Polietilen asosida qiyin yonuvchan kompozitsiyalarni yaratish - Madaniyatshunoslik - Diplom ishlar

Polietilen asosida qiyin yonuvchan kompozitsiyalarni yaratish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.7099609375 KB

Ko'chirib olish

Жахон маданиятига Ў рта Осиё тасаввуф алломаларининг қў шган хиссаси Кириш 1 Боб Ута Осиёда тасаввуфнингвужудга келиши ва ривожланиши. 1.1 Тасаввуфнинг вужудга келиши ва тараккиёти. 1.2 Тасаввуфидаги тарикатлар йуналишлари. 11. Боб Жахон маданиятида Урта Осиё алломаларининг тасаввуф илмига кушган хиссаси. 2.1 У111- Х11 асрдаги тасаввуф алломалари 2.2 Сунгги урта асрлардаги Урта Осиё алломалари.

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Мустақил Ўзбекистон Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида ҳалқаро сиёсатда фаол иштирок этмоқда жаҳон ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнига эга, дунёнинг етакчи мамлакатлари тан олди ва улар билан дипломатик алоқалар ўрнатган. Ҳозирги пайтда 2008 йил охирларида бошланган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари бўйича Президент И.А.Каримов раҳнамолигида кенг қамровли тадбирлар ишлаб чиқилди ва дастур қабул қилинди. 1 Мустакиллик туфайли миллий кадриятларимизни хар томонлама, мукаммал урганиш борасида олимларимиз улкан ютукларни кулга киритдилар. Тасаввуф узок асрлар давомида халкимиз маънавиятини бойитишга хизмат килиб келган. Шу боис тасаввуфнинг тарихий тараккиёти, назарий жихатларини урганиш баробарида, йирик шайхлар, авлиёлар фаолиятини урганиш хам мухим хисобланади Тасаввуф тазкиралари, манокиблар, ривоят ва наклларга сероб. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек; “Биз ҳалқни номи билан эмас, балки маданияти, маънавияти орқали биламиз, тарихининг таг- томирига назар ташлаймиз” 2 Тасаввуф Шарк мусулмон халкларининг маънавий хаёти тарихида учмас из колдирган ижтимоий-фалсафий окимларидан биридир. У узининг ун асрдан ортик тараккиёти давомида тарихий даврларнинг ижтимоий, маданий, гоявий ва ахлокий талабларига мос холда турли шакл ва йуналишларда ривожланиб келди. Утмиш меросимизни, чукур урганиш, кимматли кадриятларимизни кайта тиклаш маърифий- тарбиявий ишларимизда бенихоят катта ахамиятга эга. Юртбошимиз Ислом Каримов узларининг давлат ва жамият курилиш академиясининг очилиш маросимида сузлаган нуткларида биз «уз тараккиёт ва ислохот йулимиздан тезкорлик билан илгари силжишга кучли рухий кувват берадиган миллий маданиятимиз, Шарк фалсафасининг хаётбахш ва теран булокларидан бахраманд булиш мухимдир» деб курсатиб утдилар. 1 Ушбу таълимотнинг эл орасига ёйилиб, фикрий янгиликларга канот бергани, хак ва хакикатга ташна зиёлилар юрагини банд этгани сабаб хам шу. Буни яна шу хам тасдиклайдики, тасаввуф шахар хунармандлари, кадимдан маданияти ривожланиб келган илм- маърифат марказларида тараккий этган. Маълумки, 1993 йилги ватандошларимиз, мусулмон Шаркидаги буюк тасаввуф намояндалари- яссавия тарикатининг асосчиси, туркий мумтоз шеъриятининг атокли вакили Хожа Ахмад Яссавийнинг 900 йиллик ва Хожа Баховуддин 1 1 Ислом Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Т., “Ўзбекистон” 2009 2 2 Ислом Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ –Т.: Шарқ , 1998. Б.18 1 1 Каранг: «Узбекистон овози» 1995 й . 5 октябр

Накшбанд хазратларининг 675 йиллик мавлуди шарафлари нишонланди. Булар утмиш меросимизга, кадриятларимизга булган муносабатнинг тубдан узгарганлигини ёркин нишонасидир. Айни пайтда ҳар бир халқнинг ўзига хос маданияти асрлар давомида бошқа халқларнинг маданий ютуқларидан ажралмас ҳолда юзага келади, ривожланади. Ҳар бир авлод маданий бойликни янгидан яратмайди, балки цивилизация давомида шаклланган моддий ва маънавий бойликларни қабул қилади ҳамда бойитади. 2 Мавзунинг долзарблиги сифатида жахон маданиятига Урта Осиё тасаввуф алломаларининг кушган хиссасини ўрганиш, тарихи билан боғлиқ барча маълумотларни таҳлил қилиш асос қилиб олинди. Битирув малакавий ишининг мақсади ва вазифалари: Жахон маданиятига Урта Осиё тасаввуф алломаларининг кушган хиссасини ёритиб беришдан иборат. Шундан келиб чиқиб қуйидагиларни асосий вазифа қилиб олинди. - Тасаввуфнинг вужудга келиши ва тараккиётини тарихини ёритиб бериш - Тасаввуфидаги тарикатлар йуналишлари урганиш. - Жахон маданиятида Урта Осиё алломаларининг тасаввуф илмига кушган хиссаси. - У111- Х11 асрдаги тасаввуф алломалари хаётини урганиш. - Сунгги урта асрлардаги Урта Осиё алломалари хаётини манбалар асосида укиб тахлил этиш; Битирув малакавий ишининг урганиш даражаси : Тасаввуф алломаларининг хаётини урганиб ва уларни жахон маданиятига кушган хиссасини бир канча йирик олимларимиз турли йилларда урганишган : Булардан рус тилида чоп этилган М.Т.Степанянцнинг «Философские аспекты суфизма», деган рисоласи ва А.Мухаммадходжаевнинг «Гносеология суфизма», Фан докторлари, профессорлар Н.Комилов, О. Усмонов, И. Хаккулов, И. Сувонкулов, Б.Назаров, филология фанлари номзодлари Султонмурод Олим, Сайфиддин Рафиддиновлар тадкикот ишларини айтиб утишимиз мумкин. Битирув малакавий ишининг илмий янгилиги: Тадқиқотчилар томонидан олиб борилган кўп йиллик тадқиқотлар натижаси сифатида чоп этилган. Мақола, рисола ва монографияларни таҳлил этилган ҳолда урганиб чиқилган. - Тасаввуфнинг вужудга келиши ва тараккиётини тарихини ёритиб бериш - Тасаввуфидаги тарикатлар йуналишлари урганиш. 2 2 С.Н Носирхужаев, М.Ф.Лафасов, М.З.Зарипов «Маънавият асослари»Т., 2005. Б. 27

- Жахон маданиятида Урта Осиё алломаларининг тасаввуф илмига кушган хиссаси. - У111- Х11 асрдаги тасаввуф алломалари хаётини урганиш. - Сунгги урта асрлардаги Урта Осиё алломалари хаётини манбалар асосида маълумотларни ўрганиш натижаси таҳлил қилиб ёритиб берилди. Битирув малакавий ишининг хронологик камрови: Битирув малакавий ишининг тузилиши: Малакавий иш кириш, икки боб, турт фасл, хулоса, адабиёт ва иловалардан иборат. ХУЛОСА

ХУЛОСА Бухоронинг қадимий ўтмишини тарихий ёшини аниқлаш борасида археологик қазишмалар олиб бориш зарур эди. . ХХ асрнинг 30-йилларидан бошлаб Бухоро воҳасида олиб борилган кенг миқёсли археологик тадқиқотлар бу шаҳарнинг қадимий тарихи ва маданиятини бутунлай янгича ёритиш, унинг шаклланиш ва ривожланишини кузатиш имконини берди. Археологик тадқиқотлар жараёнида Бухоро хусусидаги ёзма манбаларда келтирилган маълумотлар билан археологик топилмаларни таҳлил қилиниб, қуйидагича хулосага келинди. 1. Битирув малакавий ишининг асосий қисмида фикр юритганмиз айнан Бухоро жаҳоннинг энг кўҳна шаҳарларидан бири бўлган, унинг қарийиб йигирма беш аср муқаддам Зарафшон водийсининг қуйи қисмида қад кўтарганлиги таҳлил этилган. Қадимги қисми ҳисобланган эски маҳаллаларда олиб борилган айрим обидаларни

археолог тадқиқочилар томонидан урганилиб чиқилиб ундан топилган хилма-хил археологик топилмалар шаҳар ҳаётининг турли даврларига мансуб бўлиб. улар шаҳарнинг пайдо бўлишидан то асримизнинг бошларига қадар бўлган тадрижий тараққиётини намойиш этди. 2. Зарафшон дарёсининг қуйи оқимидаги дастлабки ибтидоий одам тўдаларининг манзилгоҳлар тош асри даврига оид сон-саноқсиз тош қуроллардан иборат бўлган топилмаларнинг гувоҳлик беришича узоқ ўтмишда одамлар асосан тоғ ёнбағирлари, сой- жарликлар ёқаларида яшаганликлари тўғрисида олиб борилган тадқиқотлар натижаси буни тасдиқлайди. 3. Замонбобо-Бухоронинг илк зироаткорлар манзилгоҳлари бўйича кўпгина археологлар томонидан тадқиқотлар олиб борилган. Булардан А.Асқаров ёзишича, Замонбобо қабристони ва қароргоҳида топилган ашёвий қолдиқлар жуда ўхшаш айнан бу жез даври (мил. авв. 2-минг йилликнинг 2-ярми) га оид.Улар яъни, қадимги замонбоболиклар асосан деҳқончилик ва хонаки чорвачилик билан кун кечирганликларидан гувоҳлик беради 4. Мил. авв. IV асрларда Бухоро арки қурилажак ҳудуд баланд мудофаа девори ва кенг хандақ билан ўраб олиниб, унинг этагида учта мустаҳкамланган манзилгоҳ жойлашган (бу хил манзилгоҳлар мил. авв. 1 минг йиллик бошидан Ўрта Осиёнинг деҳқончилик қилинадиган вилоятларига хосдир). 5.Араблар истилоси арафасидаги ва ундан кейинги даврлар ҳақидаги маълумотларни Абу Жаъфар ан-Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асарини асосий манба сифатида ўрни ва аҳамиятини алоҳида кўрсатиб ўтиш даркор. 6. Мазкур манзилгоҳлардан бири Фиробдиз, иккинчиси Навмичкат, учинчиси Бухоро деб аталган. Кейинчалик бу учала манзилгоҳ ўзаро бирлашиб ва тўхтовсиз тараққий этиб бориб, каттагина шаҳарга – Бухоро воҳасининг маъмурий марказига айланган. Шундай қилиб, Жаҳоннинг кўҳна шаҳарларидан бири сифатида 1997 йил 2500 йиллиги нишонлаган ва ЮНЕСКО қарори билан жаҳон тарихий-маданий ёдгорликлар рўйхатига киритилган Бухоро воҳаси Ўзбекистоннинг нафақат қадимги маданияти хазинаси дурдонаси сифатида, балки Республикамизнинг маданий меросини ўрганиш ва уларни ҳимоялаш масалалари билан бугунги кунда кенг кўламли тадбирлар олиб борилаётган вилаятларидан ҳам биридир.

Умарова Азиза Мавзу: Мотрудия таълимоти ва Абу-л Муъин ан- Насафий илмий мероси. Кириш 1. Боб. Абу-л Муъин ан- Насафий хаёти ва илмий- маънавий мероси………………. 1.1 Калом илми тарихи ва унинг Мовароуннахрга кириб келиши……………………. 1.2 Абу-л Муъин ан- Насафий хаёти, устоз ва шогирдлари…………………………… 11 .Боб Х1-Х111 асрларда Мовароуннахрда мотрудийа таълимотининг ривожланиш боскичлари .......……………………………………………………………. 2.1 Абу-л Муъин ан- Насафий ижодида мотуридийа таълимотининг талкини…………………………………………………………………………………………. 2.2 Абу-л Муъин ан- Насафийнинг мотуридийа таълимоти ривожига кушган хиссаси………………………………………………………………………………… Хулоса

Адабиётлар руйхати Иловалар КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Юртимиз мустакиллиги шарофати билан миллий диний кадриятларимизнинг тикланиши ва узок утмишда яшаб узларининг сермахсул ижодлари билан ислом динининг турли сохаларига багишлаб куплаб асарлар ёзиб колдирган алломаларимизнинг хаётлари ва бой илмий меросларини хар томонлама чукур урганиш энг долзарб масалалардан бирига айланди. Мустақил Ўзбекистон Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида ҳалқаро сиёсатда фаол иштирок этмоқда жаҳон ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнига эга, дунёнинг етакчи мамлакатлари тан олди ва улар билан дипломатик алоқалар ўрнатган. Ҳозирги пайтда 2008 йил охирларида бошланган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари бўйича Президент И.А.Каримов раҳнамолигида кенг қамровли тадбирлар ишлаб чиқилди ва дастур қабул қилинди. 1 Ўрта Осиё ҳудуди жаҳоннинг энг кўҳна маданий ўчоқларидан бири ҳисобланади. Ушбу ҳудудда истиқомат қилган ҳалқлар қадимдан бой ва ранг-баранг маданият наъмуналарини яратганлар. Мазкур маданият наъмуналарининг аксарияти асрлар давомида аждодлардан авлодларга маданий мерос сифатида ўтиб келмоқда. Ҳалқимиз томонидан яратилган амалий санъат наъмуналари миллий тарихимизни ўрганишда муҳим манба бўла олади. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек; “Биз ҳалқни номи билан эмас, балки маданияти, маънавияти орқали биламиз, тарихининг таг-томирига назар ташлаймиз.” 2 Мовароуннахрда яшаб ижод этган мутакаллимларнинг хаёти ва асарларини урганишда олимларимизнинг илмий маколалари, монографиялари хамда рисолаларидан фойдаланилди. Бу уринда давлатимиз рахбари Ислом Каримовнинг «ислом динининг маданий кадриятлари ва анъаналари, жахон микёсида ислом дини колдирган жуда улкан маънавий мерос нафакат минтакамизнинг тарихий ривожланишига куп жихатдан кушилган хиссасини, балки унинг хозир шаклланиб бораётган сифат жихатидан янги киёфасини хам белгилаб бермокда» 1 , деган фикрини келтиришимиз мумкин. 1 1 Ислом Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Т., “Ўзбекистон” 2009 2 2 Каримов. И Тарихий хотирасиз келажак йўқ –Т.: Шарқ , 1998. Б.18 1 1 Каримов И.А Узбекистон ХХ1 аср бусагасида: Хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари // Каримов И.А. Узбекистон буюк келажак сари.- Т., Узбекистон. 1998.-Б.446

Халқ маънавияти, анъаналари, урф-одатлари миллий негиздан ҳосил бўлади ва тарихий аҳамиятига кўра ҳос ва нодир саналади. Айни пайтда ҳар бир халқнинг ўзига хос маданияти асрлар давомида бошқа халқларнинг маданий ютуқларидан ажралмас ҳолда юзага келади, ривожланади. Ҳар бир авлод маданий бойликни янгидан яратмайди, балки цивилизация давомида шаклланган моддий ва маънавий бойликларни қабул қилади ҳамда бойитади. 2 Битирув малакавий ишининг мақсади ва вазифалари: Абу-л Муъин ан- Насафий хаёти ва илмий- маънавий меросини ёритиб беришдан иборат. Шундан келиб чиқиб қуйидагиларни асосий вазифа қилиб олинди. - Абу-л Муъин ан- Насафий хаёти ва илмий- маънавий мероси тадқиқочилар томонидан ёритиб берилган - Калом илми тарихи ва унинг Мовароуннахрга кириб келиши урганилган. - Абу-л Муъин ан- Насафий хаёти, устоз ва шогирдлари тадқиқ этилган; - Х1-Х111 асрларда Мовароуннахрда мотрудийа таълимотининг ривожланиш боскичлари - Абу-л Муъин ан- Насафий ижодида мотуридийа таълимотининг талкини - Абу-л Муъин ан- Насафийнинг мотуридийа таълимоти ривожига кушган хиссаси урганилиб манбалар асосида ёритиб берилган. . Битирув малакавий ишининг урганиш даражаси: Буюк алломаларимиз хаёти ва уларнинг бой маънавий меросларини урганиб тадкик килишда мамлакатимиз олимлари томонидан талай ишлар амалга оширилди ва оширилмокда. Абу-л Муъин ан- Насафий илмий меросини урганишда кейинги йилларда самарали ижод килиб келаётган юртимиз тадкикоотчиларидан устозимиз т.ф.д. У.Уватов, т.ф.д А.Муминов ва ёш олимлардан т.ф.н. Ш.Зиёдов, т.ф.н Д.Рахимжонов хамда т.ф.н. М.Комиловнинг олиб борган тадкикотларидан фойдаланилди. Чунончи, бу тарздаги тадкикотлар бир томондан жамиятимиз учун хар томонлама мухим булган маънавий комил инсонларни тарбиялаш, колаверса уларда соглом диний тафаккурни шакллантиришда хам алохида ахамиятга эгадир. Битирув малакавий ишининг илмий янгилиги: Тадқиқотчилар томонидан олиб борилган кўп йиллик тадқиқотлар натижаси сифатида чоп этилган. Мақола, рисола ва монографияларни таҳлил этилган ҳолда Калом илми тарихи ва унинг Мовароуннахрга кириб келиши тарихини урганиб чиқилган. 2 2 Носирхужаев С.Н, Лафасов, М.Ф, Зарипов М.З.«Маънавият асослари»Т., 2005 й. 27-бет

- Абу-л Муъин ан- Насафий хаёти ва илмий- маънавий мероси тадқиқочилар томонидан ёритиб берилган - Калом илми тарихи ва унинг Мовароуннахрга кириб келиши урганилган. - Абу-л Муъин ан- Насафий хаёти, устоз ва шогирдлари тадқиқ этилган; - Х1-Х111 асрларда Мовароуннахрда мотрудийа таълимотининг ривожланиш боскичлари - Абу-л Муъин ан- Насафий ижодида мотуридийа таълимотининг талкини - Абу-л Муъин ан- Насафийнинг мотуридийа таълимоти ривожига кушган хиссаси урганилиб манбалар асосида ёритиб берилган. Битирув малакавий ишининг хронологик камрови: «Мотрудия таълимоти ва Абу-л Муъин ан- Насафий илмий мероси» мавзусини урганишда Х1-Х11 асрларда Мовароуннахрда сиёсий –ижтимоий холат ва исломий илмлар тараккиёти хакида тулик маълумот келтирилган. Бу давр мобайнида нафакат Урта осиё ва Якин шаркда кенг ривожланди ва тараккий этди. Битирув малакавий ишининг тузилиши: Малакавий иш кириш, икки боб, турт фасл, хулоса, адабиёт ва иловалардан иборат. ХУЛОСА Мовароуннахр тарихи, унда яшаб ижод этган мутакаллимларнинг хаёти ва фаолияти, хусусан, Абу-л Муъин ан- Насафийнинг илмий- маънавий меросига оид Шарк мамлакатларига мансуб бир канча олимлар уз асарларида маълумот бериб утганлар ва бу маълумотлар таҳлил қилиниб, қуйидагича хулосага келинди. 1. Битирув малакавий ишининг асосий қисмида фикр юритганмиз Абу-л Муъин ан- Насафийнинг Мовароуннахрда мотрудийа таълимотининг шаклланиши ва ривожланишида урни нихоятда бикиёс эди. Насафий ашъарийларнинг ушбу улкадаги ханафий уламоларига нисбатан билдирган тухматларига карши кураш олиб борди ва ушбу улкада Мотрудий колдириб кетган таълимотнинг сакланиб колишига замин яратиб берди. 2. Мотрудий ва Насафий илмий мерослари узаро киёсий тахлил килинганда, Насафийнинг «Табсирату-л адилла» асари Мотуридийнинг «Тавхид» асарининг мантикий

давоми булибгина колмай, балки уни маълум даражада тулдириб ва батафсил шархлаб берувчи асар эканлиги аникланди. 3. Абу-л Муъин ан- Насафий асарларининг юртимиз кутубхоналарида сакланаётган барча кулёзма нусхалари илмий муомилага киритилди. Насафий Мотрудийни узининг маънавий устози деб хисобланган ва Мовароуннахрлик барча ханафий олимлар орасида унинг номи биринчи каторда туришининг тарафдори булган. 4. Абу-л Муъин ан- Насафий уз хаёт ива илмий фаолияти давомида куплаб шогирдлар етиштирган. Улар жумласидан Алоуддин ас- Самаркандий, Иброхим ас- Саффор, Алоуддин ал- Асмандий ва Нуриуддин ас- Собуний каби кейинчалик машхур мотрудийа мутакаллимлари сифатида шухрат козонган олимларнинг номларини алохида таъкидлаш жоиз. Насабий вафотидан кейин уларнинг саъй-харакатлари натижасида Мовароуннахрда мотрудийа таълимоти янада ривожланди. Шундай қилиб, Абу-л Муъин ан- Насафийнинг хаёти ва бой илмий-маънавий меросини халкимизга етказиш хамда унинг меросининг хозирги кундаги ахамиятини очиб бериш, мотрудийа таълимотини ва унинг тарихи хакида маълумот бериш эди. Ўзбекистоннинг нафақат қадимги маданияти хазинаси дурдонаси сифатида, балки Республикамизнинг маданий меросини ўрганиш ва уларни ҳимоялаш масалалари билан бугунги кунда кенг кўламли тадбирлар олиб борилаётган вилоятларидан ҳам биридир. Омонова Шахноза Мавзу: Ўрта Осиё қадимги аҳолиси тарихий манбаларида Кириш 1. Боб Қадимги замон тарихий манбалари. 1.1 “Авесто” муҳим этнографик манба. 1.2 Қадимги Эрон, ҳинд, юнон ва рим манбалари. 11 боб У1-У111 асрлар тарихий манбаларида Ўрта Осиё аҳолисининг ижтимоий-иқтисодий, маданий ва маънавий ҳаётининг акс этиши. 1.1 Қадимги Туркий манбалари. 1.2 Хитой, Сўғд тилидаги манбалар.

Хулоса Фойланилган манба ва адабиётлар рўйхати. Илова Мавзунинг долзарблиги. Мустақил республикамизнинг ижтимоий фанлар соҳаси олимлари олдида халқимиз тарихини ҳаққоний ва тўлақонли ўрганиш масаласи долзарб вазифа сифатида турибди. Бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов республикамизнинг етакчи тарихчи олимлари билан ўтказган учрашувида ва бошқа мазкур соҳа билан боғлиқ йиғилишларда бир неча марта таъкидлаб ўтган 1 . Шунингдек, бу вазифалар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарорларида ҳам ўз аксини топган 2 . Ўрта Осиё халқларининг келиб чиқиши ҳақидаги миллий концепцияси илмий-методологик жиҳатдан асосли бўлсада, аммо унинг айрим томонлари жиддий тахлил ва қўшимча илмий изланишларни талаб қилади. Одамзод ва унинг жамият тарихи жуда қадимий ва мураккабдир. У бир неча юз минг йиллик тарихни ўз ичига олади. Ана шу кўп минг йиллик тарихий давр ичида инсоният ўзининг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва этномаданий ривожланиш даражасига кўра, қатор тарихий давр ва босқичларни босиб ўтди. Тарихий манбалар инсон ижтиомий фаолияти натижасида пайдо бўлган. Мавзунинг долзарблиги сифатида Ўрта Осиё қадимги аҳолиси тарихий манбаларин и этнологик жиҳатдан ўрганилиш тарихи билан боғлиқ барча маълумотларни систематизациялаш ва таҳлил қилиш асос қилиб олинди. Мавзунинг ўрганилиш даражаси. Маълумки, инсоният тарихи доимо бир текисда ривожланмаган. Тарихда юз берган даврий маданий юксакликлар цивилизациялар тарихини ташкил этган. Ўрта Осиё халқлари тарихини ёзма манбалар асосида даврий тизимини ишлаб чиқади. минтақа тарихини 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. –Т., Ўзбекистон, 1999. 7 ж. –Б. 128-132; Каримов И.А. Озод ва обод, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. 8 ж. -Т., 2000. –Б. 430, 448, 467, 476; Каримов И.А. “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласидаги кириш сўзи // Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. –Т., 2000. 9 ж. –Б. 201-205; Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008. 2 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори “Ўзбекистоннинг Янги тарихини тайёрлаш ва нашр этиш” // Г. Халқ сўзи. 17 декабр 1996 йил; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори “Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида” // Г. Халқ сўзи. 27 июн 1998 йил.

даврлаштиришнинг дастлабки қалдирғочлари шарқшунослик, археология, этнография, антропология фани дарғалари С.П.Толстов, К.В.Тревер, Л.В.Ошанин, Я.Ғ.Ғуломовлар бўлган эди С.П.Толстов А.Ю.Якубовский Мустақиллик йилларида ҳам Бухорода археологик тадқиқот ишлари давом эттирилиб, бугунги кунда асосан ўзбек археологлари Давлат Эрмитажи археологлари билан бирга қазув ишларини олиб боришмоқдаки, воҳа тарихига оид жуда қизиқарли маълумотлар топилиб, кенг жамоатчиликка етказилмоқда. Битирув малакавий ишининг мақсад ва вазифалари сифатида Бухоро воҳасининг III-VI асрларга оид археологик ёдгорликлааридаа олиб борилган археологик қазув ишлари натижаларидан олинган хулосаларни таҳлил қилишдан иборат. Мазкур тадқиқот ишида нафақат Бухоро воҳасидаги, балки бутун Ўзбекистон ва Ўрта Осиёда қадимги ва илк ўрта асрлар арафисидаги археологик ёдгорликларнинг ўрганилиши, тарихи ва маданиятига оид маълумотларни умумлаштирган ҳолда баҳо берилади. Таҳлил қилиш жараёнида кўриб чиқилаётган даврларда тарихий-маданий концепция ва ғояларнинг ривожланиб, ўзгариб бориши натижасида вужудга келган мунозаравий масалаларга асосий эътибор қаратилиб, шаҳарнинг қадим тарихини қайта тиклаш имкониятига эга бўлинди. Шу мақсадлардан келиб чиқиб, қуйидагиларни ҳал этиш асосий вазифа этиб қўйилди: – Бухоро воҳасининг III-VI асрларга оид ёдгорлигини ўрганиш жараёнида ҳал этилиши керак бўлган асосий масалаларни илмий таҳлилини бериш. Бу борада ҳар бир даврга тааллуқли барча нашрлар, материалларни ўрганиш, кейинги даврда тадқиқотчилар томонидан олинган янги маълумотлар билан бойитиб борилганлигини кўрсатиб бериш; – Бухоро воҳасининг III-VI асрларга оид ёдгорлигини ўрганиш жараёнида алоҳида аҳамиятга эга бўлган турар жойлар, хўжалик хоналари ва диний маросимлар учун мўлжалланган иншоотларининг қурилиш услубларини таҳлил қилиш; – Бухоро воҳасининг қадимги мудофаа девори бўлган Канпирак ҳақида маълумотлар тўплаш, унинг воҳа учун стратегик аҳамиятини кўрсатиб бериш. Битирув малакавий ишининг даврий чегараси. Бухоро воҳасининг қадимги даврдан ўрта асрларга ўтиш даврида мавжуд бўлган археологик ёдгорликларда собиқ совет тузуми ва мустақиллик йилларида олиб борилган тадқиқот ишлари таҳлил этилади. Битирув малакавий ишининг назарий–услубий асослари. Тадқиқотда ўрганилиётган муаммони тўғри талқин этишда илмий билишнинг холислик, ҳаққонийлик тамойилларига амал қилинди. Турли манба ва маълумотларни таҳлил қилишда уларга қиёсий ва танқидий нуқтаи назардан ёндашилди.

Давр хусусиятларини назарда тутган ҳолда воқеалар тарихийлик, тадрижийлик, цивилизацион ёндашув усуллари асосида умумлаштирилди ва таҳлил этилди. Тадқиқотнинг назарий-услубий асосини ишлаб чиқишда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг асарлари, маъруза ва нутқларида илгари сурилган илмий-назарий кўрсатмалари, тарихий шахслар ва қадимий шаҳарларнинг юбилей тантаналарида сўзлаган нутқлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарорларида илгари сурилган муҳим вазифалар ҳақидаги кўрсатмалар муҳим аҳамият касб этади. Битирув малакавий ишининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: - Бухоро воҳасининг III-VI асрларга оид Қизилқир ва Сеталак гуруҳларидаги археологик ёдгорликларида олиб борилган археологик тадқиқот ишлари натижасида йирик қишлоқ манзилгоҳлари классификация қилинди; - тадқиқот ишлари жараёнида олинган кўплаб сопол парчалари асосида уларнинг ясалиш услуби, ранги, тури, хом ашё таркиби, пишириш, хумдонларнинг тузилиши ва тури ўрганилди; - Бухоро воҳасининг қадимги мудофаа девори бўлган Канпирак ҳақида маълумотлар тўпланиб, унинг воҳа учун стратегик аҳамияти кўрсатиб берилди; - Бухоронинг жаҳон дурдоналаридан бири эканлиги кўрсатиб берилди. Битирув малакавий ишининг амалий аҳамияти. Битирув малакавий ишининг тадқиқот қисми ва хулоса қисмида келтилирган маълумотлардан умумий ўрта таълим мактаблари, академик лицейлар, ўрта махсус касб-ҳунар коллежларида тарих фани дарсларида, ўлка тарихини ўрганишда, университетлардаги тарих факультетларида махсус курс маърузаларини тайёрлашда фойдаланиш мумкин. Битирув малакавий иши кириш, икки боб, тўрт фасл, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловадан иборат. БМИнинг умумий ҳажми ____ бетни ташкил этади. ХУЛОСА Бухоро тарихи ҳақидаги билим ва маълумотлар, тарихий далиллар узоқ йиллар мобайнида тўпланган. Уларнинг аксарияти қадимий Шарқ ва Ғарб манбаларига, XIX-XX аср бошларидаги сайёҳларининг маълумотларига асосланган. ХХ асрнинг 30-йилларидан бошлаб Бухоро воҳасида олиб борилган кенг миқёсли археологик тадқиқотлар бу шаҳарнинг қадимий ва илк ўрта асрлар тарихи, маданиятини бутунлай янгича ёритиш, унинг шаклланиш ва ривожланиш тадрижини кузатиш имконини берди. Археологик тадқиқотлар жараёнида Бухоро хусусидаги ёзма манбаларда

келтирилган маълумотлар билан археологик топилмалар қиёсланиб, қуйидагича хулосага келинди. 1. Дастлаб сўғд тамаддунининг асосий марказларидан бири бўлган, сўнг ўрта асрлар цивилизацияси даврида ўз алломалари ва фиқҳ олимлари билан шуҳрат қозонган маданият ўчоқларидан бири бўлган Бухоро шаҳри кўп асрлик тараққиёт йўлини босиб ўтди. 2. Зарафшон дарёсининг қуйи оқимидаги дастлабки манзилгоҳлар жез даври (мил. авв. 2-минг йилликнинг 2-ярми) даёқ вужудга келиб, улар синчли ярим ертўлалардан иборат бўлган (қуриб қолган Моҳондарё тармоғи минтақасида олиб борилган тадқиқотлар буни тасдиқлайди). 3. Мил. авв. IV асрларда Бухоро арки қурилажак ҳудуд баланд мудофаа девори ва кенг хандақ билан ўраб олиниб, унинг этагида учта мустаҳкамланган манзилгоҳ жойлашган (бу хил манзилгоҳлар мил. авв. 1 минг йиллик бошидан Ўрта Осиёнинг деҳқончилик қилинадиган вилоятларига хосдир). 4. Мазкур манзилгоҳлардан бири Фиробдиз, иккинчиси Навмичкат, учинчиси Бухоро деб аталган. Кейинчалик бу учала манзилгоҳ ўзаро бирлашиб ва тўхтовсиз тараққий этиб бориб, каттагина шаҳарга – Бухоро воҳасининг маъмурий марказига айланган. 5. Бухоро воҳасининг Буюк ипак йўли чорраҳасида жойлашганлиги илк даврлардан бошлаб ҳунармандчилик тармоқлари (кулолчилик, темирчилик, мисгарлик, заргарлик, зардўзлик, шишасозлик, кандакорлик, бадиий каштачилик ва ҳ.к.) ва савдо-сотиқ ишларининг ривожланишига туртки бўлди. 6. Битирув малакавий ишининг асосий қисмида фикр юритганимиз Қизилқир-Сеталак гуруҳидаги археологик ёдгорликлар маълум бир давр – III-VI асрлар оралиғида таҳлил этилган бўлса-да, уларнинг шаклланиши ва яшаш даври турличадир. Бу даврга тааллуқли ёдгорликларнинг дастлабки пайдо бўлганлари асосан мазкур гуруҳнинг жануби-ғарбий қисмида жойлашган. Улар орасида энг қадимийси сифатида сопол ва бошқа буюмларнинг ясалиши, очиб ўрганилган турар жойларнинг қурилиш хусусиятига эътибор қаратадиган бўлсак Қизилқир 1 ва 2 ёдгорликларидир. 7. Сеталак 1 ёдгорлигидаги биринчи қурилиш даври бу гуруҳдаги ёдгорликлар орасида энг қадимийси бўлиб (кейинчалик Сеталак 2, Нортепа ва бошқалар), Қизилқир ёдгорлигининг иккинчи қурилиш даври билан ёнма- ён пайдо бўлган. Қизилқир ва Сеталак ёдгорликлари турли сабабларга кўра ҳаёт ниҳоясига етган ва бу ҳудуддаги тараққиёт Зарафшон дарёсининг шимоли-шарқий оқими тарафига, янгидан-янги мустаҳкамланган қалъа ва қўрғонларнинг воҳанинг ҳозирги чегараларигача кўпайиб борган. 8. Қизилқир-Сеталак гуруҳидаги ёдгорликларида олиб борилган кўп йиллик тадқиқотлар натижасида бу ернинг маданияти анча трансформациялашганлигини кўриш мумкин, хусусан III-V асрлар, илк ўрта асрларга оид ёдгорликларнинг юқори қатламлари устидан X-XI асрларга, баъзан XVI аср ва ундан кейинги даврларга оид ашёларнинг топилиши мисолида кўриш мумкин.

9. Қадимги Бухоро воҳасида олиб борилган археологик тадқиқот ишлари жараёнида топилган ашёлар, хусусан сопол буюмларининг ясалиш услуби ва хусусиятига кўра Тошкент воҳаси ва Оролбўйи ҳудудларида кенг тарқалган кўчманчиларга оид қовунчи маданиятига яқин эканлиги аниқланди. 10. Тадқиқотлар жараёнида битта дона нумизматик топилманинг топилиши милоднинг III асрида Бухоро ҳудудида асосан Юнон-бақтр ҳукмдорларидан Евтидем тангаларига тақлид қилиб ишланган тангалар, шунингдек Гиркод тангалари муомалада бўлган. 11. Араблар истилоси арафасидаги ва ундан кейинги даврлар ҳақидаги маълумотларни Абу Жаъфар ан-Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асарини асосий манба сифатида ўрни ва аҳамиятини алоҳида кўрсатиб ўтиш даркор. 12. Бухоро шаҳри ва унинг атрофини ўраб турган Канпирак девори муҳим мудофаа иншооти бўлган. Илк ўрта асрларда кўчманчи қабил ва элатларнинг доимий ҳужум уюштириб туришидан ҳимояланиш учун барпо этилган. Шундай қилиб, Бухоро воҳаси Ўзбекистоннинг нафақат қадимги маданияти хазинаси дурдонаси сифатида, балки Республикамизнинг маданий меросини ўрганиш ва уларни ҳимоялаш масалалари билан бугунги кунда кенг кўламли тадбирлар олиб борилаётган вилаятларидан ҳам биридир. 1. Мавзунинг долзарблиги. 2.Мавзунинг ўрганилиш даражаси. 3.Битирув малакавий ишининг мақсад ва вазифалари 4.Битирув малакавий ишининг даврий чегараси. 5.Битирув малакавий ишининг назарий–услубий асослари. 6.Битирув малакавий ишининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: 7.Битирув малакавий ишининг амалий аҳамияти. 8.Битирув малакавий иши тузилиши