ўзгаришини таҳлил қилиш ғояси классик фаннинг шаклланишининг асосини ташкил этди. Синергетика нуқтаи назарида дунѐнинг илмий манзараси ўзгарди. Масалан, тасодиф тушунчаси, классик фанда ҳисобга олинмасди, постнеклассик фанида эса тасодиф онтологияси илмий асосланди. Дунѐнинг постнеклассик илмий манзарасига хаос, ҳаракат, борлиқ каби тушунчаларга янгича талқинлари вужудга келди. Анъанавий нуқтаи назарида хаос тушунчаси фан муаммоларидан йироқ деб ҳисобланар эди. Синергетика 3

манзарасида эса – хаос (тартибсизлик) ѐки ниҳоятда мураккаб структуралашган борлиқ детерминистик қонуниятларига амал қилинмаганлиги аниқланди. Хаос – ҳар қандай жараѐн ривожланишининг зарурий лаҳзаси, бутун борлиқни, жараѐнни яхлитликда ифодаламайди, балки тизимда пайдо бўлган мувозанатсизликни, беқарорликни ифода этувчи лаҳза, он. Хаосда мавжуд бўлган конструктив бирлаштирувчи кучлар, уюшқоқлик, тартибни вужудга келишига сабабчиси бўлади. Хаосдан тартибга ўтиш жараѐнида инсон омили ортади, имкониятлардан самарали бунѐдкорлик йўлида фойдаланиш инсонга боғлиқ. Бифуркация, флуктуациялар, аттрактор, диссипатив система каби тушунчалар синергетика ночизиқли, очиқ, мувозангатсизлик каби жараѐнларнинг методологиясидир. Тартибсизлик ва тартиб тўғрисидаги ғоялар ўтмиш мутафаккирлар томонидан ҳам айтилган. Ж.Румийнинг сўзларини эсласак бўлади, «инсоният ўзининг мукаммал эмаслигини сезади … у мукаммалликка барча усуллар билан интилади, фақатгина муҳаббат ушбу мақсадга эришишга ѐрдам беради». Тартиб ва тартибсизликнинг бир-бирига муносабати, тартибсизлик янгиликни асоси бўлишини Ницще ҳам ѐритган, яъни «ер силкиниши – кўпгина қудуқларни кўмиб ташлайди ва чанқоқликни пайдо қилдиради, лекин шу билан унинг ўзи ички куч ва сирларни юзага келишига сабабчиси бўлади. Ер силкиниши янги чашмаларни очади. Эски халқларга зарар етказилса, янги чашмалар пайдо бўлади» 1 . Ҳозирги даврда, шуниси муҳимки, хаос – фаннинг объекти бўлди ва синергетика хаосдан тартиб, тартибланган структураларнинг пайдо бўлиш хусусиятларини тадқиқ этади ѐки тартибланган структурадан хаосни пайдо бўлиши, хаоснинг конструктивлигини намоѐн этади. 1 Танланган асарлар. Т.2. м,, 1990. –Б.153. 4

1. Синергетика ночизиқлилик парадигмаси сифатида Синергетика ночизиқлилик парадигмаси сифатида – дунѐга янгича қараш ҳисобланади. Фанлардаги янгиликларни умумлаштириш, ўзини-ўзи ташкиллаштириш, ночизиқли тафаккур асосида эволюцион жараѐнни ташкил қилувчи фанлараро илмий тадқиқот усули сифатида синергетика ўтган асрнинг 70-йилларида пайдо бўлди. Синергетиканинг мақсади ўз-ўзини ташкиллаштиришнинг умумий қонунлари ва тамойилларини ўрганиш. Бу янги таълимот ўз-ўзини ташкиллаштирувчи жараѐнларнинг физик, химик, биологик, техника, иқтисод, ижтимоий ва бошқа соҳаларда намоѐн бўлиш тамойилларини глобал эволюцион йўналиш сифатида ўрганади. Синергетика таълимотига кўра, макон ва замон структураси макроскопик тартибга келиш жараѐнида мураккаб ночизиқли очиқ тизимга эга, деб тушунилади. Бу тизим мувозанатлик ҳолатидан узоқлашиб, ўзига хос бифуркация 1 нуқтасига яқинлашади ва натижада тизим учун унча аҳамиятли бўлмаган таъсир ѐки флуктуация оқибатида ўз ҳолатини кескин ўзгартириши мумкин. Бу ҳолат кўпинча хаосдан тартибга ўтиш асосида кечади. Шунинг билан бир қаторда синергетика хаос концепциясини қайта кўриб чиқди, унинг динамикасини ўрганди. У маълум шароитда янги барқарор тартибга асосланган тизимнинг вужудга келишида конструктив рол ўйнашини кўрсатиб берди. Синергетика дунѐнинг классик фанга асосланган манзарасинигина эмас, балки квантли-релятивистик манзарасини ҳам, янгича ночизиқли тафаккур асосида оламнинг янги илмий манзарасини тушунтириб берди. Синергетика жуда кўп эски тушунчаларга барҳам берди. Масалан, шу кунларгача хаос (тартибсизлик) салбий тушунча сифатида ҳал этилиб келинган эди. Синергетика хаос – дунѐни бузувчиси бўлиб қолмай, қандайдир шароитларда, маълум сабабларга кўра тузувчилик вазифасини бажариши мумкинлигини ҳам кўрсатди ва унинг тузувчилик механизимини асослаб 1 Бифуркация лотинча bifurcus - иккиланган, бўлинган деган маънони билдиради. 5

берди. Тизим эволюцияси ўзини-ўзи ташкиллаштириш асосида ўзини-ўзи янгилаши мумкинлигини кўрсатиб берди. Турли даражадаги ташкил қилувчилар хаос орқали ўзаро алоқада бўладилар. Нотинчлик, беқарор ҳолатида тизим кам кучга эга бўлган таъсир-фруктуация макротизимини ўзгартириб юбориши мумкин. Классик фан парадигмасида тасодифни тизимдан қувишгача олиб келинган эди. Унда тасодиф иккинчи даражали, умумий йўналишга таъсир кўрсатадиган асосий куч эмас, деб қаралар эди. Синергетика микрофлуктуция (тебраниб турадиган ҳолат) даврида алоҳида олинган тасодифлар тизимнинг ўзгаришига ҳал қилувчи таъсир ўтказиши мумкин эканлигини кўрсатади. Бундан, юқорида айтганимиздек, тарихий тараққиѐтда алоҳида шахс ролининг муҳим аҳамиятга эга эканлигини, унинг тарихни яратишдаги бетакрор иштироки мавжудлигини синергетика кўрсатиб берди, деган хулосага келиш мумкин. Шунингдек, анъанавий фанда ривожланиш пастдан юқорига борадиган босқич, олға қараб кетадиган, муқобилсиз жараѐн деб изоҳланади. Ривожланиш орқага қайтмайдиган фақат илгарилаб борадиган жараѐн сифатида қаралди. Муқобил ривожланиш эса, иккинчи даражали, тасодифий ҳолат деб, магистрал йўлдан оғиш деб тушунтирилган. Ривожланиш объектив асосдаги универсумга бўйсунади, тасодифлар ана шу умумтенденцияларга таъсир этолмайди, деб қаралган. Мураккаб тизимнинг ривожланиши бир томонга йўналтирилган бўлмай, балки турли вертикал ва горзонтал йўналишда бўлиши мумкинлигини, бу йўналиши бир неча муқобилли йўллардан ташкил топишини синергетика кўрсатиб берди. Ривожланиш йўллари турлича экан, бу жараѐн ўзига хос, ўзига мос йўлни танлаб олиш имкониятини беради. Бу йўл инсон фаолиятини бузишга эмас, балки бунѐдкорликка, табиат ва жамиятни ардоқлашга, уларга муносабатда эҳтиѐт бўлишга чорлайди. Яъни, табиат ва жамият, инсон ва жамият тизимлари бир-бирлари билан синергик (ҳамкорликда) ривожланишни тақозо этади. 6

Тизимнинг эволюцион йўли кўп бўлса-да, тараққиѐтнинг маълум даврдаги мақбул йўлини олдиндан кўриб, унинг қонуниятини, салбий боғланишини аниқлаш мумкин. Мана шу жараѐн детерминизмни янги босқичга кўтарди. Инсон ўзининг руҳиятида яшириниб ѐтган ҳолатларга эътибор бериб, рационаллик билан иррационалликнинг бирлигини эътироф этишни англаб етди. Синергетика мураккаб тизим ривожланишига олдиндан белгилаб қўйилган йўлни мажбур қилиб бўлмайди, деб кўрсатади. Тизим ўз ривожланиши учун уни тараққиѐт тенденциясига, ўзига хос йўлга йўналтириш керак бўларкан. Умумий йўналиш сифатида инсонларнинг инсонлар билан, табиатнинг инсон билан биргаликда яшаши (коэволюция) қонунларини билиш керак бўлади. Ривожланишни бошқариш масаласи ўзўзини бошқариш шаклига кириш муаммосига айланиши керак. Синергетика эволюция жараѐнида супер йўналишнинг тамойилларини очиб беради. Бунда бир бутун эволюция қисмлардан, бўлаклардан ташкил топган мураккаб ривожланувчи тизим сифатида оддийлардан ташкил топишини аниқлайди. Бунда тизимни бирлаштириш ва бир бутунга келтириш оддийдан мураккабга қараб бормайди, балки ана шу тизимнинг локалланиши, ―энергия нуқсони‖ ҳисобига қопланиб боради, бироқ бутун қисмларнинг йиғиндисидан иборат бўлмайди. Умуман олганда бутун қисмларнинг йиғиндисидан катта ҳам, кичик ҳам эмас, балки сифатий жиҳатдан бошқа тизим бўлади. Бутун билан бўлаклар (қисмлар) ўртасида янги мувофиқлик келиб чиқади. Булар ўзаро ҳамкорликда бўладилар. Синергетика мураккаб тизимни бошқаришда нималарга суяниш кераклигини, уни самарали бошқариш йўлларини кўрсатиб беради. Мураккаб тизимни ташкил қилишда энг муҳими куч эмас, балки тўғри моделни тадбиқ этишдадир. Кичик, бироқ тўғри ташкил этилган резонанслар мураккаб тизимга таъсир этиши қанча самара беришини кўрсатади. Яъни, агар тўғри ташкил қилинса, кучсиз кучлини енгиши, юмшоқ қаттиқ устидан, паст 7

баланд устидан ғалаба қилиши ҳақидаги фикр аввалдан Шарқ фалсафасида мавжуд. Синергетиканинг асосчиси белгиялик олим И.Пригожин ўзининг бу тўғридаги таълимотида ўз-ўзини ташкил қилиш қонунларини, хаосдан тартибга ўтиш қонуниятларини кўрсатиб берди. Синергетика борлиқ беқарорлик ва барқарорликнинг ўзаро муштараклигидан иборат эканлигини эътироф этади. Шу сабабли уларнинг бирортасисиз дунѐни атрофлича ўрганиб бўлмаслигини асослаб беради. Синергетика тамойилларига кўра, муҳит келажак шаклини ташкил қилишнинг ташувчисидир. Маълум тизимнинг ташкил топишида муҳитнинг роли қандай? Ўз- ўзини ташкил қилиш очиқ ва чизиқсиз муҳитда амалга ошади. Кўпчилик ҳолларда табиатдаги жараѐнларда ўз-ўзини ташкил қилишнинг спиралсимон тўлқин, гирдоб ѐки олти қиррали катак шаклида намоѐн бўлиши кузатилган. Бироқ нима учун муҳитда тизим ташкил топади? Нима учун пайдо бўладиган тизим ўз шаклини сақлаб қолади? каби саволлар бермайди. Гарчи тарқалиш жараѐни юз берса-да, тизим маълум муҳитда ташкил топади. Нега муҳит маълум шаклдаги тизимни вужудга келтиради (спиралсимон ѐки олти қиррали катак шаклида в.к.). тизимнинг эволюцияси ва ички механизмида икки қарама-қарши йўналиш ўртасида асосий кураш ѐки ўйин кетади. Буни ташкил этишда ѐки қулаб кетишида фаол муҳит ҳал қилувчи рол ўйнайди. Синергетика мураккаб тизим ташкил топишидан чўчиш ѐки қўрқиш каби руҳий ҳолатни олиб ташлайди. Математик моделлаш натижаси шуни кўрсатадики, ночизиқли, очиқ тизимга асосланган оддий математик модел ҳам тизимнинг мураккаб ҳолатини ифодалайди. Мураккаб тизим ҳолатини ночизиқли математик модел асосида қисқа тенгламаларда ифодалаб, унинг ҳолатини тўла баѐн этиш мумкин. Ўз-ўзини ташкил этишга қодир тизим гуруҳи очиқ ва ночизиқли тизим деб аталади. Ночизиқлилик янги парадигманинг асосий концептуал тугунидир. Янги парадигмани ночизиқлилик парадигмаси деб аташ ҳам 8

мумкин. Шунинг учун ночизиқлилик тушунчаси янги дунѐқараш маъносини ифодалайди. Эволюциянинг суръати, ривожланиш даражаси (муҳитда ривожланиш тезлиги) ғояси эволюциянинг орқага қайтмаслик тамойилини, унинг дунѐқараш аҳмиятини кўрсатади. Ночизиқлилик маълум муҳитда ―кичкина‖нинг ҳал қилувчи аҳамиятини кўрсатади, муҳитга, ҳодисаларга тез жавоб бериш характерини очиб беради. Ҳар бир ҳодисанинг ўзига мос йўлини топиш имкониятини кўрсатиб беради. Ночизиқлилик ривожланиш майдони йўлида адашиш ҳам мумкинлигини айтади. Бироқ, синергетика маълум гуруҳнинг ривожланиш кўламини ҳам кўрсатиб, унинг детирминлашганлигини ҳам исботлайди. Синергетика ―ҳамма нарса сабаб - оқибат асосида боради‖ деган эскича детерминизмнинг тамойили очиқ ночизиқли тизимлар учун мос эмаслигини кўрсатиб, ночизиқли, очиқ тизимдаги эволюциянинг янги детерминистик тизимини ишлаб чиқди, рационализм ва иррационализмнинг бирлигини, шунингдек, ривожланишнинг альтернатив, кўп йўлли эканлигини ва булар ўзининг атроф-муҳит билан қонунлашув жараѐнининг ўзига хос томонини кўрсатади. Шу билан бирга ривожланишнинг горизонтал ва вертикал йўналишининг ўзига хослиги, уларнинг ўзаро бирлиги ҳақидаги детерминистик таълимотни майдонга ташлади. Синергетика лавина шаклидаги ривожланиш жараѐнини ҳам кўрсатиб берди. Буларнинг барчаси ночизиқли, очиқ тизим, хаосни тартибга солиш, барқарорлик ва беқарорлик, тебраниб туришнинг қонуниятларини кўрсатди, детерминизмнинг янги тасаввурини берди. И. Пригожин ва унинг мактаби мувозанатсиз ҳолатлар физикаси ва динамик тизимнинг ҳозирги замон назарияси соҳалари методлари билан ночизиқли мураккаб ташкилланувчи жараѐнлардаги (масалан, кимѐвий, физик, биологик, климатология, ижтимоий ва ҳ) эволюция, ўз-ўзини ташкиллаштирувчи жараѐнларни ўрганади ва бу нарса дунѐ ҳақида бизнинг тасаввурларимизни ўзгартирди. 9

Ҳаммага маълум, бизнинг билишимизнинг категориялари тарихийилмий босқичларнинг натижасида, яъни якка илмий тушунчалардан умумилмий тушунчаларга ўтиш билан келиб чиқади. Бизнинг фикримизча, чизиқлилик ва ночизиқлилик тушунчалари фақат математика ва физика фанларининг тушунчалари эмас, балки умумилмий тушунчалар статусига эга. Бу тушунчаларнинг умумилмий тушунчалар сифатидаги илмий мавқеини айниқса ҳозирги замон илмий билишида бир қатор олимлар ишларида кўриш мумкин. Масалан, ўз ўзини ташкиллаштирувчи жараѐнларда ночизиқлиликнинг принципиал аҳамиятини И. Пригожин, Г. Николис, Г. Хакен, М. Эйген, Рузавин, И.С. Добронравова, Е.Н. Князева, Курдюмовлар эҳтимолият ғоясини тушуниш контекстида Ю.В.Сачков, фалсафийдунѐқараш контекстида Милов, физика-математика методологиясида Я.И.Свирский, ва бу тушунчаларнинг илмий билишдаги аҳамияти ҳақида К. Майнцер, Н.Н. Моисеев, В.С. Анищенко, О. Файзуллаев, Д.И. Трубецков, Н.Казаков ва бошқалар кўрсатиб ўтади. Масалан, айрим муаллифлар мураккаб дунѐни ўрганишда шундай хулосаларга келишади, яъни «бизнинг табиатга қарашимиз кўплик ва мураккаблик томонга радикал ўзгарган» 1 бўлиб, «чизиқсиз тафаккур фақат маълум бир чегара шароитида яхши ишлайди ва бундай ѐндашув кўп ҳолларда табиий илмларда, иқтисодиѐтда, сиѐсатда ва маданиятда нотўғри, ҳатто ҳавфли тасаввурларга олиб келди» 2 . Шунингдек, классик табиий илмларда баѐн қилинган дунѐ манзарасидан фарқли, «чизиқсиз дунѐнинг ҳозирги замон манзараси, оламнинг спонтан келиб чиқиши жараѐнини баѐн қилиб, шу билан бирга иқтисодий, сиѐсий, ижтимоий ва ментал жараѐнлар ҳам ночизиқлилик қонунияти билан характерланганлигини» 3 айтиб ўтади. 1 Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с природой.-М.:Прогресс.1986. -34 с. 2 Майнцер К. Сложность и самоорганизация.// Вопросы философии.-М.1997.- № 3. -С.48. 3 Милов Ю. Парадигма нелинейности в методологии физико- математического познании: Автореф. дис. ... кан. филос. наук.1992. -11 с. 10

Умуман, чизиқлилик - математик нуқтаи назардан математик тенглама тури ҳисобланиб, ягона ўзгарувчига эга бўлган биринчи тартибли тенглама сифатида тушунилиб, унинг ечими фақат битта ечимга эга бўлади. Бунда унинг физик маъноси – чизиқли тенгламанинг ечими тизим эволюцион йўлининг фақат битта, ягона эканлигидан иборат. Дунѐқараш нуқтаи назардан ҳодиса ва жараѐнларнинг ягона йўналганлиги ҳисобланиб, моҳият, мақсад ѐки структуранинг олдиндан берилган муқобилликсиз реализацияси тушунилади. Ривожланишни бундай тушунтириш қўйидаги асосларга эга: 1. Чизиқли ривожланишнинг ҳаракатлантирувчи куч ягона бошланғич асос, субстанция сифатида намоѐн бўлади. 2. Мазкур асосга гносеологик жиҳатдан аксиомалар тизими сифатида қаралади. 3. Объектнинг тузилишига тасодифий омиллар таъсири эътиборга олинмайди. 4. Баъзи бир ҳолларда жараѐнларни акс эттириш, редукционизмга олиб келади. Демак, чизиқли тафаккур ва чизиқли ѐндашув объектив дунѐнинг мураккаблигини ва қонунларини яхлит ҳолда, тизимли, яъни адекватли ўрганмайди. Ночизиқлилик – математик нуқтаи назардан математик тенглама тури ҳисобланиб биттадан кўп ечимга эга, ночизиқли тенглама тушунилади. Ночизиқли тенглама бир нечта сифат жиҳатдан ҳар хил бўлган ечимга эга. Бундан ночизиқлиликнинг физик маънога эга. Ночизиқли тенгламанинг ечимининг кўплиги тизим эволюциясининг кўп вариантлилигидан келиб чиқади. Демак, дунѐқараш нуқтаи назаридан ночизиқлилик – жараѐнлар ривожланишининг кўп вариантли имкониятлари мавжудлиги билан характерланиб, қуйидаги асосларга эга: 1. Объект (нарса ва ҳодисалар) гетероген, полиморфен. 2. Универсал тизимнинг мавжуд эмаслиги, яъни бундай тизим нисбий ва чегараланган. 3. Гносеологик жиҳатдан тадқиқот объекти классик фан парадигмаси доирасида тадқиқ этилмайди, балки холизм руҳида ўрганилади. Тадқиқот жараѐнида объектга эҳтимолий ѐндашиш зарурияти билан характерланади. 11

Юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиқиб, чизиқли ва ночизиқли тафаккур тарзига илмий таъриф бериш билан уларнинг билишдаги ролини қуйидагича изоҳлаймиз. Чизиқли тафаккур – билиш жараѐнининг муайян таркибий қисмларидан бири эканлиги, тафаккурнинг бирѐқлама йўналганлиги билан характерланади. У олдиндан белгиланган барқарор ҳолатдаги аксиомалар тизими, норма ва қонун-қоидалар, схемалар ва шунга ўхшаш тизимлар ѐрдамида амалга ошириладиган руҳий фаолият туридир. Чизиқли тафаккур нарса ва ҳодисаларни билишда бир томонлама ѐндашиш, улар ҳақида бир томонлама тасаввур ва қарашлар мажмуаси сифатида намоѐн бўлади. Мазкур тафаккур доирасида билиш жараѐни олдиндан берилган аксиомалар тизимидан, қатъий схемалардан тебранмайди, яъни четга чиқмайди. Бу ўз навбатида тафаккурнинг инерцияси билан боғлиқдир. Яъни, чизиқли тафаккур жараѐни – тафаккурнинг фаол бўлмаган ҳаракатидир. Чизиқли тафаккур доирасида фақат ақл билан, нарса ва ҳодисаларнинг маъқул ва маълум томонлари, хоссалари устида фикр юритилади. Тизимдаги ақлга бўйсинмайдиган номаълум ва номаъқул томонлар тафаккурдан четлаштирилади. Аниқроқ айтганда, тизимда бўладиган беқарорлик, хаотик ҳолатлар эътиборга олинмайди. Тизимга тасодифий таъсирларнинг роли ҳисобга олинмайди. Ночизиқли тафаккур – билиш жараѐнининг компонентларидан бири ҳисобланиб, тафаккур йўналишининг кўп вариантлилиги билан характерланиб, билишда тизим табиатини ягона қаътий аксиомалар тизими, қонунларда адекватли акс эттириб бўлмаслиги билан ифодаланади. Ночизиқли тафаккур тарзида тизимга таъсир этувчи кичик таъсирлар ҳам эътибордан четлаштирилмайди. Сабаби, тизим флуктуациялардан ҳам таъсирланади. Кичик флуктуациялар таъсири ҳатто бутун тизим структурасини тубдан ўзгартириши мумкин. Демак, тизимнинг доимо барқарорлиги, чизиқли ҳолатига кафолат бўлмайди. 12

Чизиқли тафаккурни математик нуқтаи назардан таҳлил этадиган бўлсак, тенгламанинг инсонга маълум, мантиқан тушунарли, рационал ечимлари тан олиниб, ундаги номаълум, ақлга бўйсинмайдиган, мантиқий изоҳлаб бўлмайдиган, яширин, иррационал ечимлари эътибордан четлаштирилади. Рационал ечимлар тизимнинг барқарорлиги, табиатига мослиги билан изоҳланади. Иррационал ечимлар эса ночизиқли тафаккур тарзи билан боғлиқ ҳисобланиб, тизимнинг беқарорлик, ассиметрик, бетартиб томонлари билан мослиги тушунилади. Демак, ночизиқли тафаккурда тадқиқот объектини ҳар томонлама яхлит тизимли, полипарадигмавий ѐндашишни талаб этади. 13

2. Фанда синергетик моделлаштиришнинг аҳамияти Ҳозирги замон фан тараққиѐтидан маълум бўлишича, воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг ривожланиши ночизиқли моҳиятига эга булиб, ҳар бир тизимнинг эволюцион жараѐнида кўп вариантли ривожланиш имкониятлари мавжуд ва улар орқага қайтмаслик табиатига эга. И. Пригожин, Г. Николислар синергетиканинг гносеологик имкониятлари ҳақида гапириб, ―Синергетика орқали биз мураккаб тизимларни тадқиқ қилишга ѐрдам берадиган муқобил қарашларни ҳам билиш имкониятига эга бўламиз‖ 1 , деган фикрни илгари сурадилар. Синергетика доирасида илмий тадқиқотларни олиб бораѐтган олимлар унинг ночизиқли таҳлил хусусияти ҳақида фикр билдириб, «мураккаб тадрижий ўзгаришларни тадқиқ қилувчи усуллар ночизиқли таҳлилга таянсагина билиш жараѐнидаги хатоликларнинг олдини олади» 2 , деган хулосага келадилар. Яъни, тадқиқот олиб боришдаги бундай ночизиқли таҳлил янги билимларни шаклланишига кенг имконият яратади. Ўзини ўзи ташкиллаштирувчи тизимларни билиш, ҳозирги замон илмий билишининг долзарб методологик муаммоларнинг биридир. Бу муаммо билан боғлиқ бўлган, ҳозирги замон илмий билишида ўзини ўзи ташкиллаштирувчи назария, янги илмий парадигманинг шаклланиш ва ривожланиш жараѐни кечмоқда. Ўзини ўзи ташкиллаштирувчи назария асосчиларидан бири ҳисобланган И. Пригожин мазкур назарияни «хаосдан тартиб» деб номлайди. Ҳар хил табиатдаги жараѐнларда, хаосдан тартибнинг келиб чиқиши ва аксинча жараѐнларни моделлаштиришнинг универсал методи мавжудми 1 Пригожин И., Николис Г. Познание сложного. Введение. Серия "Синергетика:от прошлого к будущему" М.: Изд Едиториал УРСС . Перевод с английского. Изд.2 2003. -5 с. 2 Курдюмов С.П., Князева Е.Н. Квантовые правила нелинейного синтеза коэволюционирующих структур // Философия, наука, цивилизация. Москва: Эдиториал Урсс, 1999. -222-230 с. 14

деган саволнинг туғилиши табиий. Бу масаладан келиб чиққан ҳолда, биз бу параграфда ўзини ўзи ташкиллаштирувчи тизимларни билишдаги ночизиқли моделлаштиришнинг методологик аҳамиятини кўрсатамиз. Бу контекстда, ҳозирги замон математик усулларнинг гносеологик имкониятларини, шунингдек ўзини ўзи ташкиллаштирувчи жараѐнларни билишда математик моделлаштиришнинг ролини таҳлил этамиз. Ночизиқли моделлаштиришнинг ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи тизимларни билишда концептуал аппарат, универсал усулларнинг бири сифатидаги роли ва аҳамиятини ѐритамиз. Шу нуқтаи назардан, ҳозирги замон илмий билишда ҳар хил табиатга эга бўлган ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи жараѐнларни тадқиқ этишнинг яхлит методологияси негизини шакллантириш имкониятини таҳлил этамиз. Ҳар қандай илмий назария реал воқелик билан тўғридан-тўғри эмас, балки бизнинг парадигмаларимиз, концептуал аппаратларимиз, аниқроқ айтадиган бўлсак, моделлар билан иш кўради. Фикримизча, ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи тизимларни классик ва классик бўлмаган категориал аппаратлар асосида моделлаштириш тадқиқот объектига адекватли эмас. Демак, тадқиқот методологиясини ўзгартиришга зарурат туғилади. Ва бу муаммо, постклассикмас фан арсеналида, «... синергетика дунѐни «бошқа координаталар тизими» да қараб чиқиб, очиқлик, беқарорлик, мувозанатсизлик, чизиқсизлик тушунчалари қўлланади. Мазкур илмий соҳанинг тушунчалари (ночизиқлик, ўзини-ўзи ташкил қилувчи, очиқлик, бифуркация, когерентлик, аттрактор, хаос, тасодиф ва ҳ.) нинг нафақат классик, шунингдек борлиқнинг ноклассик моделидан фарқ қилишидан гувоҳлик беради». 1 Бу йўналиш, асосан ўзини ўзи ташкиллаштирувчи феноменларни назарий асосда ўрганиб, ўтган асрнинг 60-чи йилларида синергетика номи билан Г.Хакеннинг ишларида, мувозанатсиз жараѐнлар термодинамикаси асосчиси И.Пригожиннинг математик Р.Том ишлаб чиққан фалокат математик назариялари билан юзага келди. Масалан, Г.Хакен, 1 Делокаров К.Х. Системная парадигма современной науки и синергетика. //Общественные науки и современность.-М.2000. - №6. -С.111-112. 15

«синергетика кўплаб подсистемалардан ташкил топган ҳар хил табиатдаги тизимларни, масалан электронлар, атомлар, молекулалар, ҳужайралар, нейронлар, механик элементлар, фотонлар, ҳайвон органлари ва шунингдек инсонларни... тадқиқ этиш билан шуғулланади. У кўплаб подсистемаларнинг биргаликдаги таъсири оқибатида макроскопик даражада тузилманинг келиб чиқишини ўрганади». 1 Г. Хакен синергетикани мазмун-моҳияти ҳақида фикр юритиб, уни қуйидаги ғоялар билан изоҳлаб беради: 1. Ўрганилаѐтган тизимлар бир қанча ѐки кўп бир хил ѐки турлича қисмлардан ташкил топган ва улар ўзаро ҳамкорликда. 2. Бу тизимлар ночизиқлидир. 3. Физикавий, кимѐвий, биологик тизимларни кўриб чиқиб, мувозанатсиз, очиқ тизимлар ҳақида фикр юритади. 4. Бу тизимлар ташқи ва ички тебранишга маҳкум. 5. Тизимлар беқарорлашиши мумкин. 6. Уларда сифатий ўзгаришлар рўй беради. 7. Бу тизимларда эмерджент янги сифатлар кашф қилинади. 8. Маконий (коинотий), замон, замон – макон ѐки функционал тузилмалар юзага келади. 9. Тузилмалар тартиблашган ѐки хаотик бўлади. 10. Кўп ҳолларда математизация эҳтимоли бор 2 . Мазкур кўрсатмаларга асосланиб, Г. Хакен эволюцион тенглама деб номланувчи ночизиқли дифференциал тенгламалар системасида ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи жараѐнларнинг моделини ишлаб чиқди. Шунингдек И. Пригожин ва унинг мактаби эса термодинамика тушунчалари ѐрдамида тузулманинг келиб чиқишини тушунтириб, «... чизиқсизлик тизимда тартиблилик келиб чиқишининг сабаби ҳисобланиб, ... диссипатив 1 Хакен. Г. Синергетика. -М.: 1985.-65 с. 2 Хакен Г. Синергетика 30 лет. Интервью с профессором Г. Хакеном //Вопросы философии. -2000.-№3. –С .55. 16

тузилмалар ўзида шуни эътироб этадики, яъни мувозанатсизликнинг демонстратив қобилияти тартиблиликнинг манбаи ҳисобланади». 1 Ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи тизимларнинг табиати фақат ушбу назария билан аниқланади. Сабаби «ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи тизимлар биринчи навбатда, ўзининг кўп компонентлилиги билан ажралиб туради. Ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи тизимларнинг (тирик ва нотирик табиатда) мавжуд тадқиқотлардаги моделлари шуни кўрсатадаки, ўз-ўзини ташкилланиши маълум «мураккаблик остонаси»дан келиб чиқадиган тизимлар ўзини ўзи ташкиллаштириш хусусиятига эга бўлади, яъни ўзининг ташкилланиши маълум бир «порог сложности»дан келиб чиқади» 2 , яъни ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи тизимлар чизиқсизлик, аниқсизлик, орқага қайтмаслик ва бошқа белгилар билан характерланади ва бу ўз навбатида унинг мураккаблигини тақозо этади. Ўз вақтида Луи де Броиль, «... бизнинг билишимизнинг ҳар бир ютуғи, ҳал этишга қараганда, кўплаб муаммоларни келтириб чиқаради,...» 3 - деб таъкидлаган эди. Бу фикрни, бизнингча моделлаштиришда зарурий равишда ҳисобга олиш керак бўлган, моҳиятан мураккаб, кўп компонентли ҳисобланган ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи тизимларни моделлаштириш муаммосига боғлаш мумкин. Бу билимларимизнинг ҳар вақт мутлақо хаотик ҳолатда бўлишини билдирмайди, аксинча, «ижод ҳамма вақт баъзи-бир беқарорлик, яъни дунѐнинг хаотик бошланғич асосини акс эттирувчи беқарорлик билан боғлиқдир» 4 . Яъни тартибсизлик фақат бузувчи эмас, балки баъзи ҳолатларда ҳаѐт, хаос, ноаниқлик ва беқарорликни конструктив қўлланилиши мумкин эканлигига ўргатиши лозим. Бу – ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи тизимларни моделлаштириш жараѐнининг ўзи ночизиқли 1 Николис Г., Пригожин И. Самоорганизация в неравновесных системах. -М.: 1979.-87 с. 2 Гурбанов Ф. Методы исследования самоорганизующихся систем: Автореф. дис. … канд. филос. наук. -М.: 1989.-13 с. 3 Луи де Броиль. По тропам науки. - М.: 1962., -317 с. 4 Лихачев Д.С. Через хаос к гармонии.// Очерки по философии художественного творчества. - СПб.1999. 17

характерга эга бўлиб, ўзини-ўзи ташкиллаштириш қонуниятига бўйсунади. Масалан, «ҳозирги замонда кўплаб мутахассисларнинг диққат марказида тузилмаларнинг келиб чиқиши жараѐни туради. Биологларни ҳаѐтнинг келиб чиқиши, биологик эволюция муаммоси, морфогенез масалалари билан боғлиқ ҳодисалар қизиқтиради; экологларни – мураккаб биоценознинг ташкилланиши ва барқарор функционаллашуви қонуниятларини билиш нуқтаи назардан; физик ва кимѐгарлар – лазерга ўхшаш, принципиал янги ускуналарни ва қурилмаларни яратиш қизиқтиради» 1 ва шунга ўхшаш моделлаштириш муаммоси билан чамбарчас боғлиқ. Масалан, италиялик математиклар А.Лотка ва В.Вольтерра экологик жараѐнларни математик моделлаштириш билан шуғулланиб, бу ҳақда тадқиқотчи томонидан «математик аппаратни биологик ва экологик жараѐнларнинг қонуниятларини акс эттиришда самарали ҳисоблаб, математик моделларга воқеликка яқинлашиш воситаси сифатида қаради» 2 - деб таъкидлайдилар. Ҳозирги замон илмий билишида, шу жумладан гуманитар фанлар иқтисодиѐт, социология, психология, лингвистика, саънат ва ҳ.к. объектларини моделлаштиришда синергетик методлар ҳам қўлланилмоқда. Буни Г. Хакен 3 , Дж. Португали 4 ишларида кўрамиз. Шунингдек, синергетик усуллар ҳар хил корхоналарнинг (фирмаларнинг) рақобати, ҳукумат ва халқнинг ўзаро таъсири, иқтисодиѐтда узоқ вақтли циклларни тушунишда катта самара беради 6 . 1 Компьютеры и нелинейные явления. -М.: 1988.-24 с. 2 Веревичев И.И. Методологические вопросы математического моделирования экологических систем: Автореф. дис. … канд. филос. наук. - М.: 1986. -15 с. 3 Ижтимоий фикрларнинг шаклланишининг стохастик моделини тадқиқ этади. // Хакен Г. Синергетика. 1986.-45 с. 4 Шаҳар аҳолисининг тузилмасини ва шаҳарнинг ўз ўзича ҳосил бўлиши ўсишини ўз-ўзича ташкилланишнинг синергетик тамойиллар нуқтаи назардан тадқиқ этади. // Portugali J. Benenson 1. and Omer I. Sosiospatial Residential Dynamics. 1994. -№4. 6 Weidlich W. Stability and Cyclicity. 1988. Vol. 33. P. 241- 256 18

Юқорида келтирилган мисоллардан кўринадики, ҳамма жараѐнларга ночизиқлилик хос бўлиб, бу ўз навбатида ўз-ўзини ташкиллаштирувчи ҳар хил жараѐнларда тузилмавий изоморфизмнинг мавжудлиги ҳақида таъкидлаш имконини беради. Демак, ўз-ўзича ташкилланувчи жараѐнларнинг энг умумий қонуниятларини тушинишда универсал моделга зарурат туғилади. Бу масала билан боғлиқ равишда ҳозирги замон математикаси усулларидан, масалан, ночизиқли дифференциал тенгламалар, ўз-ўзича ташкилланиш келиб чиқадиган ҳар хил жараѐнларни ночизиқли тенгламалар ѐрдамида ўрганади. Мазкур тенгламаларни ечмасдан ҳам уларда акс эттирилган жараѐннинг сифатий янги белгилари ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин. Маълумки, ўз-ўзича ташкилланувчи жараѐнларда ушбу ҳолатлар кузатилиб, яъни «тизимда кучли мувозанатсизлик ҳолатининг юзага келиши оқибатида тизим барқарорлигини йўқотади. Бундай ҳолатни тавсифлайдиган параметрлар критик деб номланиб, бу критик ҳолатдан мумкин бўлган янги барқарор ҳолатларнинг бирига сакраш орқали ўтилади. Тизим ривожи йўлининг бундай тармоқланиш имконияти бифуркация нуқтаси деб номланади. Эҳтимол бўлган ҳолатларнинг қайси бирига ўтиш тасодифнинг ишидир: бифуркация нуқтасида кўп сондаги флуктуациялар содир бўлиб, улардан бири тасодифан тизимни янги барқарор ҳолатга олиб чиқади» 1 . Тизимларнинг ушбу турда ривожини моделлаштириш ҳақидаги қуйидаги муаллиф фикрига қўшиламиз: «бифуркациянинг математик назарияси – ечимларнинг эҳтимол бўлган тармоқларини ўрганади. Ечимларнинг тармоқланиши бу бифуркация нуқтасида янги тузилманинг келиб чиқишини математик акс эттиради. Бу эса бифуркация назариясининг ўз-ўзича ташкилланувчи жараѐнларни маълум даражада акс эттиришини билдиради» 2 . 1 Ровинский Р.Е. Самоорганизация как фактор направленного развития. // Вопросы философии. 2 Гурбанов Ф. Методы исследования самоорганизующихся систем: Автореф. дис…. канд. филос. наук. - М.: 1989.-12 с. 19

Кейинги масала, ўз ўзича ташкилланувчи тизимларни ўрганиш ва моделлаштиришда фалокатлар назариясининг 1 аҳамияти. Бу назарияда «фалокатнинг математик модели ҳар хил ҳодисалардаги ташқи шароитларнинг ўзгаришига тизим ҳолатининг сакрашсимон ўзгариши билан жавобининг баъзи бир умумий белгиларини кўрсатиб беради», яъни ўз-ўзича ташкилланувчи жараѐн тизимининг фалокатидан сакрашсимон тарзда чиқиши натижасида тизимнинг янги барқарор сифатга ўтишини кўрсатиб беради. К.Алиева фалокатлар назарияси «фан учун нафақат янги тил, балки тафаккурнинг янги даражаси, табиий-илмий, техник, гуманитар тадқиқотлар методологиясининг янги босқичи» 2 эканлигини айтиб ўтади. Бизнинг фикримизча, бунга қўшимча сифатида фалокатлар назарияси табиий, ижтимоий тизимлардаги ночизиқликни акс эттирувчи математик, мавҳум процедура ҳисобланади. Яъни, математик усул ҳисобланган фалокат назарияси ўз-ўзини ташкиллаштирувчи тизимларда, баъзи ҳолларда сакрашсимон ўтиш кузатиладиган жараѐнларни моделлаштиришда маълум даражада умумийликка эга. Кейинги масала қуйидагилар билан боғлиқ. Кўплаб математик моделлар шундан далолат берадики, ҳақиқатдан ҳам ночизиқли муҳитда янги шакллар юзага келиши мумкин. Масалан, кўплаб мураккаб тизимларни синергетик тадқиқ этишда Мандельбротнинг 3 ўлчамлилик назарияси қўлланилади. Бу назарияга кўра, оддий математик формулалар нуқталарнинг текисликда жойлашишини аниқлай туриб, бу нуқталар кутилмаган мураккаб тузилмага эга геометрик объектлар-фракталларни юзага келтиради. Бенуа 1 Катастрофа назариясининг асосчилари Р.Том, шунингдек В.И. Арнольд ва б. // В.И. Арнольд . Теория катастроф. -М.: 1990. 2 Алиева К.М. Философско-методолгическое исследование проблемы сложности в современном научном познании: Дис….докт. филос. наук. – Ташкент: ИФИП АНУз, 2006. – 241 c. 3 Ўлчамлилик назариясининг ( уни Фракталлар назарияси (Фракталлар геометрияси) деб ҳам номлашади ) асосчисидир. 20

Мандельброт фрактал ҳақида «Нега баъзан геометрияни совуқ ва қуруқ деб аташади? Бунинг сабабларидан бири унинг булут, тоғларни, дарахт ѐки денгиз соҳилини таъсвирлай олмаганлигидандир. Булут – бу сфера эмас, тоғлар – конус эмас, соҳил - айлана эмас, дарахтнинг қобиғи текис эмас, олов тўғри ҳаракатланмайди ... Табиат бизга фақат оддийликни эмас, балки умуман бошқача мураккабликни намоѐн этади. Бу каби объектларнинг мавжудлиги эса бизга уларнинг шаклларини ўрганишга даъват этади» 1 . Фрактал геометрия фақат чизиқли математика ва Евклид геометрияси нуқтаи назаридан 3 тартибсизлик (тузилмага эга эмас) ҳисобланувчи феноменларни ўрганиш усулларидан биридир. Бу назарияга кўра, муҳит табиати, унинг тузилмаси кўп сонли ҳар хил шаклларни яратишга имкон беради. Синергетик нуқтаи назардан, дунѐнинг ўзи дастлаб хаосдан 2 келиб чиққан. Фрактал геометрия дунѐдаги тартибсиз шаклларни ўрганади. Ва уларни маълум бир геометрик шаклларга – фракталларга келтиради. Демак, бизнинг фикримизча, ушбу назария табиатдаги ўзини-ўзи ташкиллаштирувчи жараѐнларнинг математик (геометрик) моделини беради ва шуни ҳам таъкидлаймизки, ушбу назарияни афсонавий қарашлар билан ҳам мос келади. Масалан, афсонага кўра, Дионис худоси хаосдан жуфт бўлмаган кўплаб шаклларни келтириб чиқарса, уйғунлаштирувчи бошланғич асос – Аполлон худоси уларни тенглаштиради. Шунингдек, қадимги ҳинд афсонасига кўра, Брахма худоси хаосни тартибга солса, дунѐни яратса, Шива худоси эса уни бузади. Улар ўртасида турувчи тенглаштирувчи бошланғич асос – Вишна худоси таъсирида дунѐ барқарор тус олади 3 . 1 Мандельбротнинг ушбу фикри ушбу манбадан олинди. // Наука и жизнь. –М.1972. -№ 8. 3 Сабаби ушбу назариялар булутнинг, тоғларнинг, дарахтларнинг ва шунга ўхшашларнинг шаклининг чизиқли моделларини ( чизиқлантириш ) беради. 2 Тартибсиз (тузилмага эга эмас), дунѐ ушбу тартибсизликнинг ўз ўзича ташкилланиши натижасидир. 3 Маълумот фалсафий адабиѐтларда батафсил ѐритилган. 21

Кейинги масала, ўз-ўзича ташкилланувчи тизимларни моделлаштиришда математик методларнинг бири, топослар назарияси ва категориялар назарияси билан боғлиқ. Бу назариялар синергетик тамойилларни қўлланишга имконият беради. Аммо, уларда синергетик тамойиллар кам қўлланилишига қарамай, ўз ўзича ташкилланувчи тизимларнинг адекватли моделлаштириши ҳақида муаллиф Ф.Гурбанов «… топослар назарияси ( ва категориялар назарияси) ҳозирги замон соф назариялар туридан эмас, балки шундай назарияларнинг синтези, яъни бифуркация назариясининг флуктуация назарияси билан бирлашган ҳолда қўлланилиши, ... ўз навбатида топослар назарияси келажакда тирик ва нотирик табиатдаги ўз-ўзича ташкилланувчи тузилмаларнинг умумий мавҳум-математик назарияси бўлиши мумкин» 1 эканлигини таъкидлайди. Шунингдек бошқа масала, ўз-ўзини ташкиллаштирувчи жараѐнларни ўрганишда ҳозирги замон илмий билишда компьютерли моделлаштиришни кенг қўллаш керак. Масалан, А.В. Колесников ҳар хил турдаги ўз-ўзича ташкилланувчи жараѐнларнинг когнитив компьютерли моделларни кўриб чиқиб, «кооператив тизимларга ўхшаш ҳужайрали автоматлар қўлланилади. Ҳужайрали автоматлар ўйини мураккаб кооператив тизимларнинг ташкилланишининг баъзи бир асосий, ўзига хосликларини такрорлайди. Уларнинг ѐрдамида хаосдан тартибнинг ўз-ўзича ташкилланиши жараѐнларининг когнитив алгоритмик моделини қуриш мумкин...» 2 дейди. Кейинги масала, ҳозирги замон илмий билишида ўз-ўзича ташкилланувчи жараѐнларни моделлаштиришнинг янги усуллар ишлаб чиқилиши. Мазкур 1 Гурбанов Ф. Методы исследования самоорганизующихся систем: Автореф. дис…. канд. филос. наук. - М.: 1989. 2 Колесников А.В. Когнитивное моделирование в познании природы хаоса и самоорганизационных процессов. -Минск. 1998. Автореф. дис. … канд. филос. наук.-16 с. 3 Табиат тизимларининг иккита (Double) жараѐни, ҳам ўз ўзини ташкилланишини ҳамда ўз ўзини регуляцияланиш жараѐнлар киради. 22

масала бўйича А.Г. Иванов-Ростовцев, А.Г.Колотило ва бошқа тадқиқотчилар D-SELF 3 назариясини ишлаб чиқдилар. Унда фанлар интеграциясидан табиат тизимлари микродунѐдан тортиб макродунѐгача, хўжайралардан тортиб популяцияларгача, организмлардан тортиб этник жараѐнларгача ўз-ўзича ташкилланишини ва ўз ўзича тартибга солиниши тадқиқ этилади. Мазкур назария ҳақида К.Я. Кондратов: «Мазмунан усулнинг универсаллиги, ҳар хил табиат тизимларида асосий умумий хусусиятларнинг (ривожланишнинг тебранма характери, цикллиги динамика, нарса, модда ва ахборот алмашинуви, тузилманинг иерархиялиги ва ҳ.к.) юзага келиши бир хиллигига асосланган» 1 , - деб таъкидлайди. Юқорида баѐн этилганлардан келиб чиқиб ночизиқли моделлаштиришга қуйидагича таъриф берамиз: ночизиқли моделлаштириш – ўрганилаётган объектнинг хоссалари ва ҳолатини адекватли акс эттирувчи ва у орқали воқеликнинг ночизиқли моҳиятини билиш жараёни сифатида объектнинг ички қарама-қарши алоқадорликлари, унинг ривожланишини, белгиловчи томони ҳисобланган моҳиятни тўхтовсиз, узлуксиз очишдан ва билишдан иборат бўлган билиш усулидир. Умумий хулоса қиладиган бўлсак, моҳият ҳодиса орқали намоѐн бўлиб, ҳодиса эса моҳиятнинг ташқи ифодаланиши воқеликдаги ночизиқли ҳодисаларнинг моҳияти ҳам ночизиқлидир. Мазкур моҳиятни очишда уни адекватли акс эттирадиган тушунчалардан фойдаланиш лозимдир. Фикримизча, синергетиканинг концептуал аппарати тушунчаларидан фойдаланиш тадқиқ этилаѐтган объектни адекватли акс эттиради. Шу сабабдан ҳам ночизиқлилик тушунчаси ҳозирги замон илмий билишда воқеликдаги мураккаб ҳодиса ва жараѐнларнинг моҳиятини билишда гносеологик мавқеига эга. Шунингдек, бундай мақсадга етишишда замонавий математик методларнинг имкониятлари ҳам алоҳида рол уйнайди. 1 Самоорганизация и саморегуляция природных систем: Модель, метод и основый теории DSELF. -2001.-28 с. 23

3. Илмий ижод ва ҳодисаларни башорат қилишда синергетиканинг ўрни Воқеликни ўрганишга ижодий муносабатда бўлиш маълум даражада у ѐки бу ҳодисани олдиндан кўра билиш, айтиб бериш қобилиятига ҳам боғлиқ. Масалан, ―тасодиф‖ ҳам фаннинг, ҳам фалсафанинг асосий категориясидир. Классик, ноклассик, постклассик фанда ҳамда бунга мувофиқ равишда фалсафада ҳам бу категория турлича талқин қилинган. Ҳозирги вақтда у ҳам объектив воқелик, ҳам билиш жараѐнининг жиддий моменти сифатида талқин қилинади. Бу категориянинг эволюцияси ва фан ривожланишидаги аҳамияти ѐритиб берилган. Ибн Сино тасодиф ва заруриятни тенглаштириш ҳақиқатга тўғри келмайди деб ҳисоблаган. Аллома ижодиѐтини тадқиқ этган Л.Гудман, Ибн Сино мазкур таълимотида Арасту илмий детерминизми ва ислом илоҳиѐтидаги метафизик ―тасодиф‖ тушунчасининг синтезини амалга оширган, деб ҳисоблайди. Ушбу синтез ѐрдамида Ибн Сино дунѐни ўзўзидан тасодифий (мумкин бўлган), лекин сабаблар занжири нуқтаи назаридан зарурий бор бўлиши ҳақидаги тушуниш билан боғлиқ буюк метафизикани яратади. Бу метафизика дунѐнинг тасодифийлиги ва шу билан бирга унинг реал зарурийлигига бағишланган. Л.Гудман Ибн Сино ғоялари, ўрта асрлардаги фалсафий фикрларнинг кейинги даврлар файласуфлари қарашлари билан ҳамоҳанглигини таҳлил қилар экан, Ибн Синонинг авлиѐ Августин, Томас Аквинат, Маймонид ѐки Декартдек файласуфлар қаторидан эмас, балки Спиноза, Кант, Гегель, эҳтимол Уайтхед, Гуссерль ѐки Дьюилардек файласуфлар қаторидан ўрин эгаллашига унинг метафизикада қатъийлиги сабаб бўлгани ҳақидаги хулосага келади 1 . Марказий Осиѐ мутафаккирларининг қарашларига биноан, ―тасодиф‖ тушунчаси қуйидаги маъноларни қамрайди: нарсаларнинг ажралмас хусусияти (атрибути), ўзгарувчан, муваққат эканлиги, баъзи бир шароитларда 1 Вопросы философии. - 1995. - №12. –С.7. 25

вужудга келиши. ―Тасодиф‖ тушунчасининг юқорида келтирилган таърифлари у ҳақидаги ҳозирги давр тасаввурларига ҳамоҳанг, деб ўйлаймиз. Масалан, И.Пригожиннинг фикрига кўра, синергетикага доир дунѐ ҳақидаги янги, инқилобий қараш табиий ҳодисаларнинг тасодифийлиги, қайтарилмаслиги кабиларга доир тушунчаларимизнинг ўзгариши билан боғлиқ, бунинг натижасида биз энтропия ҳақида янги тасаввурларга эга бўламиз ҳамда вақт ҳақидаги тасаввурларимиз тубдан ўзгармоқда. Соҳалараро фан сифатидаги синергетикада алоҳида фан ютуқлари бошқа фанлар намояндаларига тушунарли бўлиши мумкин, деб тахмин қилинади. Чунончи, синергетикани эволюциянинг умумий қонуниятлари, ҳар қандай табиатга эга тизимларнинг шаклланиши билан боғлиқ масалалар қизиқтиради. У хусусий фанларга тегишли қонунлар ва алоқаларнинг умумийлигини ўрганади ва аниқлайди. Демак, синергетика муайян шароитлардаги тизимларни ўрганади. Ундаги тадқиқотлар хусусий фанларга нисбатан умумий бўлган ўзига хос воситалар ѐрдамида амалга оширилади. Тизим эса унинг алоҳида таркибий қисмларига хос бўлмаган янги интеграл хусусиятга эга бўлади. Синергетик ѐндашув материянинг ички фаоллиги, тузилиши жиҳатдан ўз- ўзини ташкил қилишга интилиши ҳақидаги мавҳум фалсафий қоидаларни илмий асослаб беради. Синергетика томонидан ўрганиладиган ўз-ўзини ташкил қилиш ҳодисаларининг қонуниятлари асосан олий даражада ташкиллашган моддий тизимлар: биологик, техникага оид, ижтимоий ва бошқа тизимлар билан боғлиқ. Микротизимлардаги ўз-ўзини ташкил қилиш жараѐнлари эса ҳали ўрганилмаган. Синергетикага асосланган дунѐни кўриш ―очиқ тизим‖, ривожланиш жараѐнида тасодифнинг роли ҳақидаги қарашнинг ўзгариши, ―ўз-ўзини ташкил қилиш‖, ―мувозанатсизлик‖, ―қайтарилмаслик‖ тушунчаларига асосланган. Табиат ҳақидаги замонавий илмий қарашларга кўра, барча табиий объектлар тартибланган тузилишга эга бўлиб, иерархия сифатида ташкил топган тизимларда ифодаланади. 26

10-15 йил бурун пайдо бўлган нанофан, нанотехнологияларнинг фалсафий-методологик таҳлили кўрилаѐтган мавзуни кенгроқ ѐритишга ѐрдам беради. Нанофан физика, кимѐ, биология, металлшунослик, электрон ва компьютер техникалари туташган жойида вужудга келди. Фан соҳалариаро амалга ошириладиган тадқиқотларнинг ўзига хос хусусияти наноўлчамли объектларга хос умумий қонуниятлар ва алоқаларни ифодалайди. Нанофан атом, молекула ва молекуладан катта ўлчамли оралиқ (диапазон)даги микрообъектлардан, принципал жиҳатдан янги молекуляр (аниқроғи молекуладан катта) тузилишга эга йирик тузилмалар пайдо бўлиши жараѐнини тадқиқ этади. Улар сунъий йўл билан яратилади ва умуман янги физикавий, кимѐвий ҳамда биологик хусусиятларга эга бўлиши улар билан боғлиқ ҳодисалар билан тавсифланади 1 . Нанообъектлар, алоҳида олинган заррачага хос бўлмаган, тизим жиҳатдан янги хоссага эга. Янги хоссаларга эга бўлиш, фақат тузилиш таркибий қисмлари катталигининг камайиши билан эмас, балки квантмеханик эффектларнинг намоѐн бўлиши, узатилиш жараѐнларининг тўлқинли табиати ва бўлиниш сатҳларининг устувор роли билан боғлиқ. Инсон нанотузилмалар катталиги ва шаклини бошқариш қобилиятига эга бўлади ва бундай тузилишга эга материалларга, оддий материаллар хусусиятларидан кескин фарқ қилувчи, умуман янги функционал жиҳатлар бериши мумкин. Бундай кичик, нанокатталикдаги объектларни тадқиқ этиш янги ѐндашув, методология, ўлчаш асбоблари кабиларни талаб қилади. Заррачалар томонидан ўз-ўзини ташкил қилиш натижасида нанотузилмаларнинг пайдо бўлиши, бунда тасодифнинг ролини тушуниш билан боғлиқ масалалар катта қизиқиш туғдирмоқда. Нанокатталикдаги объектлар соҳасида фаолият кўрсатаѐтган тадқиқотчиларнинг таъкидлашларича, алоҳида заррачалар, тузилмалар ва бутун тизимлар ҳаракатларининг аксарият назарий муаммолари ва фундаментал қонуниятлари ҳалигача тадқиқ этилмаган. 1 Қаранг: Нанотехнология в ближайшем будущем. Прогноз, направления, исследования. – М., 2002. – С.20. 27

Ҳозирги пайтда нанообъектларнинг атроф муҳит билан ўзаро таъсири ўрганилмоқда. Нанотузилмаларни шакллантириш ва бунинг асосида ноѐб жиҳатларга эга материаллар яратиш нанотехнология усуллари асосида амалга оширилмоқда 1 . Нанотехнологиялар фан ва техниканинг барча соҳаларига кириб бормоқда. Нанофан, нанотехнологиялардан фойдаланиш биология, тиббиѐт, металлшунослик, кимѐ, физика ва бошқа фан соҳаларида ҳайратда қолдирадиган муваффақиятларга олиб келмоқда. Чунончи, организм тўқималарига шикаст етказмайдиган, кичик тиббий зондлар, тирик организмларга дори ва ҳаттоки генларни киритишнинг янги тизими, учувчисиз қирувчи самолѐт, унинг жанговар жиҳатларини ошириш билан бирга, оғирлигини тонналарга камайтириш, баъзи нанотузилмалар ЭҲМнинг ишлаш қобилиятини миллион карра кучайтириши мумкин ва ҳ.к. Булар ҳозирги даврда нанофан ютуқларининг арзимас ҳиссасидир. Инсоннинг материяни тобора чуқур ўрганиши, нанообъектларни сунъий равишда яратиши, бизнинг олам ҳақидаги тасаввурларимизга кескин таъсир кўрсатувчи янги реаллик дунѐсини барпо этади. Нанофан илмий муамалага тушунчаларнинг янги тизимини киритди, тадқиқот объектини, илмий билиш стратегиясини ўзгартирди. Шубҳасиз, табиатшуносликнинг аксарият фундаментал принципларини ўзгартириб юборадиган янги илмий парадигма шаклланмоқда. Нанофаннинг вужудга келиши фанда янги илмий инқилоб бошланганидан далолат беради. Нанофан ютуқлари асосида фан, техника, жамиятда юз берувчи бунчалик кескин ўзгаришлар диққатга сазовордир. Нанотехника янгиликларининг тиббиѐт, биология, ҳарбий ва бошқа соҳаларга бунчалик тез кириб боришининг имкониятдаги хавфлари қандай экан? Бу масала батафсил ўрганилиши, шу билан бирга ҳозирги давр фани томонидан ривожлантирилаѐтган фандаги инсонпарварлик руҳи билан суғорилиши лозим. 1 Қаранг: Нанохимия: новые подходы к созданию полимерных систем со специфическими свойствами. – Т., 2003. – С.6. 28

Ўзбекистон Республикасида нанофан муаммолари Фанлар академияси қошидаги қатор институтлар ва университетлар томонидан тадқиқ этилмоқда. 29

4. Синергетикада макон ва вақт муаммоси Фалсафанинг асосий тушунчаларидан бири ―макон‖ ва ―вақт‖дир. Фан тарихида маконнинг хусусиятлари қуйидагича белгиланди: бўшлиқ (Демокрит, Эпикур, Лукреций), чексизлик (Эпикур), мутлақ сукунат, узлуксизлик, жисмни қамраб олиш, жисмдан таъсирланмаслик, жисмдан жисмга таъсир кучининг бўшлиқ орқали жуда тез ўтиши, материянинг моҳиятли хоссаси (Ибн Сино), ҳажмга эга жисм чегараси (Ибн Сино), жисм кўлами (Беруний), турли жисмларнинг жойлашуви (Лейбниц). Вақтнинг хоссалари деганда қуйидагилар тушунилган: борлиқнинг субъектив сезгилари (қадимги мутафаккирлар); уч ўлчовли материя атрибути (Ибн Сино); жисм ҳаракатининг миқдори, ҳодисаларнинг алмашуви, кетмакетлик тартиби (Ибн Сино); элемент зарраларига ва бир-бирига айланиши (Беруний); ҳаракат билан боғланган нарса (Форобий); мутлақо ҳеч нарса боғлиқ эмас, воқеаларни жойлаштириш мумкин бўлган ва олдинга йўналган оқим «бўшлиғи», чексиз-узлуксиз (Ньютон); сабаб-оқибат тарзидаги тартиб (Лейбниц). ―Фазо‖ тушунчаси форс тили таъсирида ѐзилган адабиѐтларда ―макон‖ деб ҳам аталган. ―Макон‖ – физикавий тушунча бўлиб, фалсафага ҳам оид категориядир. Макон борлиқнинг асосий мавжудлик шаклларидан бири бўлиб, объектларнинг ўзаро жойлашиш тартиби, кўлами, ҳажми, ўлчамлари, объектни ташкил этувчи нуқталарнинг ўзаро жойлашиш вазияти каби хусусиятларини ифода этади. Демак, макон нарсаларнинг кўламини, ҳажмини, ўзаро жойлашиш тартибини, узлукли ѐки узлуксизлигини ифодалайди. Мазкур хосса ва хусусиятлар ахборотга ҳам тааллуқли бўлиб, унинг янги миқдорий ҳамда сифатий кўрсаткичларини белгилаб олишга хизмат қилади. ―Макон‖ тушунчасини икки хил – субстанционал ва реляцион нуқтаи назардан талқин этувчи концепциялар мавжуд 1 . Субстанционал концепция бўйича макон - нарсалар жойлашадиган жой, мутлақо ўзгармас, мустақил 1 Тураев Б.О. Пространство, время, развитие. – Т.: Фан, 1992. – С.21. 30

субстанциядир. Реляцион концепция бўйича ―фазо‖ объектларни ташкил этувчи нуқталарнинг ўзаро жойлашиш тартибини ифода этиб, у борлиқнинг нисбий барқарор хусусиятлари мажмуасини англатади. С.Б. Луковкиннинг таъкидлашича 1 , ахборот материяни ифодаловчи аксарият атрибутларни ўз ичига олади. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, ахборотни таҳлил қилишда ҳам субстационал ва реляцион концепциялар асосида ѐндашиш, ахборотнинг чекланган ѐки чекланмаган табиатини аниқлаш мумкин бўлади. Маконнинг хусусиятлари, моҳияти жиҳатидан, топологик ва метрик хусусиятларга бўлинади. Маконнинг топологик хусусиятлари борлиқнинг сифатий–фазовий–хусусиятларини, метрик хусусиятлари эса борлиқнинг миқдорий фазовий хусусиятларини ифодалайди. Маконнинг метрик хусусиятларига: кўлам, бир жинслилик, изотроплик, эгриланганлик; топологик хусусиятларига эса ўлчамлилик, узлуксизлик, боғланганлик, йўналганлик, компактлик киради. Борлиқнинг ҳаракат шаклларига мос равишда, макон (фазо)–вақт шакллари ҳам турлича бўлади, яъни физик, химик, биологик, психологик ва ижтимоий фазо шакллари мавжуд. Аммо улар бир–биридан фарқ қилади. Вақт – борлиқнинг асосий мавжудлик шаклларидан бўлиб, воқеа ва ҳодисаларнинг рўй бериш кетма-кетлиги ва изчиллиги тартибини, давомийлигини ифодалайди. ―Вақт‖ тушунчаси форсий тили таъсирида ѐзилган фалсафий адабиѐтларда замон 2 деб ҳам аталган. Аммо бу тушунча кўпроқ, икки вақт лаҳзалари орасидаги муддат ѐки давр маъносини акс эттиради. Вақт сўзи кенгроқ фалсафий мазмунга эга бўлганлиги сабабли, шу атамадан фойдаланишни мақсадга мувофиқ деб биламиз. Умуман олганда, ―вақт‖ ҳодисаларнинг кетма-кетлиги, жараѐнларнинг давомийлигини 1 Луковкин, С.Б. Философский анализ понятий информация и информационное взаимодействие // Поиск: философские и социально-экономические исследования: межвузовский сборник научных статей. – Мурманск: Максимум, 2002. – Вып. IV. – С.67. 2 Фалсафа қисқача изоҳли луғат. – Т.: Шарқ, 2004. – Б.83. 31

ифодалайди. Вақтни ўлчаш бугун бутун ер шарида стандартлаштирилган. Ахборотда макон ва вақт нуқати назаридан турли даражадаги маълумотларни қабул қилиш ѐки узатишда кетма–кетлик, алмашинувнинг давомийлиги, узлукли ва узлуксизлиги кабиларни аниқлашга қаратилган фаолият мезонлари тартибга солинмоқда. Бундан кўринадики, вақтнинг асосий хусусиятларига вақтнинг давомийлик, бир ўлчамлилик, орқага қайтмаслик, чизиқли тартибланганлик кабилар киради. Бирор объектдаги вақтнинг ўтиши шу объектнинг ҳаракатланиш тезлигига ва объектни ташкил этувчи моддалар зичлигига боғлиқ. Ахборот қанчалик тезликда ҳаракатланса, унда вақтнинг ўтиши, нисбатан тинч турган объектларга қараганда шунчалик секин ўтади. Фалсафада вақтнинг моҳиятига тўрт хил ѐндашиш ва унда тегишлича тўрт хил концепция мавжуд. Ушбу концецияларни ф.ф.д. Б.Тўраев ўзининг «Пространство, время, развитие» номли монографиясида фалсафий таҳлилини ѐритиб берган. Монографияда субстанционал ва реляцион ѐндашувлар, динамик ва статик концепциялар тўғрисида фикр юритилади. «Субстанционал ѐндашув замирида вақтни алоҳида субстанция» 1 , деб олиб қараш ѐтади. Бу концепция бўйича вақт азалий ва мустақил субстанция, унда ҳодисалар бўлиб ўтади. Реляцион концепцияда вақт жараѐнлар ўлчови сифатида ифодаланади, аммо вақтни жараѐндан ажратиб бўлмайди. Макон учун хос бўлган хусусият унинг уч ўлчамлилигидир. Объектнинг қаердалигини уч ўлчам ѐрдамида аниқлаш мумкин. Вақт эса бир ўлчамли. ―Кўп ўлчамли фазо‖ тушунчаси ҳам бор. Тўрт ва ундан ортиқ ўлчам ҳақида математикада, назарий физикада, фалсафада кўп баҳслар бўлиб туради. Классик физикада вақт бир йўналишга эга, яъни у орқага қайтмайди. Синергетика асосчилари бу фикрни қайта кўриб қараб чиқиш керак, деган хулосага келишди. Дарҳақиқат, бир вақтлар моддани, материяни вакуумга қарши қўйишар эди. Кейин маълум бўлдики, вакуум, яъни бўшлиқ ҳам материя бўлиб чиқди. Шунга ўхшаш тартибсизлик ҳам, ўзига хос тартибга 1 Тураев Б.О. Пространство, время, развитие. – Т.: Фан, 1992. – С.21. 32

эга экан. Вақтнинг орқага қайтмаслиги масаласи ҳам шундай, бу эса синергетиканинг асосий ғояларидан биридир. Ньютоннинг классик механикасида вақт орқага қайтарилиши мумкин. Келгусида содир бўладиган воқеалар вақт орқали қандай билинса, бўлиб ўтганлари ҳам шундай билинади. Масалан, Муҳаммад ал-Хоразмий ўзининг тарихга бағишланган китобида қадимги замонларда бўлиб ўтган табиий ва ижтимоий воқеа ҳодисаларнинг вақтларини аниқлаб берган. Беруний эса ўзининг «Осори боқия» асарида Ерда бўлиб ўтган буюк тўйфон вақтини ўлчаган. Улуғбек ўзининг «Зиж» асарида келгусида бўладиган Қуѐш ва ой тутилишлари вақтини белгилаган. Аммо бу тадқиқотлар самовий жисмлар ҳаракатининг кинематикаси ва геометрияси ѐрдамида амалга оширилган. Ньютон эса динамиканинг асосий қонуни асосида иш юритган. Вақтга нисбатан бу бир-бирига тескари ҳолларда механика баб-баравар ишлайди. Шундай қилиб, классик механикада вақт ҳеч нарсани «қаритмайди», самовий жисмлар қандай бўлса, шундайлигича қолаверади. Термодинамикада эса бошқачароқ: оламда ҳозирча барча энергия вақт ўтиши билан камайиб боради, коинот иссиқлигининг «ўлиб» боришига олиб келади. Нарса ва воқеанинг эртасига бугунгисининг ўзи эмас, уларнинг фарқ қилишига вақт сабаб бўлади. Одам қандай қариса, олам ҳам шундай қарийди. Классик механикада мана шу тасодиф йўқ эди. Вақтнинг бир томонлама ва қайтмаслигига мисоллар келтирамиз. 1. Сув билан спиртни бир идишда аралаштирсак, маълум вақтдан кейин бу икки жинсли суюқлик бир жинсли суюқликка айланади (масалан, ароқ бўлиб қолади). Бу суюқлик кейин ҳеч вақт яна тоза сув ва спиртга қайтмайди. Кимѐвий жараѐнлар ҳам шундай. Диффузиянинг тескариси йўқ. Классик физикада ўтган замон билан келгуси замон туташган нуқта координата боши ҳисобланади. Кимѐда ундай эмас. 2. Вақт ўтиши билан энергия камайиб, энтропия даражаси ошиб боради. 33

3. Ньютон динамикасида вақт бўш қувурга ўхшайди: қувурнинг у ѐки бу бошини қия қилиб қўйса, ҳеч нарса ўзгармайди. Термодинамикада эса қувур гўѐ бензин билан тўлдирилган. Бензин қия қилиб қўйилган қувурдан пастга оқади. Қувурнинг тескари томонини кўтариш мумкин эмас, бинобарин вақт ўтиши билан бензин тамом бўлади; оқиш фақат бир томонлама. 4. Дарвинизмда, эволюция таълимотида бунинг тескариси: гўѐ энергия бир томонга пастга эмас тепага оқади. Яъни тирик организм вақт ўтиши билан борган сари ривожланиб боради. 5. Фан, техника ва технологиянинг ривожланиши ҳам бир томонлама — фақат олға боради. Синергетикада, макон ва вақт структураси макроскопик тартибга келиш жараѐнида мураккаб чизиқсиз тизим сифатида тушунилади. Бу тизим мувозанат ҳолатидан узоқлашиб, ўзига хос танглик нуқтасига (бифуркация нуқтасига) яқинлашади ва натижада тизимнинг қалқиб турадиган, турғун бўлмаган ҳолати вужудга келади. Мана шундай ҳолатда тизим нуқтаси унча аҳамиятли бўлмаган таъсир ѐки флуктуация асосида ўз ҳолатини кескин ўзгартириши мумкин. Бу ҳолат кўпинча хаос (тартибсизлик)дан тартибга ўтиш асосида боради. Синергетика вақтнинг қайтиш ва қайтмаслик муаммоси ечилишига муҳим хисса қўшди 1 , яъни бу иккала жараѐнни биргаликда қараш мумкин. Дарҳақиқат, бир-биридан узоқ дастлабки кўринишда бир-бирига қарши жуфт тушунчалар ҳамма вақт биргаликдадир. Улар: яхши-ѐмон, зарурат-тасодиф, тартиблилик-тартибсизлик, қайтиш-қайтмаслик. Таниқли олим Дэвид Харви таъкидлаганидек, вақт ва маконни ижтимоий харакатдан ажратган ҳолда тушуниш амри маҳолдир Макон ва вақтни ижтимоий ҳаракатсиз тушуниб бўлмайди. ―Макон бошқа моддий маҳсулотлар шу жумладан одамларга нисбатан моддий 1 Пригожин И., Стенгерс И. Время, хаос, квант. К решению пародокса времени. – М., 2000. – С.82. 34

маҳсулотдир. Одамлар детерминациялашган ижтимоий муносабатларга тортилган бўлиб, шу туфайли макон шакл, функция ва ижтимоий аҳамият касб этади‖ 1 . Хўш, маконга ижтимоий амалиѐт нуқтаи назардан қараганда, унинг нима эканлигини ва тарихий-ижтимоий аҳамиятини қандай аниқласа бўлади? Ижтимоий воқеликда макон фундаментал аҳамиятга моликдир. Бугунги кунда ахборот макони бутун дунѐни қамраб олмоқда. У ижтимоий бирликка етакловчи омил бўлиб, қонун-қоида ва кодлар мажмуини инсонлар бирбирини тушуниш учун ишлаб чиқадилар, шу асосда, табиийки, маданий ҳамжамиятнинг чегаралари белгиланади. Ижтимоий назария нуқтаи назаридан қараганда, макон жамиятнинг ифодасидир. Инсоният жамиятида таркибий ўзгаришлар юз бермоқда ва шу асосда фараз қилиш мумкинки, ҳозирги замонда маконнинг янгидан янги шакл ва жараѐнлари пайдо бўлмоқда. Маконнинг шакл ва жараѐнлари ижтимоий структуранинг умумий динамикаси таъсирида шаклланади. Ижтимоий жараѐнлар олдинги ижтимоий макон компонентларини ўз ичига олган ва шаклланган маконга ўз таъсирини ўтказади. Жамият ва макон муносабатлари салмоқлидир ҳамда бу муносабатларнинг мураккаблигини англаш зарур. Макон жамиятнинг акси эмас, балки унинг ифодасидир, жамиятнинг фотонусхаси эмас, ўзлигидир. Назарий абстракцияда бошқа моддий маҳсулотларга ўхшаш у ҳам моддий бўлиб, «детерминациялашган ижтимоий муносабатларда иштирок этган шахсга ҳам тегишлидир‖ 2 . ―Ижтимоий амалиѐт нуқтаи–назаридан қараганда макон вақтни бўлувчи ижтимоий амалиѐтларнинг моддий суянчиғидир‖ 3 . Вақтни бўлувчи ижтимоий амалиѐти бир вақтнинг ичида баравар амалга ошаѐтган 1 Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. – М., 2000. – С.385. 2 Қаранг: Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. – М., 2000. – С.384. 3 Ўша асар. – С.385. 35

барча амалиѐтларни бирлаштирувчи макондир. Тадқиқотларга кўра ―айнан аниқ– равшан равишда моддий тасдиғини топган ―бир вақтлик‖ маконнинг жамиятга нисбатан маъносини белгилаб беради‖ 1 . Юқорида қайд этилганлардан келиб чиқиб, ижтимоий амалиѐтда маконни билим, ахборотлар оқимини сақловчи элементлар мажмуасидан иборат ҳамда вақтни бўлиниши ижтимоий амалиѐтларнинг моддий таянчи сифатида тасаввур қилиш мумкин. Имкониятлар макони структуранинг бир бутунлик сифатида шаклланишида бўлакларнинг ўзаро таъсирига асосланган. Имкониятлар маконида фаолиятнинг ―кантакт(алоқа)‖ муҳити вужудга келган, тўпланган, унда турли даражадаги ва турли аниқ фанлар билимлари алоқада бўлиши мумкин. 1 Ўша асар. – С.386. 36

Хулоса Синергетика – илмий тадқиқотларнинг фанлараро йўналиши, илмий жамиятда умумий қабул қилинган ғоялар ҳамда илмий тадқиқот усуллари (андозалари)нинг муайян мажмуи, дунѐга мутлақо янгича қарашни ва ривожланиш жараѐнларини янгича тушунишни жорий этувчи илмий парадигма. Кибернетика ҳамда системалар умумий назарияси билан тарихий алоқага эга бўлган синергетика объектив борлиққа янгича қарашдан келиб чиқади. Синергетика ғоялари И. Пригожин мактаби вакиллари томонидан фаол ишлаб чиқилган. Синергетика фанлараро ѐндашув доирасида ўз-ўзини ташкил этувчи структуралар юзага келиши ва ривожланишининг умумий принципларини кўриб чиқиш билан шуғулланади. Синергетиканинг энг муҳим қоидаси шуки, ўз-ўзидан ташкил бўлишнинг турли-туман ҳодисалари айни бир универсал қоидалар ва қонунларга бўйсунади. Ночизиқлилик қонунларига кўра очиқлик ва ўз-ўзидан ривожланиш билан тавсифланувчи ўзига хос системаларни тадқиқ қилиш, бундай системаларнинг бифуркация нуқталарида ривожланиш сценарийларини тузиш эмпирик тадқиқотларнинг алоҳида стратегиясини тақозо этади. Уларни эмпирик таҳлил қилиш кўпинча ҳисоблаш эксперименти усулида компьютерда амалга оширилади. Бу система вужудга келтириши мумкин бўлган структураларнинг рангбаранглигини аниқлаш имконини беради. Ҳозирги замон илмий билишда нарса ва ҳодисаларга чизиқлилик билан бир қаторда ночизиқлилик атрибути ҳам хос бўлиб, тадқиқот объектларини обадекватли моделлаштиришда субъектнинг чизиқли тафаккур этиши, ўрганиѐтган объектни бир томонлама ўрганиши бўлиб, объектни яхлит тизимли ўргана олмайди. Демак ночизиқли ѐндашувда тадқиқот объектини полипарадигмавий ѐндашиш билан ўрганилиб, уни ҳар томонлама яхлит тизимли ўрганишда ва билишда роли катта. Ушбу тамойил ҳозирги замон илмий билишда илмий тадқиқотлар фаолиятида методологик тамойил, методологик установка сифатида ўз ўрнига эга бўлиши лозим. 37

Моҳият ҳодиса орқали намоѐн бўлиб, ҳодиса эса моҳиятнинг ташқи ифодаланиши экан, воқеликдаги ночизиқли ҳодисаларнинг моҳияти ҳам ночизиқлидир. Мазкур моҳиятни очишда уни адекватли акс эттирадиган тушунчалардан бири ночизиқли тушунчасининг гносеологик мавқеи катта. Воқеликнинг нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятини билишда ночизиқли моделлаштириш усулидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Сабаби, мазкур метод мураккабликни билишда адекватли билиш усули ҳисобланади. Ночизиқли моделлаштириш – урганилаѐттган объектнинг хоссалари ва ҳолатини адекватли акс эттирувчи ва у орқали, воқеликнинг ночизиқли моҳиятини билиш жараѐни сифатида, объектнинг ички қарама-қарши алоқадорликларини, унинг ривожланишини, белгиловчи тамони ҳисобланган моҳиятни тўхтовсиз, узлуксиз очишдан ва билишдан иборат булган билиш усулидир. Ўз-ўзича ташкилланувчи жараѐнларни адекватли моделлаштиришда замонавий математик методларнинг гносеологик имкониятлари катта бўлиб, фақат мазкур методлар комплексли татбиқ этилиши керак. Жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиѐтини белгилашда амалга оширилаѐтган ислоҳатлар, қонунлар, бир сўз билан айтганда мамлакатимизда амалга оширилаѐтган сиѐсий, ҳуқуқий, ижтимоий, маънавий фаолиятларнинг асосида инсон – мақсад, инсон – восита ва уларнинг бирлиги моделини методологик қурол сифатида эътиборга олиш лозимдир. Синергия – бир-бирини инкор этувчи, лекин бир йўналишда ҳаракатланадиган, юқори тартибдаги тузулмани шакллантиришда биргаликда иштирок этувчи жараѐн ҳисобланади. Мазкур қарама-қаршиликнинг диалектик бирлиги тараққиѐтнинг объектив омилига айланади. Демак инсон – мақсад ва инсон – восита моделларини биргаликда амалга ошириш, яъни бир йўналишдаги харакати юқори тартибдаги тузулмани – биз олдимизга куйган максад – фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг объектив омилига айланади. 38

Жамият тараққиѐтини мазкур контексда теран фалсафий англаш ва тушунуш, шу орқали бугунги кунда жамиятмизнинг ижтимоий-иқтисодий ва маънавий ривожланишида методологик усул сифатида татбиқ этиш, ушбу негизда Ўзбекистон Республикасининг барқарор, сифатий тараққиѐтига, жамиятимизнинг ушбу йўналишдаги мақсадларини амалга оширилишига хизмат этади. 39

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Веревичев И.И. Методологические вопросы математического моделирования экологических систем: Автореф. дис. … канд. филос. наук. - М.: 1986. -15 с. 2. Милов Ю. Парадигма нелинейности в методологии физико- 3. математического познании: Автореф. дис. ... кан. филос. наук.1992. -11 с. 4. Курдюмов С.П., Князева Е.Н. Квантовые правила нелинейного синтеза коэволюционирующих структур // Философия, наука, цивилизация. Москва: Эдиториал Урсс, 1999. -222-230 с. 5. Луи де Броиль. По тропам науки. - М.: 1962., -317 с. 6. художественного творчества. - СПб.1999. 7. Шаҳар аҳолисининг тузилмасини ва шаҳарнинг ўз ўзича ҳосил бўлиши ўсишини ўз-ўзича ташкилланишнинг синергетик тамойиллар нуқтаи назардан тадқиқ этади. // Portugali J. Benenson 1. and Omer I. Sosiospatial Residential Dynamics. 1994. -№4. 40

O'xshashlar

Номумтоз фан даврининг назарий-методологик асослари

ХХI аср фанининг долзарб муаммолари

Aristotelning borliq haqidagi ta’limotining sharqqa tarqalishi