- Bosh sahifa
- Diplom ishlar
- Valeologiya
- Homilador va emizikli onalarning asosiy va qо`shimcha oziq moddalarga bо`lgan ehtiyojini adabiyotlar asosida о`rganish
Homilador va emizikli onalarning asosiy va qо`shimcha oziq moddalarga bо`lgan ehtiyojini adabiyotlar asosida о`rganish
Yuklangan vaqt:
30.09.2019
![Kirish О`zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyevning 2018 yil 2 fevralda qabul qilingan “Xotin - qizlarni qо`llab quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora - tadbirlari tо`g`risidagi” gi Farmonida “…Reproduktiv salomatlikni muhofaza qilish, onalik va perinatal kasalliklarining va о`lim holatlarining oldini olish sohasida aholining bilimi va sanitariya madaniyatini oshirishga qaratilgan tadbirlarni о`tkazish” [1] ustuvor vazifa etib belgilanganligi homilador va emizikli onalarning salomatligini saqlash Davlat Siyosati darajasiga kо`tarilganligi va bu boradagi ishlarning kо`lamini yanada oshirish zarur ekanligini anglatadi. Homilador va emizikli onalarning salomatligini saqlashdagi muhim tadbirlardan biri bu ularning sifatli ovqatlanishini tashkil qilishdir. Darhaqiqat, h omilador va emizikli onalarning sifatli ovqatlanishi juda qadim zamonlardan beri olim va shifokorlarni qiziqtirib kelgan. Galen, Aristote l va Gippokratlar homilador va emizikli onalar ning tegishli miqdorda va tarkibda ovqatlanishi bola tug`ilishi va uning rivojlanishi bilan bog`liq bо`lgan kо`pgina nuqsonlarning oldi olinishini qayd qilib о`tgan [8]. Hozirgi vaqtda esa ushbu fikrlar tо`laligicha о`z isbotini topdi. Shu narsani qayd qilish joizki, zamonaviy biologiya, tibbiyot, nutritsiologiya va diyetologiya fanlari xozirga qadar ham homilador va emizikli ayollarning optimal ovqatlanishi bо`yicha yetarli ma`lumotlarga ega emas. Homilador va emizikli ayollarning maqsadga muvofiq taomlanishida balanslashtirilgan ovqatlanish prinsplariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Mana shu jihatlar e`tiborga olingan holda О` zbekiston Respublikasi V azirlar M ahkamasining “О` zbekiston R espublikasi aholisining sog`lom ovqatlanishi sohasida amalga oshirilayotgan chora - tadbirlarni yanada takomillashtirish tо`g`risida”gi qarorida “... jamoalarda tashkil etilgan ovqatlanishni tashkil etishni takomillashtirish, homilador va bola emizuvchi ayollarning, shuningdek 3 yoshgacha bо`lgan bolalarning tо`laqonli ovqatlanishini tashkil etish, davolash jarayonining ajralmas qismi sifatida davolash - profilaktika muassasalarida parhezli (davolash va 3](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-2.png)
![profilaktik) ovqatlanishni yaxshilash,” - masalalari asosiy yо`nalishlardan biri etib belgilab qо`yilgan . (О`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо`plami, 2015 y., 17 - son, 206 - modda; 2016 y., 14 - son, 132 - modda) [2]. Mavzuning dolzarbligi . Homiladorlik va emizikli davrlarda iste`mol qilinayotgan oziq - ovqat sifati, turi, miqdori, o`z vaqtida va ma`lum bir me`yorda ovqatlanish, ularning hayotiga ta`sir ko`rsatuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Zero, hozirgi zamon biologiyasi va tibbiyotida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarga ko`ra, tug`ilgan farzandning ruhan va jismonan yetuk, barkamol bo`lib yetishishi onaning nima yeb, nima ichishiga va taomlarning miqdori, tarkibi, qanday va qachon iste`mol qilinishiga bevosita bog`liqligi to`liq isbotlangan. Sarflanadigan energiya miqdorining o`rni doimiy ravishda organizmga tashqi muhitdan kunlik iste`mol taomlari bilan qabul qilinadigan asosiy oziq moddalar - oqsillar, yog`lar, uglevodlarning tanada parchalanishi hisobidan qoplanadi. Bunday holat ayniqsa xomilador va sut emizadigan onalar hayotida hal qiluvchi rol o`ynaydi. Shu nuqtai nazardan homilador va emizikli onalarning amaldagi ovqatlanishini o`rganish, tahlil qilish va shunga asosan tegishli tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi : Homilador va emizikli onalarning asosiy va qо`shimcha oziq moddalarga bо`lgan ehtiyojini adabiyotlar asosida о`rganish va biz olib borgan kuzatuvlar natijasida olingan materiallar bilan ularni solishtirish. Kuzatuv olib borilgan resp o ndentlarning tо` g` ri ovqatlanishi uchun yig`ilgan materiallar asosida tegishli tavsiyalar berish. Qо`yilgan maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: 1. 30 nafar har bir yoshdagi homilador va emizikli onalar ning amaldagi ovqatlanishini anketa sо`rov usuli yordamida о`rganish; 2. Kuzatuv jarayonida olingan natijalarni statistik qayta ishlab adabiyotlardagi ma`lumotlar bilan solishtirish va tegishli xulosa chiqarish; 4](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-3.png)
![I - bob. Adabiyotlar sharhi ( Homilador va emizikli onalar ovqatlanishining o`ziga xos xususiyatlari ). 1.1. Homilador va emizikli onalarning asosiy oziq moddalarga bo`lgan fiziologik talabi. Kо`pgina ilmiy tadqiqotlar, kuzatuv va tajribalar shu narsani tasdiqlaydiki, homilador va sut emizadigan ayollarning sog`lom ovqatlanishida miqdor, sifat va tartib qoidalarining buzilishi homiladorlik va tug`ish jarayonlarida bir qator kо`ngilsiz voqealar va asoratlarga olib keladi. Bunday noxush holatlarga misol qilib homiladorlik toksikozi, chala yoki о`lik tug`ilish, kamqonlilik, bolalar о`limining kо`p bо`lishi va boshqalarni olish mumkin. Hisob - kitoblarga kо`ra 1900 yili dunyo bо`yicha onalar vujudida kuzatilgan quvvat taqchilligi tufayli tug`ilgan 12,9 million nafar bola 5 yoshga yetmay о`lgan. Ularning uchdan bir qismi tug`ilgandan keyin bir oy ham yashamay, yana shunchasi 1 yoshga tо`lmasdan hayotdan kо`z yumgan. Bu yerda shuni qayd qilish joizki, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu toifadagi onalar oqilona ovqatlanishida asosiy oziq moddalarining yetishmasligi tufayli quvvat taqchilligi yoki umumiy energetik ehtiyojning ayrim oziq moddalari, masalan, uglevodlar hisobidangina qondirilish holatlari tez - tez uchrasa, rivojlangan mamlakatlarda buning teskarisi, ya`ni asosiy oziq moddalarini ehtiyojdan kо`p iste`mol qilish natijasida sodir bо`ladigan quvvat kattaligi tez - tez kuzatiladi [7;8]. Keyingi yillarda mustaqillikka erishilganidan keyin R espublikamizda “ S og`lom ona - sog`lom bola” shiori ostida homilador va sut emizadigan ayollar sog`ligini saqlash, ular uchun joylarda tegishli sharoitlar, nafaqalar miqdorini kо`paytirish va boshqa qulayliklar yaratish borasida katta ahamiyatga molik ishlar qilinmoqda. Bu toifadagi ayollarning sog`lom ovqatlanish haqida ommaviy axborot vositalari orqali keng kо`lamda targ`ibot ishlari olib borilmoqda, bukletlar chiqarilib, uslubiy, ilmiy qо`llanmalar yaratilmoqda. 2011 - yilning noyabr oyida Toshkentda Jahon Sog`liqni Saqlash tashkiloti rahbarligida О`zbekistonda ona va bola salomatligini muxofaza qilishning milliy modeli: “Sog`lom ona - sog`lom 6](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-5.png)
![bola” mavzusidagi xalqaro simpoziumning о`tkazilishi birinchi Prizidentimiz I.A.Karimov tomonidan ushbu masalaga ilk bor katta e`tibor berilganligini kо`rsatadi. Bir vaqtning о`zida shu narsani aytib о`tish joizki, hozir ham shahar va qishloqlarda istiqomat qiladigan homilador va sut emizadigan ayollar ovqatlanishida ma`lum muammolar yо`q emas. Masalan, agar ayrim qishloqlarda homilador va emizikli onalar ovqatida asosiy oziq moddalariga taqchillik tez - tez kuzatilsa, qishloq va shaharlardagi о`ziga tо`q oilalarda u yoki bu quvvatga boy mahsulotlardan ehtiyojdan kо`p iste`mol qilish natijasida homilaning me`yoridan oshiq kattalashib ketishi tufayli tug`ish jarayonida ona va bolaning jiddiy jarohat olish hollari uchrab turibdi [11;13]. Bunday jarohat tufayli bola asab tizimi davomli ravishda shikastlanganicha qoladi, u aqlan tо`laqonli bо`lmasligi mumkin. Tug`ilgan bola vaznining yuqori bо`lishi (4 kg va undan ham yuqori) kо`pincha onalar tomonidan uglevodlar va yog` mahsulotlarini me`yoridan kо`p iste`mol qilish natijasida rо`y beradi. Tadqiqotlar shuni kо`rsatadiki, me`yor darajasidan ortiq tug`ilgan 5 ta bolaning bittasi 3 yoshga kirguncha har xil nevrologik kasalliklar bilan og`rib turadi, jismoniy jihatdan zaif bо`ladi. Oziq moddalariga quvvat tanqisligi sharoitida tug`ilgan bolalarda kо`pgina fiziologik funksiyalarning buzilishi natijasida о`sib ulg`ayishda me`yoriga yetmaganlik, yuqumli kasalliklarga beriluvchanlik holatlari kuzatilsa, ikkinchi tomondan, bunday onalar tez - tez kamqonlilik holatiga uchrab, qator xastaliklarga giriftor bо`ladi. Ona va bola hayotidagi bunday kamchiliklarning oldini olish va bartaraf qilishda homilador va sut emizuvchi onalarning tо`g`ri ovqatlanishi, muhim omil hisoblanadi. Shu bois, quyida bu toifa ayollarning sog`lom ovqatlanishiga doir ayrim fikrlarni bayon qilamiz. 7](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-6.png)
![Homilador va sut emizadigan ayollarning ovqatlanishi tarkibiy va miqdor jihatidan ham ona organizmining, ham rivojlanayotgan homilaning, o`sayotgan bolaning me`yoriy talab darajasiga mos kelishi hamda homiladorlik jarayonining tekis borishini ta`minlashi kerak. Ular uchun mо`ljallangan taomlar tarkibida dastavval almashtirib bо`lmaydigan aminokislotalar, tо`yinmagan yog` kislotalari, vitaminlar hamda mikro va makroelementlar yetarli darajada bо`lishi lozim. Ayni paytda bu taomlar har bir homilador va emizikli ayol uchun uning yoshi, tana massasi, mehnat faoliyati, milliy an`analari, homilaning yoshi, bolaning yoshi, ob - havo sharoitlari, yil fasllari va boshqalarga mos bо`lishi talab qilinadi [15;16]. Qayd qilingan makro va mikronutriyentlarga oziq moddalar sifatida xarakteristika berishdan oldin shu narsani qayd qilishi kerakki, ularga bо`lgan ehtiyoj turli yoshdagi va mehnat qilish guruhiga kiruvchi erkaklar va ayollar, keksalar va qariyalar, homilador va sut emizadigan xotin - qizlar uchun har xil bо`ladi. Ushbu ehtiyoj har kimda uning aytilgan kо`rsatkichlariga qarab о`rtacha qilib hisoblab chiqilgan va u me`yor bо`lib hisoblanadi. Sog`lom ovqatlanishni amalga oshirishda dastaavval oziq - ovqatlarga bо`lgan aynan mana shu me`yordan kelib chiqish lozim. О`rtacha bо`y va tana vazniga ega homilador ayollar uchun bir kecha - kunduzlik quvvat sarfi 2900 kkal bо`lsa, sut emizadigan ayollar uchun 3200 kkal bо`lishi kerak. Agar bunday ayollar о`rtacha jadallikdagi jismoniy ish bajarishsa, kо`rsatilgan sonlarga 1 soat ish uchun 50 - 100 kkal, og`irroq ish bajarishganida 200 kkal gacha qо`shiladi, mehnat faoliyati kamharakatlilik bilan xarakterlanadigan onalar esa qayd qilingan о`rtacha quvvat miqdorning 75 - 85% ga tо`g`ri keladigan ovqat iste`mol qilishlari lozim. Homiladorlikning birinchi yarmida ayollar kо`ngillariga xush keladigan mahsulotlarni iste`mol qilaverishlari mumkin, ayniqsa, meva va sabzavotlardan kо`proq yeyishlari kerak. Lekin ular sarimsoq, qalampir kabi buyraklar faoliyatini kuchli qо`zg`atadigan mahsulotlardan tiyilgani ma`qul. 8](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-7.png)
![Homilador ayollar uchun ovqatlanish tartibi muhim, ular homiladorlikning birinchi yarmida 4 mahal, ikkinchi yarmida esa 5 va 6 mahal ovqatlanishga о`tishi kerak. Bir marta iste`mol qilinadigan ovqat miqdori unchalik kо`p bо`lmasligi, oldin meva - cheva, sabzavotli salatlar yeyilib, keyin asosiy ovqatdan tanovul qilish kerak. Ovqat me`da - ichaklarda uzoq turib qolmasligiga va uning oson hazm bо`lishiga erishish lozim. Aks holda ular bijg`ib, gaz, har xil zaharli moddalar hosil bо`ladi. Bu rivojlanayotgan homilaning о`sishiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Homilador ayollar uchun ovqat bilan qabul qilinadigan umumiy quvvatning asosiy oziq moddalariga nisbatan taqsimlanishi oqsillar uchun 15 - 30%, yog`lar uchun 25 - 30% va uglevodlar uchun 40 - 45% ni tashkil qilishi kerak [17;19]. Albatta yuqorida kо`rsatilgan mahsulotlar va ularning kо`rsatilgan miqdorlari kо`pgina qishloq sharoitlariga tо`g`ri kelmasligi mumkin, masalan, doim ham baliq topilavermaydi yoki qora ham oq nonlarni alohida qabul qilish birmuncha noqulaylik tug`diradi. Bu narsadan chо`chimaslik kerak. «О`zbekiston» navli mahalliy bug`doydan tayyorlangan undan kepagini kо`p ajratmasdan pishirilgan non aytilgan nonlarning о`rnini bemalol bosa oladi. Oyida ikki - uch marta (iloji bо`lsa, bundan ham kо`proq) daryo va kо`l baliqlaridan homilador iste`mol qilib turish maqsadga muvofiq. Homiladorlik paytida ayollar tana vazni birmuncha oshadi, bu tabiiy hol. Hisob - kitoblarga qaraganda, homiladorlikning ikkinchi yarmida tana vazni haftasiga 250 g dan oshib borishi me`yor hisoblanadi. Shu tariqa bola tug`ilganicha tana vaznining 8 - 10 kg ga k о `payishi ham me`yoriy hol . 9](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-8.png)
![1.1.1. Homilador va emizikli onalarning oqsilga bo`lgan fiziologik talabi. Homilador va emizikli onalar salomatligini mustahkamlashda oqsillar muhim ahamiyat kasb etadi. Oqsillar azotli, yuqori molekulali polimerlar bo`lib, aminokislotalardan tuzilgan. Ular ikkita katta guruhga bo`linadi, ya`ni proteidlar va proteinlar. Tana vaznining 20 %, hujayra quruq vaznining esa 50% ini oqsillar tashkil qiladi.Oqsillar boshqa oziq moddalarga o`xshab vujudda zahira holda saqlanmaydi, shuning uchun u ovqat bilan doimiy holda tegishli miqdorda qabul qilib turilishi kerak. Aholini tegishli miqdorda to`la qiymatli oqsillar bilan ta`minlash ancha muhim muammo bo`lib, uni hal qilishda eng avval oqsilga boy bo`lgan go`sht, baliq, tuxum, sut - qatiq, dukkakli o`simliklar, don kabi turli tuman mahsulotlarning yetarli bo`lishiga erishish zarur. O`rtacha bir kecha - kunduzda qabul qilinadigan ovqatli moddalar quvvatining 11 - 13% oqsillar hisobidan qoplanishi kerak. Bu miqdorning o`z o`rnida 55 % i hayvon oqsiliga to`g`ri kelishi lozim.Hayvon mahsulotlari tarkibidagi oqsillar nisbatan oson tanamiz oqsillariga aylanadi, o`simlik oqsillari esa tarkibida almashmaydigan aminokislotalar kam bo`lgani bois, bu borada anchagina past o`rinni egallaydi. Iste`moldagi o`simlik mahsulotlari tarkibidagi almashinmaydigan aminokislotalar (masalan, don va don mahsulotlarida)hisobidan ham tegishli to`qimalar, hujayralar sintez qilinadi [7;20]. Homiladorlikning 1 - yarmida ayollarning ovqatlanishi odatdagi h olatdan yoki h omila paydo bо`lishigacha bо`lgan oziqlanishdan tubdan farq qilmaydi. Shu narsani hisobga olish kerakki, 1 - trimestrda homila a`zolarining shakllanishi boshlanganligi bois, biologik tо`la qiymatli oqsillardan yetarli darajada iste`mol qilish, shuning singari vitaminlar hamda makro va mikroelementlardan talab darajasida ularning bir - biriga nisbatini hisobga olgan holda iste`mol qilib turish kerak. Homilador ayolning tо`la - tо`kis ovqatlanmasligi homila uchun zarur bо`lgan oziq moddalar zahirasini qisqartiradi, bu esa bolada moddalar almashinuvining buzilishiga olib keladi. Yetarli ovqatlanmaslik bola tashlashga, chaqaloqning yashash qobiliyati kamayib ketishiga, uning о`lik tug`ilishiga, onalar 10](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-9.png)
![va bolalar о`limiga olib kelishi aniqlangan Homilador ayolning bir kunda qancha ovqat yeyishini aniq aytish qiyin, albatta. Ushbu kо`rsatkich homilador ayolning bо`yi va vazni, yoshi, organizmdagi zahirasi, bajaradigan ishi, iqlim sharoiti, yil fasli kabi omillarga bog`liq. Ayolning bо`yi, tana massasi, harakat faolligiga qarab har bir homilador bir sutka davomida о`rta hisobda 60 - 90 gr oqsil, 50 - 70 gr yog` va 325 - 450 gr uglevod iste`mol qilishi kerak. Bu oziq moddalarning umumiy kalorik qiymati 2200 - 2700 kkal atrofida bо`lishi lozim [ 8 ]. Homiladorlikning ikkinchi yarmida ayollar uchun bir kunlik ovqat о`rtacha quyidagi tarkibda va miqdorda bо`lishi tavsiya qilinadi (gr hisobida): gо`sht va gо`sht 120; baliq - 100; yog`siz tvorog - 170; kefir - 200; sut - 250; qaymoq - 30 mahsulotlari - ; sariyog` - 15; о`simlik yog`i - 25; shakar - 40; qora non - 100; bug`doy non - 100; unli konditer mahsulotlari - 100; makaron, yormalar - 60; kar - toshka - 200; karam - 100; lavlagi - 100; sabzi - 100; boshqa sabzavotlar - 200; meva - chevalar - 200; kо`katlar - 30 - 50. Avlodlar o`sishida h omilador ayollar oziqlanish ratsionida yog`ning tarkibidagi soni va sifati ta ` sir ko`rsatadi. Qon tarkibidagi yog` molekulalarining yetishmasligi yangi tug`ilgan chaqaloqlarning og`irligiga, keying rivojlanish davriga ta`sir etadi. To`liq bo`lmagan yog` kislotalarining yetishmasligi asab sistemasi rivojlanishining o`zgarishiga olib keladi [7;8]. Homilador ayollar uchun oqsillarning ahamiyati juda katta , chunki ular hisobidan bachadon , yо`ldosh , sut bezlari о`sadi , qon miqdori kо`payadi . Shuning uchun agar bunday ayol tegishli miqdorda oqsil qabul qilmasa, uning vujudida qator fiziologik jarayonlar buzilib, har xil yuqumli kasalliklarga beriluvchanlik oshib ketadi. Oqsillar asosan sut va sut mahsulotlaridan qabul qilingani ma`qul, lekin g о `sht (mol, q о `y, tovuq gо`shtlari ) va g о `sht mahsulotlari ham tegishli miqdorda iste`mol qilib turilishi kerak. Homiladorlikning 4 - oyidan boshlab ayol har bir kg tana vazni hisobiga 1,2 - 1,3 g oqsil iste`mol qilib turishi tavsiya qilinadi. 11](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-10.png)
![Oqsillar yurak, jigar, miya hajmining, tana og`irligining pasayishi oqsillarning vaqtinchalik kamayishi homilaning rivojlanishini to`xtatadi. Onada oqsillar yetarli bo`lmaganda homila oziqlanishi uchun asosiysi globulinlardir. Homiladorlikning qon o`lchovi embrionga albumin va globulinlarning buzulishi bilan bog`liq. Homiladorning oziqlanish tartibida oqsilning yetishmasligi qon tarkibidagi bioximik o`zgarishlar anemiya, o`limning o`sishi, oldindan tug`ish, abort xavfini keltirib chiqaradi [22]. Oqsil tarkibining o`zgarishi ham homiladorlik davriga ta`sir ko`rsatadi. O`simlik yoki hayvon oqsilidan foydalanish turli xil buzulishlarga olib keladi. Qishloq sharoitida yoshovchi homilador va emizikli ayollar sut va sut mahsulotlarini nisbatan yetarli miqdorda qabul qiladi. Shunga ko`ra quyida homilador va emizikli ayollar uchun sutning ahamiyati haqida so`z yuritamiz. Sut homiladorlikning ilk oylaridanoq shifokor va bo`lg`usi onaning atrofidagi insonlar tomonidan tacsiya qilinadigan, hatto majburlab bo`lasa ham ichiladigan oziq mahsulotidir. Homilador ayollarning ko`pi homilaning avvalgi oylarida duch keladigan ko`ngil aynishlari sabab sut icha olishmaydi. Homiladorlikda oqsillar, qisman yog`lar, kalsiy, fosforga bo`lgan ehtiyoj oshadi. Har kuni sut ichib turish(0.8 - 1.2 l) homilador ayol organizmini oqsol, fosfor, bilan ta`minlab boradi. Vitamin A va karotinga boy mahsulotlar: sariyog`, pishloq, sabzi kabi mahsulotlar ham yeb turish lozim. Ammo ba`zi ayollar laktozani singdira olmaslik qorinda gaz hosil qilish, ko`ngil aynishiga sabab bo`lgani uchun icha olmaydi. Homilaning ilk oylarida uncha muhim bo`lmasa - da, 20 - haftalarga borib embrionning suyak tuzilishida kalsiyning ahamiyati juda katta bo`ladi. Agar homiladorlikda sut ichilmasa va kalsiyga boy oziqlarni iste`mol qilmasa, bolaga onaning zagiradagi kalsiylari o`tib ketadi. Bining natijasida ona organizmidagi kalsiy kamayib ketadi va natijada suyak og`riqlari, suyakning yumshab ketishi kabi muammolar paydo bo`adi []. 12](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-11.png)
![1.1.2. Homilador va emizikli onalarning yog`ga bo`lgan fiziologik talabi. Yog`lar eng avvalo hujayra va to`qimalarning tarkibiga kiradi. Odam tanasida yog`lar va zahira ko`rinishda bo`ladi. Tarkibiy yog`lar hujayra tarkibida murakkab birikma - lipoproteinlar holida uchraydi. Bu birikmalardan hujayra o`zagi, ribosomalar va mitoxondriyalar hosil bo`ladi. Tarkibiy lipidlar, odam uzoq vaqt och qolsada, bir xil miqdorda saqlanib qolish xususiyatiga ega. Yog`simon moddalardan, fosfolipidlar, xolesterinlar, yog`da eruvchi vitaminlar ham salomatlik uchun juda muhimdir. Lipidlarning hazm bo`lishi, o`zlashtirilishi va tarkibidagi yog` kislotalari ularning biologik ahamiyatini belgilaydi. Homilador onalarning yog` va yog`li moddalar iste`mol qilishlarida shu narsaga e`tibor berish kerakki, ular vujudi sut va sut mahsulotlari, qaymoq kabi oziq moddalaridan tegishli yog`ni osongina о`zlashtirib oladi. Ular qiyin hazm b о `ladigan, charvi kabi yog`lardan tiyilishlari lozim. Semiz ayollar ham chegaralangan miqdorda yog` iste`mol qilib turishi kerak, chunki yog` bilan vujudga A, D, E va K vitaminlari kiradi. Avlodlar o`sishida homilador ayollar oziqlanish ratsionida yog`ning tarkibidagi soni va sifati ta`sir ko`rsatadi. Qon tarkibidagi yog` molekulalarining yetishmasligi yangi tug`ilgan chaqaloqlarning og`irligiga,keying rivojlanish davriga ta`sir etadi. To`liq bo`lmagan yog` kislotalarining yetishmasligi asab sistemasi rivojlanishining o`zgarishiga olib keladi [5;8;9]. Yog`lar (lipidl a r) tabiatda keng tarqalgan bо`lib, ular о`simlik va hayvon hujayralari tarkibiga kiradi. Lipidlar organizmda yog` kislotalarining glitserin bilan birlashgan modda - triglitseridlar shaklida uchraydigan substrat hisoblanadi.Tanadagi energiya zahirasining 80% yog`lar hisobidan olinadi. Odam tanasida о`rtacha 10 - 20 % yog` bо`lib, semirish tufayli bu kо`rsatkich 50 % gacha kо`tariladi. Lipidlar asosan energiya manbai (1 g yog` – 9,3 kkal energiya ajratadi), ular oksidlanganda kо`p miqdorda suv ham hosil bо`ladi (100 g yog`dan – 107 g endogen suv hosil bо`ladi). Bu xususiyat vujud uzoq vaqt suvsiz qolganida muhim ahamiyatga ega. Yog`lar bilan organizmga unda erigan A, D, E, K vitaminlar, 14](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-13.png)
![yog`laridagina kam miqdorda uchraydi. Ular asab tо`qimasi membranasi (pо`sti) tarkibiga kiradi, xolesterinning oksidlanishi va vujuddan chiqarib yuborilishida qatnashadi, qon tomirlar holatini yaxshilaydi, B guruh vitaminlarining alamashinuvida qatnashadi. Shuningdek, ular vujudning nurlanishga hamda yuqumli kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Tо`yinmagan yog` kislotalaridan yana tо`qima gormonlari –protoglandinlar hosil bо`ladi [8]. Charvi yog`larini taom tayyorlashda kam ishlatish tavsiya qilinadi, chunki ularning hazm bо`lishi qiyin. Lipidlarning hazm bо`lishi, о`zlashtirilishi va tarkibidagi yog` kislotalari ularning biologik ahamiyatini belgilaydi. Vujudda sintez bо`lmaydigan linol va boshqa tо`yinmagan yog` kislotalari bor yog`lar eng yuqori biologik qiymatli yog`lar hisoblanadi. Yog`larning erish harorati qancha past bо`lsa, ular shunchalik osonlik bilan о`zlashtiriladi. Odam tanasi haroratidan past haroratda eriydigan yog`larning 97 - 98%, 37 0 da eriydiganlar 90% va nihoyat 50 - 60 0 da eriydigan yog` esa 70 - 80 % о`zlashtiriladi. Sariyog` 93 - 98%, chо`chqa yog`i 96 - 98%, mol yog`i esa 80 - 94% hazm bо`ladi. Yog`larning energetik qiymati aytib о`tilganidek, uglevod va oqsillardan ikki baravar ziyod, shuning uchun 25 g yog` bu jihatdan 175 g gо`sht, 330 g sut, 100 g non yoki 222 g kartoshkaga tо`g`ri keladi. Bu kо`rsatkich odamning yoshi, jinsi, jismoniy ish miqdori hamda iqlim sharoitiga bog`liq. Umuman yog`lar hisobiga bir kecha - kunduzda vujud ehtiyojining (energiyaga bо`lgan) 33% qondirilishi kerak. Bu kо`rsatkich shimoliy о`lkalarda 38 - 40% gacha chiqsa, janubda 27 - 28% ga tushadi. Bizning issiq iqlimli mamlakatimizda aholi ovqatlanishida muhit harorati ortib borishi bilan taomlardagi yog` miqdorini bir muncha kamaytirish (ayniqsa hayvon yog`lari hisobidan) sog`lom ovqatlanishni tashkil qilishda muhim о`rin tutadi. Oziq - ovqat sifatida ishlatiladigan yog`lar tarkibidagi tо`yinmagan yog` kislotalarining miqdoriga qarab uch guruhga bо`linadi. Birinchi guruhga ushbu yog` kislotalari eng kо`p bо`lgan lipidlar kiradi, bular - baliq, zig`ir, kungaboqar, makkajо`xori, soya va paxta yog`laridir. Ushbu guruhga kiradigan baliq jigari va dengiz sut emizuvchilari yog`i eng sifatli yog` hisoblanadi. Ikkinchi guruhga 17](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-16.png)
![1.1.2. Homilador va emizikli onalarning uglevodga bo`lgan bo`lgan fiziologik talabi Uglevodlar dunyoda eng k о `p tarqalgan organik birikma b о `lib, inson uchun asosiy energiya manba ` i hisoblanadi . T anadagi barcha a`zo va tizimlar ular tarkibidagi potensial energiya hisobidan faoliyat k о `rsatadi. Uglevodning 1 g oksidlanganida oqsillar singari ulardan 4,1 kkal quvvat ajralib chiqadi. Odam ovqatining asosiy qismini uglevod tashkil qilib, kunlik quvvat sarfining 60% ular hisobiga t о `g`ri keladi. Odam umri davomida о `rtacha 14 tonnadan oshiqroq uglevod iste`mol qiladi. Jismoniy faoliyat qancha jadal b о `lsa, uglevodlarga b о `lgan ehtiyoj shuncha oshib boraveradi, chunki ulardan harakat qilish uchun zarur bо`lgan energiya tez va osonlik bilan kerakli energiya ajralib chiqadi. Homilador ayollar vujudi uchun uglevodlar quvvat beruvchi moddalardan asosiysi hisoblanadi, lekin ularni shirinliklar kо`rinishida kamroq yeyish kerak. Chunki ular me`yoridan kо`p qabul qilinsa semirish yuzaga kelib, ayolning kо`kraklarida, teri tagida, ichki a`zolar atrofida yog` kо`payib, homila massasi me`yoridan oshib ketadi, natijada tug`ish jarayoni qiyinlashadi. Uglevodlarni kletchatkaga boy karam, sabzi, lavlagi, sholg`om, kо`katlar, kartoshka, meva - chevalar, har xil yormalar holida qabul qilish ular uchun foydalidir [16]. Uglevodlar vujudda asosiy quvvat manbai ekanligidan tashqari yana ular plastik, ya`ni “qurilish” materiali bо`lib ham xizmat qiladi. Biriktiruvchi tо`qimalar (tog`ay, pay, suyak, yog`, qon va limfani tashkil qilgan hujayralar majmuasi) tarkibida uglevodlar va ularning hosilalaridan iborat bо`lgan mukopolisaxaridlar bо`ladi. Ular organizmda boshqaruvchilik rolini ham о`ynaydi, masalan yog`lar oksidlanishdan hosil bо`ladigan ketonlarga qarshi faoliyat kо`rsatadi, yoki ulardagi shirin maza (qand - qursdagi) nerv sistemasining tonusini kо`taradi. Uglevodlarga kiradigan geparin qon tomirlarida qonning ivib qolmasligini ta`minlasa, gialuron kislota turli xil bakteriyalarning hujayra pо`sti orqali uning ichiga о`tishini cheklaydi. Glyukouron kislota esa jigarning himoya faoliyatida qatnashib, moddalar almashinuvi oqibatida hosil bо`ladigan bir qator 19](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-18.png)
![zaharli moddalarni tanadan chiqarib yuborishda ishtirok etadi. Uglevodlarning fiziologik ta`sir qilish xususiyatida ularning miqdori va sifati muhim о`rin tutadi. Oziq moddalar tarkibida uchraydigan karbonsuvlar uch guruhga, ya`ni monosaxaridlar (glyukoza, fruktoza), oligosaxaridlar (saxaroza, laktoza) va polisaxaridlarga (kraxmal, glikogen, kletchatka, pektin va b) bо`linadi. Monosaxaridlar oddiy shakarlar bо`lib, oziq modda sifatida uning ikki turi, ya`ni glyukoza yoki uzum shakari hamda fruktoza yoki meva shakari ovqatlanishda keng kо`lamda ishlatiladi. Ular odam iste`mol qiladigan uglevodlarning о`rtacha 20% ini tashkil qiladi. Glyukozaning qondagi me`yoriy miqdori 80–120 mg%, ya`ni 100 g qonda 80 - 120 mg glyukoza bо`lishi kerak. Bu kо`rsatkich kamaysa ham, kо`paysa ham vujudda bir qator salbiy holatlar (bosh aylanishi, darmonsizlik, moddalar va energiya almashinuvining buzilishi va b) rо`y beradi, kishi о`zini yomon sezadi. Glyukoza osonlik bilan parchalanib, undan tanaga tegishli quvvat о`tadi yoki glikogen zahirasi hosil bо`ladi. Qon tarkibida glyukoza meva - chevalar, sabzavot va poliz mahsulotlarini tо`g`ridan - tо`g`ri iste`mol qilish bilan qabul qilingan kraxmal, glikogen, saxaroza, laktoza kabi uglevodlarning me`da - ichak yо`lida fermentativ parchalanishidan hamda ayrim aminokislotalardan sintez qilinish orqali ma`lum miqdorda saqlanib turiladi [25]. Qonda uning miqdori yetarli bо`lsa, qо`shimcha qabul qilingan glyukoza jigarda muhim zahira - glikogenga aylanadi. Fruktoza glyukozaga nisbatan 3 marta shirinroq bо`lib, u olcha, gilos, olma, nok, uzum kabi mevalar hamda tarvuz, qovun kabi poliz mahsulotlari tarkibida mо`l bо`ladi. Fruktozaga eng boy mahsulot asal b о `lib, uning tarkibida 25 - 37% glyukoza va 39 - 40% fruktoza bor. Fruktoza qonda shakarni tez k о `paytirmaydi. Yana uning shirinligi yuqori b о `lganligi uchun shakarga nisbatan oz miqdordagi fruktoza vujud ehtiyojini tezroq qondiradi. Uglevodlarning qonga о`tishi asosan monosaxaridlar (glyukoza, fruktoza, galaktoza) shaklida bо`ladi. Oziq - ovqat 20](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-19.png)
![mahsulotlaridagi uglevodlarning qonga о`tishini sxematik tarzda quyidagicha kо`rsatish mumkin. Turli xil mahsulotlar tarkibidagi har xil shakarlar miqdorini bilish sog`lom ovqatlanish nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Saxarozaning (qamish yoki lavlagi shakari ham deb ataladi) tabiiy manbalari lavlagi, shakarqamish, asal, meva - chevalar bо`lib, vujudda tegishli fermentlar ta`sirida tez parchalanadi va quvvat beradi. Shakarning kо`p iste`mol qilinishi natijasida tanada moddalar almashinuvi, birinchi navbatda uglevod almashinuvi izdan chiqib, qonda shakar miqdori ancha oshib ketadi. Buning yuzaga kelish jarayoni shundan fermentlar tizimining ham doimiy suratda mо`l ajralishiga undaydi va qandli diabet xastaligi, hosil bо`lishidan oldin aksariyat hollarda qonda shakarning ancha kamayib ketishi kuzatiladi, ya`ni tegishli fermentlar va gormonlar kо`p chiqaverib qondagi bor shakarning parchalanib ketishiga olib keladi. Ma`lum vaqt о`tib bu tizim toliqadi, chunki tanadagi har bir a`zo ham me`yoridan kо`p ishlayversa, о`z potensial imkoniyatlarini sarflab faolligini pasaytirib yuborganidek, shakarni parchalovchi tizim ham zaiflashadi va qonda shakar miqdorining me`yoridan oshib ketishi uchun sharoit yaratiladi [19]. Ba`zi olimlarning fikriga kо`ra odam vujudi kо`pi bilan 20 yil davomida tanaga oshiqcha shakar kirishiga chidar ekan. Shundan keyin ushbu holat davom etaversa yuqorida aytib о`tilgan mexanizm asosida qonda shakar miqdori me`yoridan oshib ketib, surunkali giperglikemiya yoki qandli diabet paydo bо`ladi. Shunga о`xshash holatlar keyingi paytlarda aksariyat mamlakatlarda kо`paymoqda. Bunday ahvolga barham berishda shakar iste`mol qilishni kо`paytirmaslik bо`yicha tushuntirish, targ`ibot ishlarini olib borish ancha ahamiyatlidir. Bolalarda ham, kattalarda ham shakar iste`mol qilish (yeyiladigan qand - qurslar, shakarli choy, pishiriqlar, muzqaymoq, shirin ichimliklar va boshqalar tarkibidagi shakarlar ham shunga kiradi) kuniga 50 g dan oshmasligi kerak. Shakar aytilgan me`yordan kо`p iste`mol qilinsa yana tish chirishi (karies), nerv sistemasida qо`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining tegishli nisbati buzilib xulq - atvorda vazminlik 21](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-20.png)
![ferment odam me`da - ichak y о `lida uchramaydi. Oziq tolalari suvni biriktirib olish xususiyatiga ega b о `lganligi uchun u erigan turli xil yot va zararli, zaharli moddalarni me`da - ichak y о `lida о `ziga shimib tanadan olib chiqib ketadi. Ikkinchidan, oziq tolalari me`da - ichak y о `lining harakatini yaxshilaydi. Agar iste`mol taomlarida oziq tolalari kam yoki umuman b о `lmasa, ichaklardagi t о `liq s о `rilish hisobiga najas tegishli miqdorda shakllanmaydi va bu hol ichaklar harakatini susaytiradi. Natijada hazm jarayonlari buziladi. Uchinchidan, oziq tolalari о `t kislotalarining tuzlarini о `ziga biriktirib olib, qonda xolesterin miqdorining k о `payib ketishini cheklab turadi. Xuddi shuningdek, qonda shakar miqdorining tez k о `tarilib ketmasligini ham oziq tolalari ta`minlab turar ekan [25]. 23](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-22.png)
![1.2. Homilador va emizikli onalarning qo`shimcha oziq moddalarga bo`lgan fiziologik talabi. Inson hayotida oqsillar, yog`lar va uglevodlardan iborat asosiy oziq moddalardan (makronutriyentlardan) tashqari vitaminlar hamda mineral moddalardan tashkil topgan mahsulotlar (mikronutriyentlar) ham muhim ahamiyat kasb etadi. Makronutriyentlar oziq - ovqat sifatida azaldan ma`lum b о `lgan b о `lsa mikronutriyentlar haqidagi ta`limot nisbatan ancha keyin yuzaga keldi. Barcha mikronutriyentlar almashtirib bо`lmaydigan oziq - ovqat mahsuloti bо`lib hisoblanadi va ularsiz vujudda me ` yoriy moddalar almashinuvi amalga oshmaydi. Oqsillar, yog`lar va uglevodlardan farq qilib mikronutriyentlar tanqisligi darhol sezilmaydi, balki kunlar, oylar о`tib ularning taqchilligi qaytarilmas patologik о`zgarishlarga olib kelishi mumkin. Vitaminlar yetishmasligi yoki gipovitaminoz holatida ham qator noxushliklar rо`y berib, butun bir organizmning funksional holatida sezilardi salbiy о`zgarishlar rо`y beradi. Gipovitaminoz ikki xil, ya`ni birlamchi va ikkilamchi bо`ladi. Birlamchi gipovitaminoz iste`mol qilinadigan mahsulotlarda u yoki bu vitaminning juda kam bо`lishi bilan xarakterlanadi. Ushbu holat yana balanslashtirilmagan ovqatlanishda, kо`pincha oqlangan (rafinatsiya qilingan) mahsulotlardan foydalanishda, kundalik taomlanishda о`simlik mahsulotlaridan kam foydalanishda, ularni qaynatib, quritib, konserva holida ishlatishda va boshqalarda ham kuzatiladi. Taomlarda vitaminlarning keskin kamayib ketishi ularni qayta qizdirib, qaynatib iste`mol qilishda yaqqol kо`zga tashlanadi.Ikkilamchi gipovitaminoz oshqozon ichak yо`lida vitaminlarning qon va limfaga sо`rilishi buzilganida yuz beradi. Kasalliklarga qarshi antibiotiklar va boshqa dori - darmonlar kо`plab qо`llanilganida, ichaklarda sо`rilish jarayonining u yoki bu sabablar bois buzilganida ikkilamchi gipovitaminoz sodir bо`ladi. Avitaminoz, gipovitaminozdan tashqari yana ahyon - ahyonda gipervitaminoz (u yoki bu vitaminni me`yoridan kо`p miqdorda qabul qilish) holatlari ham uchraydi. Kо`pincha gipervitaminoz bolalarda raxit va bо`y о`sishining buzilishiga qarshi A va D vitaminlaridan me`yoridan kо`p foydalanishda uchraydi [19] . Aytib о`tish joizki bundan 100 - 200 yillar oldin ajdodlarimiz yeydigan taomlarda vitaminlar, 24](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-23.png)
![1.2.1. Homilador va emizikli onalarning ma`danli moddalar bo`lgan fiziologik talabi. Har bir aholi guruhining taomnomasidagi ma`danli moddalarning turi va miqdori qisman sezilarli miqdorda farqlanadi. Eng murakkab va ma`suliyatli davrni boshidan kechirayot homilador va emizikli ayollar iste`molidagi ma`danli moddalarga katta e`tabor berishlari muhim hisoblanadi. Ma`danli moddalarning mohiyati ularning ta`sir etishidagi о`ziga xos xususiyatga ega ekanligidadir. Ular hayotiy jarayonlarni boshqarib boruvchi biologik faol moddalarning bevosita tarkibiga kiradi. Ular hujayra protoplazmasi tarkibiga kiradi, hayotiy jarayonlar uchun zarur bо`lgan osmotik bosimni mo`tadillashtirib turadi. Bundan tashqari ular suyaklar va tishlar uchun plastik material bо`lib ham xizmat qiladi. Shuning uchun ham ularning taqchilligi yoki me`yoridan kо`pligi fermentlar yoki gormonlar ishtirokisiz о`tmaydigan har qanday kimyoviy о`zgarishlarning buzilishiga olib keladi. Bu holat esa me`yoriy fiziologik jarayonlarning (ovqat hazm bо`lishi, moddalar almashinuvi, tegishli moddalar sintezi va boshqalar) izdan chiqishiga, turli - tuman kasalliklarning paydo bо`lishiga olib keladi. Mineral moddalarning ushbu xususiyati ularning ta`sir doirasini ancha kengaytirib, u yoki bu elementning tanada kamligi yoki kо`pligi ayrim xarakterli kasallikni emas, balki bir qator xastaliklarni keltirib chiqaradi. Tanada uchraydigan kimyoviy elementlarning yana bir xususiyati shundaki, ular tufayli tirik organizm, uning barcha a`zolari tegishli bioelektrik faollikka, ya`ni biopotensiallarga (biotoklarga) ega bо`ladi. Masalan, miya va nerv hujayralari, yurak, oshqozon - ichak tizimi va mushaklar biotoklari tegishli unsurlar kationlari va anionlarining guruhlanishidan paydo bо`lib, bu bilan ulardagi hamda butun tanadagi qо`zg`aluvchanlik, о`tkazuvchanlik ta`minlab turiladi [8]. Tanadagi hujayralar va ular orasidagi suyuqliklarda kimyoviy unsurlar miqdori va nisbati iste`mol qilinadigan ovqatda bu moddalarning mavjudligiga, 28](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-27.png)
![ko`rinishida, 16 % i to`qimalarda uchraydigan metallofermentlar tarkibida, qolgan 20 % i esa jigar, taloq, buyraklarda, ilikda zahira holida turadi. Homiladorlik paytida temirga ehtioj ancha oshadi, lekin bunday ayollarning ko`pchiligi bu paytda odatdagidek ovqatlanaverishadi, ya`ni iste`moliga Fe + boy maxsulotdan qo`shishmaydi. Shu sababli 30 - 73% homilador onalarda Fe + tanqisligi - anemiya paydo bo`ladi. Bunday anemiyaga uchragan ayollarda bola tashlash, chala va hatto bolaning o`lik tug`ilishi holatlari kuzatiladi.Shuning uchun bu ko`rsatkichni oqilona ovqatlanishni tashkil qilish hisobiga kamaytirish lozim. Shunisi ham borki, har xil mahsulotlardan Fe + ichaklar orqali turli miqdorda so`riladi. Uning so`rilishini yaxshilash uchun iste`mol qilinayotgan mahsulotlarga C vitaminiga boy ko`katlardan qo`shish lozim, masalan tuxum sarig`idagi temirning maksimal darajada qonga o`tishi uchun petrushka, shivit va boshqa ko`katlar qo`shib iste`mol qilish kerak. MAGNIY. Magniy barcha hayotiy jarayonlarda ishtirok etadi. Ma`lumki, tanadagi har bir a`zo hujayralar yig`indisidan iborat, ana shu hujayralarning har bir faoliyatida ham bu bioelement faol qatnashadi. Shuning uchun ham magniy yetishmasa, asabiylashish, uyquning buzilishi, tez charchash, bosh og`rig`i, bosh aylanishi, ob - havo о `zgarishiga sezgirlik, parishonxotirlik, yurak tez urishi va maromining buzilishi, me`da - ichak tizimida og`riq paydo b о `lishi, ich ketishi va boshqalar yuzaga keladi. Odam bu elementdan har kecha - kunduzda 400 - 600 mg qabul qilib turishi kerak. Magniy kakao, loviya, nо`xat, yong`oq, soya va shu kabi boshqa mahsulotlarda nisbatan kо`p bо`ladi. Yarim stakan loviyada 150 mg, shuncha miqdordagi soyada esa 200 mg magniy mavjud [4;5]. Homilador va emizikli onalarda magniyning yetishmasligi tish emalining buzulishi va kariyes rivojlanishini keltirib chiqaradi. FOSFOR. Bu ma`danli modda organizmda kuzatiladigan barcha hayotiy jarayonlarda qatnashib miya, mushaklar, ichki sekretsiya bezlari hamda ter bezlari 30](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-29.png)
![faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Mushaklar fosforli birikmalarning t о `planadigan asosiy joyi hisoblanadi. Fosfor oziq moddalarni parchalovchi kо`pgina fermentlar tarkibiga kiradi. Eng muhimi fosforli guruhlar ADF (Adenozinikkifosfor kislotasi) bilan birikib barcha hujayralarning fiziologik faoliyatini ta`minlab turadigan ATF ni (Adenozinuchfosfor kislotasi) hosil qiladi Homiladorlik va sut emizadigan davrda homilaning suyak to`qimalarining hosil bo`lishi, bolaning suyagi qotishida va bo`yining normal holatida ishtirok etadi . KALSIY. Bu element ham natriy, kaliy kabi asosan tuz k о `rinishida qabul qilinadi. Tanadagi kalsiyning 99% suyaklar, tishlar, tirnoqlar tarkibida b о `ladi, 1% qon va boshqa biologik suyuqliklarda hamda yumshoq t о `qimalarda uchraydi. Lekin kalsiyning ahamiyati faqat suyaklar va tishlarning shakllanishi bilan cheklanib qolmasdan, balki, organizmda qator fiziologik va biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etishi bilan xarakterlanadi. Chunonchi u oqsillar, fosfolipidlar va organik kislotalar bilan birikmalar hosil qiladi, hujayra о`tkazuvchanligida. muskullar qisqarishida, hujayra membranasi о`tkazuvchanligida qatnashadi. U qon hosil bо`lishi, ivishi, asab va mushaklardagi qо`zg`aluvchanlik, hujayra membranasidagi о`tkazuvchanlik jarayonlarida ham faol ishtirok etadi. Kalsiyga bо`lgan bir kecha - kunduzlik talab о`rtacha 800 mg bо`lgani holda yosh bolalar va keksa odamlarda bu kо`rsatkich 1000 - 1200 mg gacha kо`tariladi [8]. Yosh bolalarda suyakning о`sishi uchun qо`shimcha kalsiy zarur bо`lsa, keksa kishilar me`da - ichak yо`lida kalsiy sо`rilishi yomonlashgani uchun undan qо`shimcha miqdorda iste`mol qilib turishlari kerak. Kalsiy homilador onalarda bola tug`ish vazifasini yaxshilaydi. Kalsiyni bir kunda (2000 mg) qo`shimcha qabul qilishi homiladorlarda tiksikozning rivojlanishini, sistolitik va diasistolitik qon bosimini kamaytiradi [ 8 ]. 31](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-30.png)
![RUH. Bu unsurning foydaliligini insoniyat ancha ilgari sezgan, masalan, qadimgi arablar tanadagi jarohatlarning ruxli aralashma yordamida tezroq tuzalishini sezishgan. Vujudning ruxga b о `lgan talabini qondirishda eng samarali y о `l shu elementga boy mahsulotlar bilan oziqlanishdir. Uning manbalari serob b о `lib, eng k о `p uchraydiganlaridan birinchi navbatda endi о `sayotgan bug`doy maysasi, bug`doy kepagi, mol jigari, baliq, quyon g о `shti, tuxum sarig`i, kakao, loviya, n о `xat, yong`oq, k о `k choy, olma, apelsin, limon, anjir, asal, lavlagi, pomidor, kartoshka, sholg`om, sarimsoq va boshqalardir. Bir kecha - kunduz davomida vujudga о `rtacha 10 - 20 mg rux kerak [8] . Ruxning shunday bir xususiyati borki, u mavjud mahsulotlar ba`zan k о `proq iste`mol qilinsa ham tanadagi miqdori oshib ketmaydi. Ruxning ortiqchasi ajratish a`zolari orqali tashqariga chiqarib yuborilaveradi. Ekstrimental tekshiruvlarda ko`rsatilishicha; organizmda ruxning o`ta kamayib ketishi homila jismining pasayishi, bo`yi o`smay qolish, hamda tug`ish davrida o`lim kuzatilgan NATRIY . Bu element tanadagi barcha xujayralar, t о `qimalar hamda biologik suyuqliklar tarkibida keng tarqalgan b о `lib, u asosan osh tuzi, ya`ni NaCl k о `rinishida ovqat va ichiladigan suv bilan qabul qilib turiladi. Osh tuzi k о `pincha ikki xil k о `rinishda, ya`ni sanoat y о `li bilan qayta ishlangan sof natriy xlor va dengiz suvini ch о `kmaga tushirish bilan olinadigan kon tuzi k о `rinishida ishlatiladi. Kon tuzi t arkibida natriy xlordan tashqari yana bir qator muhim biomikroelementlar mavjud. Shu boisdan ovqatga q о `shish, turli xil mahsulotlarni tuzlash uchun kon tuzidan foydalanish foydaliroqdir. Sanoat y о `li bilan tayyorlanib sotuvga chiqariladigan natriy xlorda kon tuzidagi singari foydali xususiyatlar kam b о `ladi Natriyning ko`payib ketishi arterial davleniyaning oshishiga va yog`larning yig`ilib qolishi shishlar paydo bo`lishiga olib keladi . Lekin natriy yetishmovchiligi 32](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-31.png)
![homilador va homila sog`lig`iga noxush holatlarni keltirib chiqaradi. Homiladorda tuz taqchilligi qon hajmini kamaytirib, noxush oqibatlarga olib keladi. YOD. Yod odam uchun zarur ma`danli moddalardan biri hisoblanadi. U qalqon bezi gormonlari tarkibiga kiradi. Qadimki Hindiston va Xitoyda qalqonsimon bezning kattalashishi bilan bog`liq kasallikni dengiz bulutlarining kuli bilan davolashgan. Keyinchalik bu moddaning yod ekanligi aniqlandi. Yod yetishmasligi natijasida moddalar almashinuvi buzilib, qalqonsimon bez kattalashadi, sochlar tо`kila boshlaydi, tana harorati pasayadi, odam jismonan va aqliy jihatdan zaiflashib qoladi [25]. Yod qalqonsimon bez garmoni tiroksinning sintezlanishi uchun kerak. Yod yetishmasligi tufayli qalqonsimon bezning kasallanishi dengizdan uzoq tog` va tog` oldida yashaydigan aholi orasida k о `p uchraydi. Buning sababi shundaki qayd qilingan hududlardagi yod birikmalarini tuproqdan yomg`ir suvlari yuvib, iste`mol qilinadigan mahsulotlarda ayniqsa shu hududlarda yetishtirilgan don, sabzavot va poliz mahsulotlarda uning miqdori kamayib qoladi. Shuning uchun dengizlar bilan о `rab olingan Yaponiyada aholi qalqonsimon bez faoliyati buzilishi bilan bog`liq kasalliklar bilan kam hastalanadi. Tayvanliklar esa dengiz mahsulotlaridan mahalliy urf - odatga k о `ra foydalanishmaydi, shuning uchun ularda bu kasallik k о `proq uchrar ekan. Homiladorlik davrida bu elementning kamligi ona uchun ham bola uchun ham salbiy holat hisoblanadi. Tug`ilgan bola asabiy bo`ladi. Sut emizadigan onada ham bu elementning yetishmasligi o`ziga, bolaga, atrofdagilarga noqulay vaziyatni tug`diradi. Yuqoridagilarga asoslanib aytadigan bo`lsak ma`danli moddalarning barcha aholi guruhlarida, jumladan homiladorlik va sut emizadigan davrda ahamiyati juda katta. Ko`pchilik holatda biz ahamiyatsiz deb bilgan moddalar organizm gomeostazini u yoki bu tomonga burib yuboradi. 33](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-32.png)
![jigari, baliq yog`, tuxum, sabzi, petrushka va boshqalar. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 1,2 - 2,5 mg [8] . Vitamin E. Bu vitamin kо`payish vitamini deb ham yuritiladi, chunki uning tanada yetarli bо`lishi erkaklar va ayollar jinsiy bezlarining faoliyat kо`rsatishida ijobiy ahamiyatga kasb ega. Tokoferol sо`zi (“tokos” – avlod, urug`, “ferro” – qornida olib yurmoq) bola, avlod paydo bо`lishi, tug`ulish ma`nosini anglatadi. E vitamini faqat о`simliklarda uchraydi, hayvon tanasida u sintezlanmaydi. Homiladorlik va emizikli ayollar uchun muhim jihati embrionning va bolaning o`pka to`qimasini rivojlanishiga va kamolotiga yordam beradi, reproduktiv funktsiyani normallantiradi. Bu vitaminning yetishmasligirahitga olib keladi. Asosi manbalari o`simlik yig`ilari( soya, makkajo`xori, pista), bug`doy, no`xat. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 10 - 15 mg [8] . Vitamin D. Bu vitamin tanada mineral moddalardan kalsiy, fosfor almashinuvida ishtirok etib, uning yetarli bо`lishi iste`mol taomlari tarkibidagi aynan shu elementlarning ingichka ichak orqali qonga sо`rilishini yaxshilaydi va buyraklarda birlamchi siydikdan fosforning qayta qonga о`tishini rag`batlantiradi. Shu bois 40-50 yoshlardan keyin kalsiferolning taqchilligi skelet suyaklari mustahkamligini kamaytiradi, ular g`ovak bо`lib, suyaklarda og`riq paydo bо`ladi. Bu xastalik odatda quyosh nuridan kam bahramand b о `ladiganlarda tez - tez uchraydi. Bunday paytlarda quyoshda toblanish va kalsiferolga boy b о `lg a n hayvon mahsulotlaridan yoki maxsus preparatidan qabul qilish yaxshi naf beradi. Unga bо`lgan sutkalik talab 2,5 mkg. U ni me`yoridan oshiq qabul qilish bilan tanani zaharlab q о `yish ham mumkin. Shuning uchun D vitaminini qо`shimcha ravishda qabul qilishda albatta tegishli mutaxassislar bilan maslahatlashish kerak [19;25]. Homiladorlik d a vrida bu vitamin embrionning mushaklari tonusini oshiradi, suyak to`qimalarining o`sishiga hissa qo`shadi, fosfor - kalsiy balansini 37](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-36.png)
![boshqaradi. Buning ham kamligi raxitga olib keladi. Bu vitaminning manbalari baliq yog`i, treska balig`ining jigari, tuxum sarig`i, saryog` va boshqalar. PP (nikotin kislotasi). Nikotin kislota va uning amidlari kimyoviy modda sifatida uzoq vaqtlardan beri ma`lum bо`lsada, ularning pellagra kasalligini davolashda ishtirok qilishi bois vitaminlarga mansub ekanligi 1937 yilda aniqlandi. Bu moddalarning pellagrani tuzatuvchi xususiyati bо`lganligi uchun PP vitamini (italyancha pellagrani - yо`qotuvchi) deb ham ataladi. PP vitamini yetishmasligidan terining quyosh tegib turadigan qismlari dag`allashib qoladi, oshqozon - ichak traktining shilliq qavati yallig`lanadi, asab hamda yurak - qon tomirlari tizimlarning faoliyati buziladi. Odatda bunday holatlar ovqatida makkajо`xori doni, uni kо`p ishlatiladigan aholi orasida tez - tez uchraydi. Bunday mahsulotlarda almashtirib bо`lmaydigan aminokislotalardan triptofan juda kam bо`ladi. Mana shu aminokislotalar esa odam va hayvonlar vujudida nikotin kislotasini sintez qiladi. Shu bois ovqatda triptofan kam bо`lsa, tanada PP vitamini taqchilligi kuchayib, uning avitaminozi kelib chiqadi. Homiladorlik davrida bu vitamin embrionning energiya almashinuvini ta`minlaydi, biriktiruvchi to`qima hosil bo`lishiga yordam beradi. Emizikli ayolning ham moddalar almashinuvi faol bo`lishini ta`minlaydi. PP vitamini yetishmasligi nafaqat embrionda, balki boshqa aholi guruhlarida ham kataraktani paydo qiladi. Manbalari loviya, go`sht, baliq, sut va boshqalar. Vitamin C . Ushbu vitaminning biologik xususiyatlari, ahamiyati juda kо`p qо`llanmalarda, darsliklarda qayd qilingan Dastavval shu narsani aytib о`tish kerakki u kuchli antisioksidant bо`lib hisoblanadi. U lipidlarning erkin radikalli oksidlanishini kamaytirib, aterosklerozni davolashda muhim vosita bо`lib xizmat qiladi. Embrionning qon tomirlarini kuchaytiradi. Yetishmasligi tabiiy abortga sabab bo`ladi.Rizavor meva, ko`katlar, sitrus sabzavotlar tarkibida ko`p uvhraydi. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 90 mg [8] . 38](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-37.png)
![Vitamin B 2 . Bu vitamin ilk bor sutda topilgan, shuning uchun uni ba`zan laktoflavin ham deb atashadi. U vujudda sodir bо`lib turadigan oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarini tezlashtiruvchi fermentlarning kofermenti hisoblanadi. B 2 vitaminining yetishmasligi natijasida bо`y о`sishdan qoladi, shuning uchun u о`sish vitamini ham deyiladi. Uning yetishmasligidan til terisi, kо`z shilliq qavati yallig`lanishi mumkin, rangli kо`rish zaiflashadi. Bundan tashqari riboflavin taqchilligi kamqonlikka, soch tо`kilishiga, teri yuzasining buzilishiga olib keladi. Uni ba`zan teri vitamini ham deyishadi. Chunki bu vitamin yetarli bо`lsa, teri silliq, yumshoq, bо`lib, kishi yosh kо`rinadi. Ushbu vitaminga bо`lgan sutkalik ehtiyoj 1,3 - 2,4 mg. Homiladorlik davida embionning to`qimalari nafas olishi uchun mas`ul. Sut mahsulotlari, bug`doy unli non mahsulotlari, sabzavotlar, kartoshka, qaroli, olchada ko`p bo`ladi. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 1,8 - 3,0 mg [8] . Vitamin B 12 . Bu vitamin kamqonlikni davolovchi, ya`ni antianemik xususiyatga ega bо`lib, aksariyat hayvon mahsulotlarida, ayniqsa, qora mollar va jо`jalarning jigarida mо`l bо`ladi. Shuning uchun ayrim xalqlar qadim zamonlardan boshlab kamqonlikni davolashda jigardan muvaffaqiyatli ravishda foydalanib kelishgan. U yana tuxum sarig`ida, buyraklarda ancha miqdorda uchraydi, qatiqda mikroflora faoliyatidan hosil bо`lib turadi. Homiladorlik va emizikli onalarda bu vitamin hujayralarning normal moddalar almashinuvini, o`sishini, embrionda qon hujayralari takomillashtirishni ta`minlaydi. Vitamin yetishmasa homiladorlarda toksikozga bir sabab bo`ladi. Go`sht, sut va sut mahsulotlari bu vitamin manbasi hisoblanadi. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 0,004 mg [8] . 39](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-38.png)
![Vitamin B 6 . Bu guruh vitaminlariga kiruvchi piridoksin oziq - ovqat mahsulotlarida kо`p uchraydi, shuning uchun odamda bu vitamin taqchilligi kam bо`ladi. U sholi kepagi, nо`xat va loviya, kartoshka, karam, sabzi, har xil achitqilar, hayvonlarning jigari, gо`shti va buyraklarida, tuxum sarig`ida serob bо`lib, bu mahsulotlardan tayyorlangan ovqatlar iste`mol qilish bilan odamda unga bо`lgan ehtiyoj tо`liq qonadi. Lekin mehnat faoliyati og`ir jismoniy ish bilan bog`liq kishilarda, ruhiy, hissiy zо`riqishlarda, kasalliklar tufayli kо`plab antibiotiklar qabul qilinganida piridoksinga bо`lgan talab bir muncha oshadi. Bu vitamin homiladorlikda va emizikli davrda moddalar almashinuvini ta`minlab turadi. Vitamin yetishmasa anemiyaga, allergiyaga, onaning ichidagi suvning yetishmovchiligiga sabab bo`ladi. Bug`doy unli don mahsulotlari, go`sht, tuxum sarig`i, sut mahsulotlari, anor bu vitaminning manbai hisoblanadi. Homilador va sut emizadigan ayollarda bu vitaminning sutkalik ehtiyoji 2,0 - 2,6 mg [8;9]. Yuqoridagi dalillardan kelib chiqib shuni xulosa qilish mumkinki vitaminlar embrionning rivojlanishida va emizikli onaning hamda bolaning salomatligi uchun juda zarur mikronutrientlardir. 40](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-39.png)
![iste`mol taomlarida uglevodlar ayniqsa ularning shirinliklarni ko`p iste`mol qilish hollari bilan tushuntirish mumkin. Biz о`z kuzatuvlarimizda homilador va emizikli ayollarda amaldagi ovqatlanishni о`rganish va uni ratsionallashtirishni amalga oshirish maqsadida Qashqadaryo viloyati Kitob tumani Beshqazoq va So`fi qishlog`ida yashovchi bir guruh 18 - 29 yoshli homilador va emizikli ayollarning ovqatlanishini anketa - sо`rov о`tkazish orqali о`rganishga harakat qildik va quyidagi natijalarni olishga muvaffaq bо`ldik. Homilador ayollarning (18 - 29 yoshli) makronutriyentlar bilan ta`minlanishi 3 - jadval Makronu t riyentlar Me`yor [4] Natija Me`yorganisbatanfarq, % da Oqsillar 61(+30)* 77,2 - 15,1 Shundan hayvon oqsili, g r 34(+20) 34,2 - 36,4 Yog`lar, gr 67(+12) 69,4 - 12,1 Uglevodlar, gr 289(+30) 315,2 - 1,2 E nergiya, kkal 2000(+320) 2191,2 - 6,6 Kо`rinib turganidek, respondentlarda makronutriyentlarning qabul qilinishi me ` yor darajasida barcha oziq moddalarida ancha kam . Ayniqsa , oqsillarga taqchillik boshqa oziq moddalarga nisbatan yuqori bо`lib , (15,1 %) xususan hayvon oqsillarining yetishmasligi havfli darajada (36,4 %). Yog`lar ham homilador ayollar ovqatida bir muncha kam bо`lib (12,1 %), faqat uglevodlargina me`yor darajasiga qisman yetib boradi . Olingan natijalarni tushun i shda , shu narsani inobatga olish joizki , Respublikamiz , ayniqsa , viloyatimiz sharoitida qishloq joylarda istiqomot qiluvchi ayollarning ovqatlanishida asosiy oziq 50](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-49.png)
![4 - jadval Makronu t riyentlar Me`yor [4] Natija Me`yorganisbatanfarq, % da Oqsillar 61(+40)* 80,6 - 20,1 Shundan hayvon oqsili, g r 34(+26) 41,7 - 30,5 Yog`lar, gr 67(+20) 77.9 - 10,5 Uglevodlar, gr 289(+40) 319,4 - 2,9 E nergiya, kkal 2000(+500) 2301,1 - 7,9 Jadvaldan ko`rinib turibdiki, sut emizadigan ayollar guruhida makronutrientlarning qabul qilinishi me`yor darajasidan barcha oziq moddalarida ancha kam. Emizikli onalar uchun bir kunda iste`mol qilinishi zarur bo`lgan oqsillar 101 grni tashkil qiladi. Shundan hayvon oqsillari 4,7 grga teng. Demak, biz kuzatuv o`tkazgan ayollarning ovqatidagi oqsillar tegishli me`yor darajasidan 20,1 % ga kam, hayvon oqsillari esa kerak bo`ladiganiga nisbatan (60) 30,5 % ga kam. Respondentlarimizning kundalik ovqatida iste`mol qilish lozim bo`lgan 87 gr o`rniga 77,9 gr yog` qabul qilingan, boshqacha aytganda umumiy yog` miqdor biz kuzatuv o`tkazgan ayollarda 10,5 % ga kam. Endi uglevodlar haqida gapirsak, emiziki onalar uchun 1 sutkada 329 gr uglevod qabul qilinishi kerak, bizning olgan natijalarimiz esa 319,4 gr ga teng yoki normaga nisbatan qariyb 3 % kam. Olingan natijalarni diagramma ko`rinishida quyidagicha ifodalash mumkin. 52](/data/documents/5d443e73-c046-4a4c-b408-e66a95d846e3/page-51.png)
