Tabiiy gaz tarkibidagi oltingugurtli birikmalarni potensiometrik titrlash usulida aniqlash

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

540.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA: Kirish Adabiyotlar sharhi I.1. Potesiometriya.…………………………………………………...9 I.2. Bevosita potensiometriya……………………………………….24 I.3. Potensiometrik titrlash. ………………………………………...25 Natijalar tahlili 2.1. Potensiometriyada titrlashning ohirgi nuqtasini aniqlash……..33 2 .2. Potensiometriyada ishlaydigan asbob va uskunalar. ..................38 2.3. Analiz natijalari..........................................................................46 I. Tajriba qismi 3.1. Sulfid ionlarga hos reaksiyalar asosida oltingugurtni aniqlash...46 3.2. Vodorot sulfid bilan o`tkaziladigan reaksiyalar asosida oltin gugurtni aniqlash. ...................................................................................47 3.3. Tabiiy gaz tarkibidagi vodorot sulfidni potensiometrik titrlash usulida aniqlash. .....................................................................................49 3 .4. Vodorot sulfiddan oltingugurt olish. ..........................................49 3 .5. Toza oltingugurtni ajratib olish. .................................................50 3.6. Analizning borishi …………………………………………….51 3.7. Umumiy oltingugurt miqdorini aniqlash………………….52 Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 3

KIRISH Mamlakatimizda 1997 - yil 2 9- avgustda qabul qilingan "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da zamon talablariga, bozor i q tisodiyoti e h tiyojlariga, ta`lim sohasidagi xalqaro meyorlar va andozalar talablariga javob bera oladigan mutaxassis kadrlar tayyorlash masalasi qo`yilgan. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov o`zining “ Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch” nomli asarida, "Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargoxlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq", deb ta`kidlaydi.[1] Jahonda moliyaviy-iktisodiy inqiroz kengayib va chuqurlashib borayotgan bir paytda, hayot O`zbekistonda iqtisodiy-ijtimoiy sohada amalga oshirilayotgan islohotlar tufayli barpo etilgan omillar bunday inqirozlar ta`sirini yumshatishga qodir ekanligini ko`rsatmoqda. Mamlakatimizda jahon moliyaviy - iqtisodiy inqiroziga qarshi choralar dasturi ishlab chiqildi va uni amalga oshirish boshlab yuborildi. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning " Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari" asarida, inqirozga qarshi choralardan biri - bu" korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologii qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish", deb ta`kidlanadi. Yangi, raqobatbardosh texnologiyalarni qo`llash masalasi bevosita fan va ta`lim-tarbiya soxasiga ham tegishlidir [2]. О`zbekiston hayotida bosib о`tilgan yо`l – kelajagi porloq yangi tariximizning sermazmun, sershiddatliligi, sinovlarga boyligi, qizg`in va murakkabligi bilan ajralib turadi, yani mamlakatimiz tarixida muhim ahamiyatga ega bо`lgan ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy islohotlar amalga oshirilayotgan jarayonda fuqarolarning demokratik jamiyat qurish yо`lidagi ongi, tushunchalari va dunyoqarashlari о`zgarib borayotganligining guvoxi bо`lyapmiz. 4

Bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining hozirgi bosqichida gaz va neft sanoati mamlakat yoqilg`i industriyasining yetakchi tarmoqlaridan biriga aylangan va tarmoqda ishlab chiqaruvchi kuchlarni har tomonlama rivojlantirishga katta etibor berilmoqda. Mavzuning dolzarbligi: Serquyosh O`zbekiston imiz n eft va g az maxsulotlariga homashiyolarga boy mamlakatlardan biri hisoblanadi. Biroq bu homashiyolarni kimyoviy qayta ishlamasdan. Tarkibida zaharli gazlardan tozalamasdan ma`lum bir maqsadda ishlatib bo`lmaydi. Shuning uchun neft va gaz tarkibidagi zaharli (ayniqsa oltingugurtli) birikmalarni miqdorini va tarkibini zamonaviy usullar yordamida aniqlash hamda tozalash tabiiy boyligimiz bo`lgan neft va gazni tejab ishlatish hamda unda unumli foydalangan holda xalq xo`jaligi uchun zarur maxsulotlar ishlab chiqarish hozirgi kunda dolzarb muommolardan biri hisoblanmoqda. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari: Zamonaviy usullardan biri bo`lgan potensiometrik titrlash usulini mukammal o`rganish hamda neft va gaz tarkibidagi zaharli va oltingugurtli birikmalar miqdorini va tarkibini katta aniqlikda o`rganishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi va ahamiyati: Ma`lumki homashiyolarni qayta ishlash jarayonida ishlatiladigan qimmatbaho labaratoriyalar oltingugurtli birikmalar ta`sirida zaharlanib yaroqsiz holga kelib qoladi. Ishlab chiqarish jarayonida ajralib chiqayotgan gazlar tarkibida oltingugurtli (vodorod sulfid) deyarli bo`lmasligi kerak. Tarkibi tozalanmagan oldingi va tozalangandan keyingi tarkibini o`rganish oltingugurtli birikmalarning har xil tuzlar (CdS, ZnS, PbS) holida qo`shimcha maxsulot sifatida ajratib olish ham mumkin.Bu ham ilmiy ham amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega hisoblanadi. 5

I. ADABIYOTLAR SHARHI О`zbekistonda gaz konlari mavjudligi 1930 yildan boshlab aniqlana boshlangan. Dastlab, 1936 yilda Farg`ona vodiysida bо`ldi va 1950 – 60 yillarga kelib ularning soni va manzillari kо`paydi. Statistika malumotlariga kо`ra tabiiy gazning zahiralari asosan g`arbiy О`zbekistonda joylashgan bо`lib 78,6%, Ustyurtda 21,4%, Surhondaryo past tekisligida 9,5%, Farg`ona vodiysida 2,6% ga tо`g`ri keladi. Dastlab Gazli gaz koni eng kо`p gaz bergan bо`lsa, hozir О`zbekistonda qazib olinayotgan gazning yarmidan kо`prog`ini Muborak gazni qayta ishlash zavodi tozalamoqda. Shu jumladan, SHо`rtan gaz unitar shu`ba korxonasi, SHо`rtan kimyo majmuasi salmog`i tobora oshib bormoqda. Bugungi kunda Qashqadaryo viloyati Respublikamiz gaz va neft sanoatining katta markaziga aylandi. Viloyatda qazib olinayotgan gaz tarkibida oltingugurt birikmalari kо`p uchraydi. Uni tozalash maqsadida 1972 yil iyun oyida Muborak gazni qayta ishlash zavodi ishga tushdi. Zavod nafaqat Muborak, balki butun Qashqadaryo hududi va Buxoro viloyati hamda qо`shni Turkmaniston sarhadlaridan qazib olingan oltingugurtli gazni tozalash va uning tarkibidan kondensat ajratib olishda katta ahamiyatga ega. Qashqadaryo viloyati yoqilg`i energetika zaxiralari bо`yicha О`zbekistonda yetakchi о`rinni egallaydi. Haqiqatdan ham respublika bо`yicha qazib olinayotgan neftning 89,7%, gazning 96,2, kondensatning 99,6, oltingugurtning esa 100 foizi viloyatimiz zaminiga tо`g`ri keladi. 1990 – 94 yillarda mamlakatga 164 millyard kub metrdan kо`proq gaz, sal kam 6 mln tonna neft, 1,75 mln tonna oltingugurt, 6,1 ming tonna kondensat, 54,4 ming tonna suyultirilgan gaz yetkazib berilgan. Shu davr mobaynida 100 dan oshiqroq gaz, neft quduqlari ishga tushurildi. Topilgan neft zahirasining 70 foizi, gaz zahirasining 71 foizi Qashqadaryo mintaqasiga tо`g`ri keladi. Viloyatda yillik qazib olinayotgan neft, kondensat va gaz miqdori Germaniya, Fransiya, Avstriya, Gretsiya, Ispaniya, Chili, Boliviya, Yaponiya, Tailand, Vyetnam, Pokiston, Baxrayn, Iordaniya, Israil, Ukraina va Pribaltika mamlakatlari bо`yicha qazib olinayotgan ana shu mahsulot miqdoridan oshiqdir. 6

Korxona balansida 62 ta gaz, gaz kondensat, neft kondensant, neft konlari mavjud bо`lib, shulardan 25 ta kon (О`rtabuloq, Kо`kdumaloq, Dengizkо`l, Zevorda, Qо`ltoq, Popuk, Alan, Shimoliy О`rtabuloq, Umid, Quruq, Toshli va boshqalar) ishlab chiqarishga jalb qilingan. Qidirib topilgan, istiqbolda kо`zda tutilgan neft gaz va kondensat resurslarining Qashqadaryodagi miqdori bu mintaqaning yaqin 15 – 20 yil ichida, hatto bundan uzoqroq davrda ham respublikani neft – gaz, xom ashyolari bо`yicha eng yirik bazasi bо`lib, qolishini kо`rsatmoqda. Yoki viloyatning respublikada ayni shu tarmoqdagi mavqeyini Rossiyaning Tyumen yoki AQSH ning Texas shtati bilan taqqoslash mumkin. 1970 – yillarda qurib foydalanishga topshirilgan Muborak gazni qayta ishlash majmui tarkibida oltingugurt va kondensat miqdori kо`p bо`lgan murakkab tarkibli gazlarni qayta ishlashga ixtisoslashgan. Ma`lumki, tabiatda gaz yer osti qatlamlarida turli tarkibda uchraydi. Gazli gazning tarkibiga nisbatan toza bо`lganidan u tо`g`ridan – tо`g`ri quvurlarga ulanardi. Boshqa konlar, xususan, SHо`rtan va Muborak, Kо`kdumaloq, Zevarda, Along kabi konlardan olingan gazlar tarkibi esa turli murrakkab qorishmalarga boy bо`lgani uchun ularni ishlatishdan avval bir necha bosqichli muhandislik inshootlari yordamida tozalash jarayoni о`tkazish zarur bо`ladi. Muborak gazni kayta ishlash zavodi qurilmalari oltingugurt va kondensat ajratib olishga mо`ljallangan. Ayrim konlardagi gaz о`ta murakkab tarkibga ega. Yuqori qaynash xaroratiga ega uglevodorod 0,33 – 1,77 foiz, metan gamaloglari 1,77 – 6,47 foiz, kislotali gaz 1,95 – 10,02 foizni tashkil qiladi. Muborak hududida ishga tushirilgan konlardan 14 tasi tarkibida vadarod sulfid bо`lgan gaz konlari aniqlangan. Bular: Shimoliy Dengiz kо`li, Sharqiy Deniz kо`li, Chandir, Umid, Sardor, Pirnazar, Janubiy Qamashi, Olot, Tegirmon, Uzun, Marinovskiy, Sharqiy xо`ja, G`arbiy Xо`ja, Shimoliy Maymanoq va boshqalar. Zavod xom – ashyosi bо`lgan gaz konlarini qazib olish uchun 121 ta burg`u qudug`i qazilgan. 7

О`zbekiston hududida juda kо`p neft zaxiralari aniqlangan bо`lsada, sobiq ittifoq davrida, 1990 – yillarning boshida neft mahsulotlari asosan chetdan keltirilardi. Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq, mamlakatimiz Prezidenti tomonidan neft mustaqilligiga erishish vazifasi ilgari surildi va Kо`kdumaloq konini tez suratlar bilan ishlab chiqarishga jalb qilish tadbirlari boshlab yuborildi. Kо`kdumaloq neft konidan olinayotgan neft va gaz kondensati hozirgi kunda Farg`ona va Buxoro neftni qayta ishlash zavodlarga muntazam ravishda yetkazib bermoqda. Qisqa muddat ichida xozirda birgina tabiiy gaz qazib olish surati 104% ni, neft va gaz kondensati qazib olish 110 foizga kо`paygan. Tarkibida oltingugurt kо`p bо`lgan gazni zavodga keltirish oddiy quvirlar bilan amalga oshmaydi. Bunday gaz oddiy metan quvirlarni 3 – 4 yildayoq yemirib tashlaydi. Shuning uchun Muborak gaz oltingugurt zavodi uchun Ukrainadan ichki qismi maxsus smola bilan sirlangan quvirlar keltirib о`rnatilgan. Xozirgi kunda korxonada 115 tonnalik absorber, desorber kabi yirik a pparatlar, issiqlik almashtiruvchi, sovituv ch i uskunalar, separatorlar, generatorlar , reaktorlar ishlab turibdi. Har bir kon tarkibiga о`nlab kichik – kichik konlar kiradi. Asosiy konlar: О`rta buloq, Dengiz kо`l – Xovuzon, Zevarda, Kultog`, Pomug, Alan, Qaraqum, Qandam, Somontepa, Shimoliy va Janubiy Muborak, Umid, Kо`kdumaloq va hokozo. Gazdan oltingugurt ajratib olish jarayonlari asosan Klaus metodi asosidagi texnologiyalar bо`yicha amalga oshiriladi. 1973 – 1975 yillarda shu metod asosida ishlovchi tо`rtta blok ishga tushirilgan. Bu usulda gazni tozalash jarayonida ajralib chiquvchi oltingugurtli birikmalarni qayta ishlash orqali sof oltingugurt olinadi. 1980 – yilda shu metod bо`yicha oltingugurt ishlab chiqaruvchi 5 ta blok ishga tushirilgan. Korxonaning 1 – 3 navbatlari uchun mо`ljallangan bu inshoatda yiliga 293 ming tonna oltingugurt ishlab chiqaradigan yuqori unumli qurilmalar о`rnatilgan. 1986 yilda korxonaning oltingugurt ishlab chiqaruvchi tо`rtinchi navbati ham ishga tushirilgan. Uning yillik ishlab chiqarish quvvati 183,0 ming tonnani 8

tashkil qiladi. Tо`rtinchi qavat tarkibiga klaus metodida ishlovchi qurilma sulfren usulida ishlovchi qurilma va tо`g`ridan – tо`g`ri oksidlovchi qurilmalar kiradi. Xuddi shu bо`limga suyultirilgan gaz olish va bir yо`la gaz kondensatini barqarorlashtirish qurilmasi ham kiradi. Bu qurilma yiliga 715,2 ming tonna tovar holidagi gaz kondensati va 17,2 ming tonna suyultirilgan gaz beradi. Shimoliy va janubiy О`rtabuloq, g`arbiy va sharqiy О`rtabuloq gaz konlari kirgan majmua muvaffaqiyatli ishga tushirildi. Ularning bosimi 500 atmosferadan ortiq bosimga ega, tarkibida 3 foizgacha kondensat mavjud. Bu havza 1990 – yilda zavodga qayta ishlash uchun 3 mlrd m. kub gaz yetkazib bergan. Dengiz kо`l – havuzon konlari esa 1990 – yilda zavodning tozalashi kerak bо`lgan gazning 4 mlrd m. kub gaz bilan taminlagan. Zeverda gaz konining bosimi 500 – 600 atm bosimiga ega. Kon hajmi 280 mlrd m. kub yer osti gazi bilan himoya qilingan, tarkibida oltingugurt kam. Kultog` gaz – kondensati esa turli о`zgarishga uchrab, kо`proq plastik kо`rinishga ega. Bu kondensatning ahamiyati shundaki, uning tarkibida oltingugurt va parafinlar uchraydi. Pomuq gaz konida bosim 450 – 500 atm teng, tarkibida 2 foizgacha vodorod sulfid uchraydi. Konning yillik gaz oqimi hajmi 3 mlrd m. kubga teng. Alan gaz koni mahsuloti tarkibida 3 foizgacha kondensat uchrab, bosimi 500 – 600 atm ga ega. Kon zaxirasi 120 mlrd m. kubga teng. 1.1 Potensiometriya Potensiometriya usuli voltametriya usulining xususiy holidir. Agar elektrodga kichik qiymatli tok kuchi berilsa, bu usul voltametriya (IYUPAK) yoki tok ishtirokidagi potensiometriya deb yuritiladi. Agar elektrodlardan biri qutblansa, bu usul bitta qutblangan elektrodli voltametriya deyiladi. Qutblanish katod toki (-) yoki anod toki (+) bo`yicha bo`lishi mumkin. Agar taqqoslash elektrodi o`rnida ham qutblangan elektrod ishlatilsa, bu usul ikkita qutblangan elektrodli voltametriya deb ataladi. Voltametriya usuli qaytmas oksred juftlarni tekshirish uchun qulay usul hisoblanadi. Tok ta`siridan yetarlicha qaytar bo`lmagan juftlarning qaytarligi ortadi. Bu usul, ayniqsa, titrimetrik analizda muhim ahamiyatga ega. Qaytmas juftlarni voltametrik titrlaganda, potensial sakrashi 9

potensiometrik titrlashdagiga qaraganda ancha katta bo`ladi. Bu usul adabiyotlarda bitta yoki ikkita qutblangan elektrodli potensiometrik titrlash deb ham yuritiladi.[3] [4] Potensiometriya usuli tekshiriladigan eritmaning elektrod potensialini o`lchashga asoslangan. Nernst tenglamasiga binoan elektrod potensiali potensialni belgilovchi M moddaning aktivligiga bog`liq bo`lganligi uchun elektrod potensialini o`lchash yordamida M moddaning aktivligi (konsentratsiyasi) aniqlanishi mumkin. Elektrod potensiali bilan aktivlik orasidagi ushbu bog`liqlik bo`yicha turli sistemalardagi muvozanat jarayonlarini aniqlash mumkin. Agar kimyoviy reaksiya davomida elektrod potensiali o`zgarsa, bu o`zgarish yordamida eritmadagi modda konsentratsiyasining o`zgarishini va titrlashning oxirgi nuqtasini topish mumkin. Potensiometrik analiz sanoatning turli sohalarini kimyoviy-tahliliy nazorat qilishda va moddalarning miqdorini aniqlashda keng qo`llaniladi. Potensiometriya usuli o`tgan asrdan ma`lum bo`lsa- da, u Zyorensen pH haqidagi tushunchani fanga kiritgandan (1909-y.) so`ng tez rivojlanib ketdi. Potensiometrik analiz bevosita va bilvosita usullarga bo`linadi. Bevosita potensiometriya usulida potensialni belgilovchi moddaning aktivligi elektrod potensialini aniqlash asosida topiladi. Bu usul ionlarning aktivligini to`g`ridan-to`g`ri aniqlashga imkon beradigan yagona usul hisoblanadi. U quyidagi turlarga bo`linadi: pH-metriya — eritmalarning pH qiymati, kislota va asoslarning (protolitlarning) kislota-asosli konstantalari, protolitik xususiyatga ega bo`lgan kompleks birikmalarning barqarorlik konstantalari va shu kabilarni aniqlashga imkon beradi. Ionometriya —pH-metriyaning rivojlanishi natijasida mustaqil usul sifatida shakllangan zamonaviy usullardan biri. Bu usulda indikator elektrodi vazifasini turli xil ion selektiv elektrodlar bajaradi. Oksredmetriya — oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari va oksred juftlarning potensiallarini tekshirishga asoslangan usul bo`lib, uning yordamida oksred juftlarning standart va real potensiallari, ular yordamida esa turli xil konstantalar hamda kinetik kattaliklar 10

aniqlanadi. Bevosita potensiometrik usullar kimyoviy va elektr kimyoviy reaksiyada qatnashuvchi elektronlar soni, kimyoviy reaksiyalarning stexiometrik va aktivlik koeffitsientlari kabilarni aniqlash imkonini beradi. Bilvosita potensiometriya usuli qisqa tarzda potensiometrik titrlash deb yuritilsa-da, aslida titrlashning oxirgi nuqtasini potensiometrik aniqlash deb qaralmog`i lozim . Potensiometrik titrlash usullari kislota-asosli (protolitometrik), oksidlanish- qaytarilish (oksredmetrik), komplekslanish va cho`ktirish reaksiyalari asosida moddalarni aniqlash va tekshirish uchun keng qo`llaniladi. Shu negizda moddalarning konsentratsiyasigina emas, balki ularning turli xil konstantalarini ham aniqlash mumkin. [7] Potensiometrik va boshqa asbobli (instrumental) titrlash usullarining vizual usullarga ko`ra bir qator afzalliklari mavjud: 1) titrlashdagi subyektiv xatolar deyarli yo`qoladi; 2) aniqlashning sezuvchanligi ancha yuqori bo`ladi; 3) loyqa va rangli eritmalar ham osongina titrlanadi; 4) muayyan sharoit yaratilganda eritmada bo`lgan bir necha modda aralashmasi tabaqalab titrlanadi; 5) titrlash jarayoni osongina avtomatlashtiriladi. Titrlashning oxirgi nuqtasi yaqinidaelektrkimyoviy indikator reaksiyalarining biri ikkinchisi bilan almashinadi, buning natijasida sistemaning potensiali keskin sakrash bilan o`zgaradi. Elektrod jarayonlarining mexanizmi. Potensiometriyada tekshiriladigan eritmalarga tushirilgan elektrodlarning potensiallari o`lchanadi. 1889-yilda V.Nemst elektrod potensialining eritmadagi moddalar konsentratsiyasiga bog`liqligining termodinamik mohiyatini isbotladi. Hozirgi davrda elektrod potensiali deganda, taqqoslash (asosan, vodorod) elektrodi bilan istalgan oksidlanish-qaytarilish yoki boshqa reaksiyaga mos elektrod orasida yuzaga keladigan elektr yurituvchi kuch (e.yu.k.) tushuniladi. Shu negizda elektrodlarning quyidagi asosiy turlari haqida gapirish mumkin: 1) elektron almashinuvchi elektrodlar; 11

2) elektron-ion almashinuvchi elektrodlar; 3) ion almashinuvchi elektrodlar. Agar biror oksidlanish-qaytarilish jufti mavjud bo`lgan eritmaga inert (indifferent) metall elektrodi tushirilgan bo`lsa, shu metall sirtida muayyan tezlik bilan sistemadagi oksidlangan va qaytarilgan moddalar orasida elektronlar almashinuvi Ox+ne Red kuzatiladi. Bu reaksiya natijasida qaytaruvchining bir qismi metallga elektron berib oksidlanadi, oksidlovchining bir qismi esa elektron qabul qilib qaytariladi. Bu har ikkala reaksiya metall — eritma fazalari chegarasida bir vaqtda sodir bo`ladi. Dastavval, elektronlarning qaytaruvchidan elektrodga yoki elektroddan oksidlovchiga o`tishi mavjud Ox/Red juftidagi moddalarning konsentratsiyasiga muvofiq ravishda u yoki bu tomonga yo`nalgan bo`ladi. Bu jarayonlar natijasida elektrod — eritma chegarasida ortiqcha manfiy yoki musbat zaryad kuzatiladi. Ushbu zaryad oksred juftning teng miqdordagi qarshi zaryadlangan qismlarini o`ziga tortadi. Bu qo`sh elektr qavatning hosil bo`lishiga olib keladi. Elektronlarning tashilish tezliklari tenglashgan paytda sistemada harakatchan (dinamik) muvozanat o`rnatiladi. Elektrodning shu paytdagi potensiali muvozanatdagi elektrod potensiali (EJ) deyiladi; bu potensial sistema tarkibiy qismlarining elektrod oldi qavatlardagi aktivliklari ( а э Qx va а э ) nisbatiga bog`liq bo`ladi. На r qanday oksred juftning normal va real potensiallari orasidagi farq f va у qiymatlarga bog`liq, bu qiymatlar esa eritmaning ion kuchi, komplekslanish, gidratlanish, assotsiatsiya va dissotsiatsiya singari omillarga bog`liq. Shuning uchun ham analitik maqsadlarda normal potensialdan ko`ra real potensial muhim bo`lib, u kimyoviy reaksiyaning yo`nalishi va elektrodning tabiatini aniq tavsirlaydi.[6] Reaksiyada ishtirok etuvchi moddalar sifatida oksidlovchi, qaytaruvchi, vodorod va boshqa ionlar, erituvchi molekulalari, metall, metall oksidi, kam eruvchan birikma, gazlar va boshqalar bo`lishi mumkin. Shuni ham aytish kerakki, aktivligi doimiy bo`lgan qattiq faza, gazlar va erituvchi molekulalari Nernst tenglamasiga kirmaydi. Elektrodning elektron olish va berish jarayonlari tezliklari 12

o`zaro mutanosib bo`ladi. Elektronlarning almashinish tezligi qancha katta bo`lsa, elektrodlarda barqaror potensial shuncha tez qaror topadi. Elektrod jarayonlarining tezligi katta bo`lgan oksred juftlar qaytar juftlar deyiladi. Bunday juftlar uchun potensial muvozanat holatidagiga nisbatan salgina o`zgartirilsa, elektrod jarayonining tezligi keskin o`zgaradi. Elektrod jarayonlarining tezligi kichik bo`lgan oksred juftlar qaytmas juftlar deb yuritiladi. Qaytmas sistemalarda muvozanat potensiali sekin qaror topadi va u boshqa omillarga bog`liq bo`lganligi uchun barqaror bo`lmaydi. Bunday sistemalarda reaksiyaning tezligini oshirish uchun potensialni muvozanat holatidagiga nisbatan ancha qiymatga ko`tarish talab etiladi. Eritmada» oksidlanish-qaytarilishga moyil (elektr aktiv) bo`lgan moddalar bo`lmasa ham elektrod muayyan potensialga intiladi. Masalan, elektr aktiv bo`lmagan natriy perxlorat eritmasida yuzaga keladigan potensial oz miqdordagi turli xil qo`shimchalar (erigan kislorod, erituvchi molekulalarining razryadi, boshqa moddalar) orasida almashinuvchi elektronlar soniga bog`liq bo`ladi. Bu omillar o`zgaravchan bo`lganligi uchun elektrodning potensiali ham beqaror bo`ladi va u sekinlik bilan qaror topadi. Bu potensialga eritmani aralashtirish tezligi hamda elektrodning materiali, sirt yuzasining holati va kattaligi, uning eritmada joylashtirilishi ta`sir ko`rsatadi. Shunday sharoitda yuzaga keladigan potensial — aralash potensial deyiladi. Qaytmas sistemalarda elektrod jarayonlarining tezligi kichik bo`lganligi uchun bu omillar tez seziladi. Aralash potensial eritmada qaytar oksred juft moddalaridan biri ko`p, ikkinchisi esa nihoyatda kam miqdorda (masalan, 10" 5 M va undan kam) bo`lganida ham kuzatiladi. Nernst tenglamasiga ko`ra, eritmada oksred juftning tarkibiy qismlaridan birortasi ishtirok etmasa, elektrodning potensiali cheksiz qiymatga ega bo`lishi kerak. Biroq amalda potensialning qandaydir aniq qiymati kuzatiladiki, u keltirilgan formulalar yordamida izohlanmaydi, uni faqat tajribada aniqlash mumkin. Eritmadagi moddalar orasida tegishli reaksiyalar sodir bo`lib, natijada eritmada kam miqdorda bo`lsa-da, oksred juft hosil bo`ladi va muayyan muvozanat qaror topadi. Oqibatda potensialning cheklangan muvozanatdagi qiymatiga siljishi kuzatiladi. Yuzaga keladigan aralash potensialning bu turiga to 13

`yingan potensial deyiladi. To`yingan potensial potensiometrik titrlashda ekvivalentlik nuqtasi yaqinida yuzaga keladi, uni o`lchashga urinish esa behudadir. [9] [10] Potensiometriyada ishlatiladigan elektrodlar indikator va taqqoslash elektrodlariga, ular esa birinchi, ikkinchi va uchinchi tur elektrodlarga boiinadi. Indikator elektrodlar tekshiriladigan eritmaning elektrod potensialini o`lchash uchun xizmat qiladi. Elektrod — eritma sirti chegarasida sodir bo`ladigan elektr kimyoviy jarayonning mexanizmiga ko`ra indikator elektrodlari quyidagilarga bo`linadi: 1) oksidlanish-qaytarilish (oksred) elektrodlar; bunday elektrodlarda elektronlar almashinishi kuzatiladi; 2) birinchi, ikkinchi va uchinchi tur metall va metallmas elektrodlar; bunday elektrodlarda elektron-ion almashinish kuzatiladi; 3) ion selektiv membranali elektrodlar; bunday elektrodlarda ion almashinishi sodir bo`ladi. Elektrodlar agregat holatlariga ko`ra qattiq (platina, kumush, grafit va boshqa), suyuq (simob) va gaz (vodorod, xlor) elektrodlarga bo`linadi. Bulardan tashqari elektrodlar aktiv (kumush, mis va boshqa) va befarq (inert: platina, grafit va boshqa) elektrodlarga bo`linadi. Qo`llaniladigan reaksiyalarning turlariga ko`ra u yoki bu turdagi elektrodlar ishlatiladi. Ion selektiv membranali elektrodlar hozirgi analitik kimyoda ko`p ishlatiladi. Bunday elektrodlarni membrananing tabiatiga ko`ra qattiq va suyuq membranali elektrodlarga bo`lish mumkin. Qattiq membranali elektrodlarga ko`p sonli shisha elektrodlari (H + ,Na + , K + , NH 4 + , Ca +2 va boshqa ionlarni aniqlashga mo`ljallangan) va qattiq ionit membranali elektrodlar kiradi. Suyuq ionit membranali elektrodlar suyuq membranali elektrodlarga kiradi. Ion selektiv elektrodlarning barchasi ham o`xshash tuzilishga ega. Shisha elektrodlar qattiq va suyuq membranali elektrodlar qatorida oraliq holatni egallaydi. Shisha elektrodlarda shisha membrana vodorod yoki boshqa ionning turli xil konsentratsiyali ichki eritmasini bir-biridan ajratib turadi. Bu vaqtda elektrod sirtida potensial yuzaga keladi. Elektrodning sharsimon qismi maxsus tarkibli 14

shisha bo`lib, uning tarkibi elektrodning qaysi ionni aniqlashga mo`ljallanganligiga bog`liq. Tekshirishlarning ko`rsatishicha, shisha to`rsimon kremniy-kislorod zanjiridan iborat bo`lib, oradagi bo`sh joylar ishqoriy metallarning kationlari bilan band bo`sh joylardagi kationlar to`rning tuzilishini buzmasdan qaytar ravishda almashinish reaksiyasiga kirisha oladi. Vodorod selektiv shisha elektrod eritmaga tushirilganda, shisha tarkibidagi ishqoriy metall kationlari bilan eritmadagi vodorod ioni orasida almashinish reaksiyasi sodir bo`ladi. Bunda admashingan metall va vodorod ioni orasidagi muvozanat bilan bir qatorda Н + <-> Н + muvozanat ham o`rnatiladi .[11] Oxirgi tenglamadan ma`lum bo`lishicha, ishqoriy muhitda vodorod selektiv elektrodning potensiali ishqoriy metall ionining aktivligiga bog`liq va, binobarin, uni tegishli ishqoriy metall ionining aktivligini aniqlash uchun ishlatish mumkin. Shisha elektrodi potensialining pH ga bog`liqligi chizmada keltirilgan bo`lib, u pastki va yuqorigi chegaralarga ega. Odatda, shisha elektrodning sharsimon qismiga kumush xloridli elektrod joylashtiriladi va u 0,1 M HC1 (yoki tegishli boshqa elektrolit) bilan to`ldiriladi. Bu tekshiriladigan eritmaga tushiriladigan yarim elementni tashkil etadi. Shisha elektrodning potensiali shisha membrananing har ikkala tomonidagi eritmalar potensiallarining ayirmasiga teng. Odatda, ichki 15

eritmaning potensiali doimiy bo`lganligi uchun bu ayirma elektrod tushirilgan eritmaning potensialiga teng bo`ladi. Potensialni o`lchash uchun shisha elektrod elektr kimyoviy zanjirga ulanadi. Bu zanjirni quyidagicha ifodalash mumkin: Ag, AgCl, HCl (0,1 M), shisha (tekshir. eritma), KC1 (to `yingan), AgCl, Ag. Qattiq membranali elektrodlar turli ion o`tkazish xususiyatiga ega bo`lgan birikmalar (kristall, monokristall va boshqalar)dan iborat. Membrana orqali zaryadlarning tashilishida kristall panjaradagi eng kichik radius va zaryadga ega bo`lgan ion qatnashadi. Bunda bo`shagan o`rinlar, odatda, o`lchami, shakl va zaryadining taqsimlanishiga ko`ra muayyan iongagina to`g`ri keladi, shuning uchun ham ularni tegishli harakatchan ionlar egallashi mumkin. Eritmadagi boshqa ionlar kristall panjarada harakatlana olmaganligi uchun zaryadning tashilishida qatnasha olmaydi. Bunday elektrodlarda aniqlanadigan iondan boshqa barcha ionlarning harakati cheklanadi. Bu hol elektrodning selektivligini ta`minlaydi. Shuni ta`kidlash joizki, elektrodning ion funksiyasi begona ionlarning kristal panjara sirtidagi kimyoviy almashinish reaksiyalariga bog`liq bo`ladi. Qattiq membranali elektrodlar gomogen va geterogen elektrodlarga bo`linadi. Gomogen elektrodlarda membrana sifatida uy haroratida ion o`tkazish xususiyatiga ega bo`lgan kristall moddalarning yupqa plastinkalari ishlatiladi. Ular kimyoviy jihatdan barqaror, kam eruvchan va mexanik jihatdan mustahkam bo`lishi kerak. Geterogen elektrodlar uchun membrana tayyorlashda unga zaruriy mexanik mustahkamlik beradigan mayda dispers kristallar va befarq bog`lovchi materiallar ishlatiladi. Qattiq membranali elektrodlarning sxematik tuzilishi keltirilgan. [12] Ichki taqqoslash yarim elementi bo`lmagan elektrodga b) harorat va bosim ta`sir etmaydi, ichki eritma va qattiq yuza orasida chegara bo`lmaganligi tufayli u ancha barqaror ishlaydi. Ichki taqqoslash yarim elementi bo`lgan elektrodga harorat va bosim ta`sir etadi, shuning uchun u beqaror bo`ladi. Membranali elektrodlarning funksiyasi uning potensialini belgilovchi asosiy ionga nisbatan qaytar ekanligini ifodalaydi. Turli omillarga bog`liq bo`lgan holda bu funksiya aniqlanadigan moddaning muayyan konsentratsiyalari orasidagina haqlidir. Masalan, ftorid selektiv LaF 3 membranali elektrodning darajalash chizig`i 16

chizmada keltirilgan. Elektrodning ftorid funksiyasi taxminan ftoridning to`yingan eritmasidan to 10 -6 mol/1 konsentratsiyasigacha saqlanadi. Ftoridning bundan kichik konsentratsiyalarida to`g`ri chiziqli bog`lanishdan chetga chiqish kuzatiladi, chunki bunda LaF ning eruvchanligi ortadi. [13] Agar eritmada ftorid ioni bo`lmasa, bu elektrod lantan (III) ionini aniqlash uchun hamishlatilishi mumkin. Kumush sulfid asosida yasalgan membrana ishlatilsa, S 2 ionini aniqlash mumkin. Kumush sulfid cho`kmasi eruvchanlik ko`paytmasining kichikligi, uning oksidlovchi va qaytaruvchilar ta`siriga nisbatan barqarorligini ta`minlaydi. Bu esa kumush sulfidning elektrod yasash uchun eng yaxshi material ekanligini ko`rsatadi. Elektrodning selektivligi uning begona ionlarga nisbatan qay darajada qaytarligiga va elektrod funksiyasiga bog`liq. Selektivlik koeffitsienti qattiq membranali elektrodning asosiy ko`rsatkichi hisoblanadi. Qiymat qanchalik kichik bo`lsa, elektrodning selektivligi shuncha yuqori bo`ladi. Suyuq membranali elektrodlar suv bilan aralashmaydigan suyuq fazali organik moddalar bo`lib, ular o`z tarkibiga harakatchan ionlar va ionogen birikmalarni oladi. Suyuq membranalar qattiq membranalardan farqli ravishda harakatchan ionogen guruhlarga ega. Suyuq membrananing ishlash tartibi 2, a- chizmada tasvirlangan. Bir zaryadli Kt, + va Kt 2 + kationlar membrana-eritma chegarasi orqali erkin o`ta oladi, organik radikal R esa membranadan o`ta olmaydi. Shuning uchun eritmadagi Z anionlar eritmadan membranaga amalda o`tolmaydi. R-Kt, + va R-Kt 2 + lar a) ionit membranani tashkil etuvchi birikmalar bo`lib, ular quyidagicha dissotsilanadi. 17

2-chizma: Suyuq ionit membranada sodir bo`ladigan jarayonlar (a) va suyuq membranali elektrodning (b) tuzilishi: 1-selluloza membranasi; 2-suyuq organik ionit; 3-shisha nay; 4-agar-agardagi elektrolit eritmasi; 5-kumush xloridli elektrod; 6-yordamchi elektrodning idishi. bu yerda, Dkt, + va Dkt 2 + - Kt 1 + va Kt 2 + ionlarning suv fazasi bilan organik erituvchi fazasi orasidagi taqsimlanish koeffitsientlari. Bu tenglamadan selektivlikning taqsimlanish koeffitsientlari nisbati va ionlarning harakatchanligiga bog`liqligi ko`rinib turibdi. Selektivlik faqat to`liq dissotsilanish davridagina erituvchiga bog`liq bo`lib, erigan moddaning tabiatiga bog`liq emas. Suyuq membranali elektrodning sxemasi 2-chizmada keltirilgan boiib, unda membrana vazifasini bajaradigan ionit (2) shisha nayga (3) joylashgan, uning pastki qismi selluloza qavati (1) bilan berkitilgan. Ichki taqqoslash elektrodi pag`asimon elektrolit eritmasi (4) bilan to`ldirilgan rjay (6) bo`lib, unga kumush xlorid bilan qoplangan kumush simi (6) tushirilgan. Dializ qavati bilan yordamchi elektrod orasidagi bo`shliqni to`ldiruvchi organik suyuqlik elektrodning ichki membranasi hisoblanadi. Membrananing potensiali eritmaning tarkibiga, potensialning o`rnatilish vaqti va elektrodning ichki qarshiligi va organik faza qavatining 18

qalinligiga bog`liq. Suyuq membranali elektrodlar qattiq membranali elektrodlarga qaraganda qator afzalliklarga ega: 1) ularning almashinish tezligi yuqori; 2) muvozanat tez qaror topadi; 3) elektr aktiv moddaning konsentratsiyasi va tabiatini keng oraliqda o`zgartirish mumkin. Bulardan tashqari plyonkasimon membranali elektrodlar ham mavjud bo`lib, ularni ishlatish suyuq membranali elektrodlarga ko`ra qulay. Bunday elektrodlarning ishlab chiqarilishi suyuq membranali elektrodlarning tuzilishini takomillashtirdi. Endilikda suyuq membranali elektrodlarni tayyorlash uchun suyuq ionit befarq (indifferent) asosga o`rnatiladi. Ferment elektrodlar fermentativ reaksiyalarda qatnashuvchi moddalarning konsentratsiyasini aniqlash uchun ishlatiladi. Ferment elektrodga maxsus tashuvchiga yoki sezgir elementga ega ferment qavati joylashgan bo`ladi. Ferment qavati elektrod sirti bilan kovalent bog`lanish asosida ulanadi yoki u polimer to`riga kiritiladi. Fermentlar asosida ishlaydigan ionometriya usulining selektivligi yuqori bo`lib, u fermentlarning tegishli reaksiyalari va turli moddalarga nisbatan selektivligiga bog`liq. Har bir ferment faqat bir xil reaksiya turigagina katalizatorlik qila olgani uchun ferment elektrodlarning yaratilishi turli xil biologik jarayonlarni o`rganish uchun katta imkoniyatlar yaratdi. Hozirgi vaqtda ayrim hayvonlarning to`qimalari asosida ferment elektrodlar yaratish yo`lga qo`yilgan. [14] Gaz sezgir elektrodlar egilgan naydagi taqqoslash elektrodi, gidrofob membrana va elektrolit eritmasidan iborat boladi. Nayning bir uchiga yupqa gaz o`tkazgich membrana biriktiriladi, u ichki elektrolitni tekshiriladigan eritmadan ajratib turadi. Bu membrana suvni o`ziga yuqtirmaydigan, yupqa va juda mayda g`ovakliklardan iborat bo`lganligi uchun undan suv va elektrolit o`tolmaydi, uning teshiklari havo yoki boshqa gazlar bilan toigan boladi. Bu elektrod tarkibida aniqlanadigan gaz (masalan, S0 2 ) bo`lgan tekshiriladigan eritmaga tushirilsa, gaz membrananing teshiklariga o`tadi. Bunda quyidagi muvozanat o`rnatiladi: S0 2 (suv, tashqi eritma)oSO 2 (gaz, membrana teshiklari). 19

Teshiklar juda ko`p bo`lganligi uchun muvozanat juda tez qaror topadi. Teshiklardagi S0 2 ichki eritma bilan tutashgan bo`lganligi uchun yangi muvozanat yuzaga keladi. S0 2 (suv, membrana teshiklari)↔S0 2 (gaz, ichki eritma). Bu o`z navbatida p H o`zgarishiga olib keladigan yangi muvozanat o`rnatilishiga sabab boladi: S0 2 +2H 2 0 ↔ HS0 3 +H 3 0 + . pH qiymatining o`zgarishini kuzatish uchun eritmaga vodorod selektiv shisha elektrod tushiriladi. Agar barcha jarayonlarni yig`indi shaklida ifodalamoqchi boisak, quyidagi muvozanat tenglamasini yoza olamiz: S0 2 (suv, tashqi eritma)+2 Н 2 О ↔ Н S О 3 +H 3 O + (ichki eritma). Bu reaksiyaning muvozanat konstantasi: bo`ladi. Agar ichki elektrolit tarkibidagi HS0 3 " konsentratsiyasini ko`tarsak, u S0 2 ning membrana teshikchalariga kirishi natijasida o`zgarmaydi va bo`ladi. Buni quyidagicha yozish mumkin: bu yerda, a + — ichki eritmadagi vodorod ioni aktivligi. Shunday qilib, potensialni o`lchash asosida S0 2 ning konsentratsiyasini aniqlash mumkin.[15] Metall, oksid va boshqa elektrodlar. Metall elektrodlar sifatida platina, oltin, kumush kabi metallarning plastinkalari, simlari, to`rlari, o`zak va silindrsimon tayoqchalari ishlatiladi. Metall elektrodlari, asosan, oksred juftlarning potensiallarini o`lchash uchun qo`llaniladi. Elektron almashinuvchi elektrod sifatida keyingi yillarda metall elektrodlardan tashqari grafit elektrod ham 20

ishlatilmoqda. Bu elektrodlarni ishlatish jarayonida ularning sirti turli xil cho`kmalar bilan qoplanadi, bundan tashqari boshqa moddalar adsorbilanishi ham mumkin. Shuning uchun elektrodlar vaqti-vaqti bilan tozalab turilishi kerak. Ishlatilgan platina va oltin elektrodlarni tozalash uchun ular oldin suyultirilgan (1:1) HN0 3 va so`ngra konsentrlangan HCl eritmasida navbatma-navbat qizdiriladi. Shuni unutmaslik kerakki, elektrodni bir kislota eritmasidan ikkinchisiga o`tkazganda uni suv bilan astoydil yuvish kerak, aks holda elektrod kislotalar aralashmasida erib ketadi. Issiq elektrodlarni sovuq suv bilan yuvish yoki sovuq elektrodlarni kislotalarning issiq eritmalariga tushirish mumkin emas, chunki bunda elektrodlarning sirti darz ketadi (uni oddiy ko`z bilan ko`rish qiyin), ayniqsa, metall bilan shishaning tutashgan joyidan darz ketishi juda xavflidir. Kumush elektrodni tozalash uchun uni juda qisqa muddatga bir necha KN0 3 kristallari solingan nitrat kislota eritmasiga botirib olish kerak. Kumushning sirtida gaz pufakchalari hosil bo`la boshlashi bilanoq (bu metallning erish belgisi) elektrodni kislotadan chiqarib olib, suv bilan yaxshilab yuvish kerak. Agar kumush elektrod galogenlarni yoki boshqa cho`kma hosil qiladigan birikmalarni aniqlash uchun ishlatilgan bo`lsa, hosil bo`lgan cho`kmaning bir qismi elektrodga zich yopishgan bo`lishi va suv bilan yuvilmasligi mumkin. Shuning uchun bunday elektrodni kislota bilan ishlashdan oldin ammiak, sianid yoki tiosulfatning (cho`kma qaysi birida yaxshi erisa) konsentrlangan eritmasi bilan chayish kerak. Surma, volfram, grafit va shu singari elektrodlarning sirtini nozik jilvir qog`ozi bilan tozalab, suv bilan yuvish kerak. Elektrodlar ozgina xlorid kislota qo`shilgan suvda saqlanishi va suv esa almashtirib turilishi kerak. Hamma tur elektrodlar ishlatilishidan oldin, albatta, distillangan suv bilan yuviladi; agar ular suvsiz eritmalarda ishlatiladigan bo`lsa, eritmaga tushirishdan oldin quritilishi kerak.[16] Surma elektrod vodorod ionining konsentratsiyasini aniqlash uchun ko`p ishlatiladi. Unda surma metali Sb 2 0 3 ning yupqa qavati bilan qoplangan. Bu elektrodni eritmaga tushirganda 21

elektr kimyoviy reaksiya sodir bo`ladi. Elektrod potensiali bilan orasida muayyan bog`liqlik kuzatilsa-da, birinchidan, 0kattalik qat`iy termodinamik qiymatga to`g`ri kelmaydi va doimiy emas, ya`ni, E-pH bog`lanish egri chizig`ining burchagi pH ning turli sohalarida har xil qiymatga ega. Ikkinchidan, E o qiymat elektrod sifatida olingan surmaning tozaligi va elektrod tayyorlash usuliga, oz miqdorda bo`lsa-da, kirishmalarning mavjudligiga bog`liq. Shuning uchun ham turli xil surma elektrodlari uchun E o qiymati turlichadir. Bundan tashqari ayni elektrod uchun bir xil pH ga ega bo`lgan eritmada в va E o qiymatlari aralashtirish tezligiga, elektrodni eritmaga tushirish chuqurligiga qarab vaqt birligida o`zgaradi. Kuchli kislotali va ishqoriy muhitlarda surma elektrodining р H ko`rsatishi metallning oksidlanishi va oksid qavatining erishi natijasida ancha xato bo`ladi. Shuning uchun ham bu elektrod bevosita potensiometriyada ancha cheklangan holda qo`llaniladi, biroq u potensiometrik titrlashda ko`proq ishlatiladi.[17] Xingidron elektrod suvda kam eriydigan va suvga tushirilganda ekvimolekulyar miqdorda xinon va gidroxinonga parchalangan xingidronning ishlatilishiga asoslangan. Xingidronning parchalanishi tarzda tasvirlanishi mumkin yoki xingidron H 2 X 2 shaklda belgilanadi. Xingidron elektrodi juda qulay bo`lsa-da, uni oksidlovchi va qaytaravchilar ishtirokida ishlatib boimaydi, chunki bu holda x H x a a 2 nisbatning o`zgarishi tufayli potensial pH dan boshqa qiymatlarga ham bog`liq bo`ladi. Bundan tashqari gidroxinon ishqoriy muhitda havo kislorodi ta`sirida oksidlanadi, natijada, uning ko`rsatishi xato bo`ladi. Shuning uchun ham amalda xingidron elektrodini kislotalarni titrlash uchun ishlatish mumkin. Taqqoslash elektrodlari sifatida elektrod potensialini o`lchash uchun mo`ljallangan qaytar elektrodlar ishlatiladi. 22

Bu elektrodlar quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1) potensialni belgilovchi elektrodning ichki reaksiyasi termodinamik qaytar bo`lishi; 2) elektrodning qutblanuvchanligi kam bo`lishi, ya`ni undan tok o`tganda o`z potensialini nihoyatda kam o`zgartirishi; 3) elektrod uzoq vaqt saqlanganda va turli xil sharoitlarda ham o`z potensialini o`zgartirmasligi shart.[18] Vodorod elektrodining potensiali shartli ravishda istalgan haroratda ham nolga teng deb olingan, uning sxemasini quyidagicha yozish mumkin: Vodorod elektrodi platinaga mayda dispers platina kukuni qavati qoplangan elektrod bo`lib, uning yuzasidan 101,325 kPa bosimda vodorod gazi o`tkazilib turiladi. Bunda platina sirtida quyidagi elektr kimyoviy reaksiya sodir bo`ladi: Metall sirtida adsorbilangan vodorodning oraliq reaksiyasi tufayli quyidagi muvozanat qaror topadi: Bu reaksiya maxsus tayyorlangan Pt, Pd, Ni metallari sirtidagina qaytar bo`lib, boshqa metallar sirtida qaytar emas. Vodorod elektrodining potensiali quyidagi hollarda doimiy bo`ladi: 1) tozaligi yuqori bo`lgan vodorod va elektrolit qo`llanilganda; 2) elektrod tekshiriladigan eritmaga muayyan chuqurlikkacha botirilganda; 3) elektrodga juda oz miqdorda tok berilganda. Vodorod elektrodini nitrat, xlorat, permanganat, manganat, temir (III) singari oksidlovchilar va qaytarilishi mumkin bo`lgan to`yinmagan organik birikmalar, alkoloidlar va shu singari moddalar ishtirok etganda ishlatib bo`lmaydi. Kalomel elektrod nihoyatda ko`p qo`llaniladigan, qaytarlik darajasi yuqori va qayta takrorlanuvchan natijalar beradigan elektroddir. Unda sodir bo`ladigan elektrod reaksiyasi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: Elektrod tarkibiga simob va kalomel (Hg 2 Cl 2 ) dan tashqari kaliy xloridning turli konsentratsiyali eritmalari ham kiradi. Kaliy xloridning konsentratsiyasiga ko`ra, elektrod uch xil bo`ladi. 23

1. To`yingan kalomel elektrod — kaliy xloridning to`yingan eritmasi bilan to`ldirilgan, uning elektrod potensiali +0,2488 F(t=25°C). Bu elektrod potensialining doimiylik darajasi va harorat koeffitsienti ancha yuqori. 2. Normal kalomel elektrodi — kaliy xloridning 1N eritmasi bilan to`ldirilgan. Uning potensiali +0,2828 V (t=25°C). Bu elektrod potensialining doimiylik darajasi pastroq boladi. 3. Detsinormallik kalomel elektrodi — 0,1 N kaliy xlorid eritmasi bilan to ` ldirilgan , uning potensiali +0,3365 K ( t =25° C ).[19] Kumush xloridli elektrod potensiometriyada juda ko`p ishlatiladigan elektrod. Bu elektrodning potensiali +0,2224 F(t=25°C), uning doimiylik darajasi yuqori, elektrodning o`lchami kichik, suvda va suvsiz eritmalarda ham ishlatilishi mumkin. Elektrod, ko`pincha kumush va platina simiga elektrolitik cho`ktirilgan kumush yoki kumush xlorid asosida tayyorlanadi. I.2. Bevosita potensiometriya Bu potensiometriya oksidlanish-qaytarilish potensialini, vodorod va boshqa ionlar aktivligini (ionometriya), turli xil fizik-kimyoviy konstantalarni aniqlash uchun ishlatiladi. Bevosita potensiometriyada o`lchanadigan potensial taqqoslash (E) va indikator (£.) elektrodlari hamda «suyuq birikma» (E) potensiallaridan tashkil topadi: E c potensial ikki xil konsentratsiyali suyuqliklar chegarasida har xil zaryadli ionlarning (kation va anion) turli tezliklarda tarqalishi tufayli yuzaga keladi. Ayrim elektrodlar uchun const indikator elektrodining standart potensialiga teng, membranali elektrodlar uchun bu qiymat asimmetriya potensiali bilan belgilanadi. Membranani yasashda ichki va tashqi sirtlarning farqli bo`lishi va elektrod sirtining mexanik va kimyoviy ta`sirlar natijasida o`zgarishi tufayli asimmetrik potensial yuzaga keladi. Asimmetrik potensialning ta`sirini yo`qotish 24

uchun elektrodni doimiy ravishda bufer eritma yordamida darajalab turish zarur. [20] Ionometriya potensiometrik tahlilning istiqbolli usullaridan biri bo`lib, uning asosiy vazifasi turli kation va anionlar uchun selektiv — qaytar elektrod yaratish, ularni qo`llash va o`rganishdan iboratdir. Qadimdan ma`lum bo`lgan pH-metriya ionometriyaning bir turidir. Kation va anionlarni aniqlashga qarab, ionometriya usuli kationometriya va anionometriyaga bo`linadi. Hozir 100 dan ortiq ion va moddaga selektiv bo`lgan elektrodlar mavjud. Sanoat korxonalari ko`plab ionomerlar ishlab chiqarmoqda. Ularning qo`llanilish sohalari ham kengayib bormoqda. Miqdoriy usullar. Bevosita potensiometriyada darajalash chizmasi, qo`shimchalar va boshqa usullar ishlatiladi. Darajalash chizmasi usulida elektrod potensialining tekshiriladigan ion aktivligiga bog`liqligi chizmasi tuziladi. Bunda ion aktivligining logarifmik funksiyasi olinadi. Darajalash chizmasini tuzishda standart va tekshiriladigan eritmalarning ion tarkibi bir xil bo`lishini ta`minlash zarur. Bu qiyin bo`lganligi uchun, odatda, suyultirilgan eritmalar bilan ishlash yaxshi natijalar beradi. Shu bois, standart eritma ham, tekshiriladigan eritma ham suyultirilgan bo`lishi kerak. Shunday qilinsa, tekshiriladigan eritmadagi elektrolitning salbiy ta`siri sezilmaydi. Bunda tuzilgan darajalash chizmasi konsentratsion birliklardagi natijalarni beradi. Standart qo`shimchalar usulida tekshiriladigan eritmaga tegishli miqdorda standart eritma qo`shishdan oldin va keyin elektrod potensiali o`lchanadi. Qo`shilgan standart eritma tekshiriladigan eritmaning ion kuchi va, binobarin, aktivlik koeffitsientini o`zgartirmaydi, deb faraz qilinadi.[21] I.3. Potensiometrik titrlash Bu metod shunga asoslanganki vodorod sulfid va merkaptanlarning kaliy gidrooksid ishtirokida yuttirish va keyingi potensiometrik titrlashda ammiyak ishtirokida kumush nitrat eritmasidan foydalaniladi.Bu metod suv kog`oz,teri,turli xil ichimliklar gaz va suyultirilgan gazlar tarkibidan vodorodsulfid va oltingugurtli birikmalarni ajratib olishga asoslangan. 25

Potensiometrik metod shunga asoslanganki gaz tarkibidagi vodorodsulfid va merkaptanlarni potensiometrik titrlash asosan yuttiruvchi eritma ammiyak ishtirokidagi kumush nitrat va keyingi boskich K NO 3 eritmasiga shu gazlarni yuttirishga asoslangan.Gaz xajmida SO 2 ulushi 1,5% dan yu q ori b o `lsa bu usuldan foydalanish tavsiya etilmaydi. Vodorodsulfid-merkaptan/ merkaptan vodorodsulfidning bir biriga nisbati 50:1 dan yuqori bo`lmasligi kerak. O`lchash diapazoni analiz qilinayotgan eritmadagi xajmi(titrlash uchun eritmadagi xajmi) vodorod sulfid va merkptanlarning miqdori 0,1-0,3mg diapazonida bulishi kerak. 26

Ulchash vositalari ,apparatura va reaktivlar. Laboratoriyada ishlatiladigan ionomer I-130 va boshqa tipdagi priborlar,-2mkVdan +2mkVgacha bulgan ulchashini ta`minlaydigan elektr yurituvchi kuch bulishi kerak. Turli xildagi eletrodlar kumushsulfidli ESS-01,yoki argentit markali EA-2-100 elektrodi GOST standart buyicha 22985 Elektrod taqqoslagich kumush nitratli EVL-1M1,EVL-1M3.1. MM-2 MM-3 tipidagi elektromagnit aralashtirgich Laboratoriya tarozilari GOST -204104 yukori ulchagich kursatgichi 200gramm Barabanli gaz xisoblagich. BAMM-1,M-67 tipidagi aneroid barometr. Shkalasi 0-55 gradus bulgan shishali termometr. Turli xildagi sklyankalar GOST 25336 tipidagi SN-1-100,SN-1-200,SN-1-500 markali. 250-500ml xajmidagi konussimon kolbalar. 100-250,300-1000 ml xajmidagi ulchov kolbalari. 25336 GOST buyicha ulchov silindrlari. GOST 29251 standart buyicha ulchov byuretkalari 27

GOST 29227 standart o`lchov pipetkalari. Millimetrli kog`oz Ulchov lineykasi. Reaktivlar: GOST-24363 kaliy gidrooksid. GOST-3760 bo`yicha 25%li ammiyakli eritma[23] Analizning borishi 1.O`lchanayotgan gaz yuttirish sklyankasi orqali quyib yuboriladi.Gaz o`lchagich va gaz xisoblagich yordamida gazning xajmi o`lchanadi. 2. Gaz xisoblagich kursatgichlarini, atmosfera bosimi ostidagi gazning urtacha temperaturasini yozib boriladi. 3. Yuttirish sklyankasida ushlanib qolgan miqdorni titrlash stakaniga sekin kuchiriladi. 4. Sklyankani ozroq distillangan suv bilan yaxshilab chayqatilib yana titrlash stakaniga solinadi. Kumush xlorli va argentli elektrodlarni titrlash stakaniga botirishdan oldin yaxshilab distillangan suvda yuvib olinadi va filtr qog`ozi bilan tozalanadi. Eritmali stakanni magnit aralashtirgich ustiga yaxshilab joylashtiriladi elektrodlarning germetikligini xam tekshirib ku`riladi ingichka shisha trubka orqali 2sm kub xajmda ammiyakning konsentrlangan eritmasi gaz oqimi bilan tozalash maqsadida yuboriladi.Shuni yodda tutish kerakki eritmada portlovchi aralashmalar hosil bulishi mumkin shuning uchun ammiyakni titrlashdan keyin yuboriladi. Elektrodlarni eritmaga 10-15mm oralig`ida botiriladi. Magnit aralashtirgichni tezligini nazorat qilib borish kerak, tezlikni shunday quyish kerakki eritmadagi moddalar sachrab ketmasligi kerak. Azotli birikmani eritmani tozalab turish maqsadida boshidan oxirigacha titrlash davomida yuborib turiladi.Kumush nitrat eritmasi bilan titrlash asta sekin olib boriladi.Byuretkali kapillyarcha ichiga kumush nitrat eritmasi solinib titrlanayotgan eritma ichiga 10-15mm uzunlikda joylashtiriladi va tomchilatib boshlanadi.Boshlangich potensialini yozib olinadi va 28

tirlash davom ettiriladi.Oldin kumushnitrat eritmasi kappilyar orqali 0,1 sm kub xajmida tomchilatib boriladi xar bir tomchidan keyin yangidan xosil bulgan potensial chizig`ini yozib boriladi.Eritmada 0,1sm kub titrlash uchun ketgan tomchi kuchlanishni oshirib yuborsa tomchi 0,05sm kubga kamytiriladi.Titrlash uchun ketadigan tomchining oshib borishi potensial zonasida siljishini kursatib boradi Kislota-asosli titrlash. Erituvchi sifatida suv ishlatilsa, klslota-asosli titrlash quyidagi kimyoviy reaksiyalar bilan ifodalanishi mumkin: Titrlashning oxirgi nuqtasini (t.o.n.) aniqlash uchun potensial qiymati eritmadagi vodorod ionlari aktivligining funksiyasi bo`lgan elektrodlar ishlatiladi. Agar kuchli kislotani ishqor eritmasi bilan titrlash jarayonida vodorod elektrodining potensialini kuzatsak, quyidagi elektr kimyoviy indikator reaksiyalar va potensiallarni keltirish mumkin: Kuchli kislota yoki kuchli asoslarning aralashmasini suvli eritmalarda tabaqalab titrlash imkoniyati yo`q, chunki suv ularning kuchini tenglashtirish xususiyatiga ega. Biroq kuchli kislotani kuchsiz kislota ishtirokida ishqor eritmasi bilan titrlash, ayrim hollarda ular aralashmasini tabaqalab titrlash ham mumkin. Bunda yo`l qo`yiladigan xato kuchsiz kislotaning dissotsialanish konstantasiga {K HA ) bog`liq bo`ladi. Shuning uchun ham kuchli kislotani berilgan xato bilan aniqlash uchun titrlash davomida pH ning o`zgarishini quyidagi tenglamalar yordamida kuzatish kerak. 29

Bu yerda, a H . va (a A . +a x ) —mos ravishda kuchli va kuchsiz kislota anionlarini titrlashning har bir nuqtasiga to`g`ri keladigan muvozanatdagi aktivliklari, a HA — kuchsiz kislotaning dastlabki muvozanatdagi aktivligi a x — titrlashning har bir nuqtasida ionlashish natijasida hosil bo`lgan HA ning muvozanatdagi aktivligi. Potensiometrik usul kuchsiz kislota va asoslarning aralashmasini yoki ko`pnegizli kislota yoki asoslarni K/K 2 >10 -4 bo`lganda.(K — tegishli dissotsiatsiyakonstantalari) ~ 1% xato bilan aniqlash imkonini beradi. Suvsiz yoki aralash erituvchilanvi ishlatib murakkab tarkibli kislota (yoki asoslar) aralashmalarini titrlash mumkin. Bunda suvsiz erituvchilarning quyidagi xossalaridan foydalaniladi: 1) kislota va asoslarning dissotsilanish darajasini o`zgartirish; 2) kislota va asoslarni ionlashgan holatdan ionlashmagan holatga va aksincha o`tkazish; 3) erigan moddaning kislota-asosli xossalarini o`zgartirish. Erigan moddaning kislota-asosli xossalariga erituvchi ta`sir ko`rsatadi. Uni aniqlash usullaridan biri yarimtitrlanish potensiali ( E U2 ) usuli hisoblanadi. Bu usul yordamida kislotalarning (asoslar) nisbiy kislotali (asosli) konstantalarini aniqlash mumkin: Agar a A =a HA bo`lsa, ya`ni yarimtitrlanish nuqtasida K a =a H , yoki pK a -pH (suvdagi eritmalarda) boladi. Kislotaning yarimtitrlanish nuqtasiga to`g`ri kelgan potensial E pK a ning funksiyasi ekanligi ravshan, bu qiymat uning nisbiy kuchini ifodalaydi. Yarimtitrlanishning mutlaq potensial qiymatlari turli xil omillarga bogiiq bo`lganligi uchun kislotaning E qiymatini biror standart moddaning E m qiymatiga ko`ra o`lchaydilar. Bunday standartlar sifatida benzoat kislota va 30

difenilguanidin qabul qilingan. Tekshiriladigan protolitning nisbiy potensial qiymati har ikkala protolit yarimtitrlanish potensiallari farqiga teng. Bir protolitdan ikkinchisiga o`tganda bir xil birikmalar oilasida E l/2 -f(pK a ) bog`lanish to`g`ri chiziqli bo`lib, uning qiyaligi qancha katta bo`lsa, erituvchining tabaqalash xususiyati shuncha yuqori bo`ladi. Cho`ktirish reaksiyasi asosida titrlash, Cho`ktirish reaksiyasida ham titrlashning oxirgi nuqtasini aniqlashda potensiometrik titrlash ishlatiladi. Agar cho`ktirish reaksiyasi. Shaklida ifodalansa, eruvchanli ko`paytmasi qiymati boladi. Kompleksimetrik titrlash. Agar kompleks hosil bo`lish reaksiyasining tenglamasi. shaklida ifodalansa, kompleksning barqarorlik konstantasi. bo`ladi. Ko`pincha potensialni belgilovchi modda sifatida kompleks hosil qiluvchi kation qatnashadi, bu holda indikator elektrodi sifatida shu kationga to`g`ri keladigan metall ishlatiladi. Bu kationni ligandning standart eritmasi bilan titrlash jarayonida quyidagi elektr kimyoviy reaksiya sodir boladi. Ekvivalentlik nuqtasining potensialini quyidagi tenglama bilan hisoblash mumkin. 31

Amalda bu qiymat muvozanatdagi potensialga emas, balki aralash potensialga to`g`ri keladi. Titriashning boshqa rtuqtalaridagi potensialni E t va E 2 qiymatlar uchun yuqorida tuzilgan tenglamalar yordamida hisoblash mumkin. Oksredmetrik usulda ionlarning aralashmalarini tabaqalab titrlash uchun titrlanadigan moddalar qaytar oksred juftlarga mansub boiishi va ularning normal (to`g`rirog`i, real) potensiallari o`zaroyetarli darajada (kamida 0,36 V) farq qilishi kerak.[22] 32

II. NATIJALAR TAHLILI 2.1.Potensiometriyada titriashning oxirgi nuqtasini aniqlash Titrlash jarayonida pH, pB, pA yoki elektrod potensiali o`zgarsa, shu o`zgarish asosida titriashning oxirgi nuqtasi topiladi. Potensiometriyada titriashning oxirgi nuqtasini topish uchun, hisoblash usullari, chizma usullar, ekvivalentlik nuqtasi potensialigacha titrlash va boshqa usullardan foydalaniladi. Hisoblash usullarida titrlanadigan modda eritmasiga tegishli titrant eritmasidan teng, lekin, nisbatan yirik hajmlarda (odatda, 1 ml) qo`shiladi va titrantning t.o.n. sohasiga to`g`ri keladigan taxminiy hajmi aniqlanadi. Buning uchun titrlashda titrantning har birqo`shilgan hajmi va unga to`g`ri keladigan potensial qiymatidan tashqari, bar ikki yaqin nuqta orasidagi potensiallar farqi ham qayd qilinadi. δE eng katta bo`lgan soha ekvivalentlik nuqtasi joylashgan sohadir. Bunday titrlash taqribiy titrlash deyiladj. Taqribiy titrlashdan keyin titrlanadigan eritmadan mo`l miqdorda olib, titrant sakrash sohasigacha ко `proq, sakrash sohasida esa tomchilab qo`shiladi {aniq titrlash). Tomchilab titrlashda ham titrlash davomida δE qiymat qayd qilinadi. Eng katta δE qiymat yordamida titrantning t.o.n.ga to`g`ri kelgan hajmi aniqlanadi. Buni 1-jadvaldan ko`rish mumkin. Jadvaldan ko`rinadiki, taqribiy titrlashda sakrash 150 mV, aniq titrlashda esa 112 mVni tashkil etadi. Aniq titrlashda aniqlashning tugashi bilanoq byuretkadan sarflangan titrantning hajmi (VJ yozib olinadi. Titrlash uchun sarflangan titrantning hajmi quyidagicha topiladi. bu yerda, m — potensial sakrashigacha qo`sbilgan tomchilarning soni (misolda, 6); n — δE sakrashga olib kelgan titrant eritmasining tomchilari soni (misolda, 2); V j — aniq titriashda titrantning sakrashgacha millilitrlab qo`shilgan 33

umumiy hajmi V 2 — titrlash uchun sarflangan titrantning umumiy hajmi, ml; а — tomchifarmng umumiy soni. Titrlashning ikkita nuqtasi asosida oxirgi nuqtani topishning ikkita usuli ma`lum. Kavanagning tabaqalash usulida titrlanadigan (A) modda eritmasidan V (ml) olingan bo`lib, A ning miqdori M molyar titrantning v (ml) eritmasiga ekvivalent bo`lsa, aniqlanadigan moddaning dastlabki konsentratsiyasi (c). boladi. Bunda, M va У ma`lum bo`lganligi uchun maqsad v o ni aniqlashga qaratiladi. Titrantdan ozgina qo`shimcha (Sv) hajm kiritilsa, aniqlanadigan A moddaning reaksiyaga kirmay qolgan miqdori (v — 8v)M qiymatga ekvivalent boiadi. Bu ikkinchi nuqtadagi e.yu.k.ning qiymatini beradi: Demak, v ni aniq topish uchun E { va E qiymatlar aniq oichangan bo`lishi va 5£>10 mV bo`lishi, ya`ni o`lchash ekvivalentlik nuqtasiga imkoni boricha yaqin bo`lishi kerak, lekin har ikkala nuqta uchun ham u e.n. dan oldinroq bo`lishi lozim. Bundan tashqari xato kam bo`lishi uchun V o qiymat v+8v qiymatdan ancha katta 34

$bo`lishi kerak. Shuning uchun ham bu usul suyultirilgan eritmalarda keng qo`llaniladi. Ekvivalentlik nuqtasiga yaqin ikki nuqtadagi potensial qivmatlarini o`lchashga asoslangan usul. O`lchangan qiymatlar ekvivalentlik nuqtasiga to`g`ri kelsa, titrantning hajmi quyidagi formula yordamida topiladi. bu yerda, δE — titrlashning ikki nuqtasiga to`g`ri keladigan potensiallar farqi, £>0 yoki dE= I E-E 2 \ shaklida olinadi. V } va V 2 — titrlashning ushbu ikki nuqtasiga to`g`ri keladigan titrantning hajmlari, ml. Qolgan belgilar yuqoridagilarga muvofiq keladi. Musbat ishora ekvivalentlikdan oldingi nuqtalar olinganda, manfiy ishora esa undan keyingi nuqtalar olinganda ishlatiladi. Chizma usullar. Titrlash oxirgi nuqtasini aniqlashning chizma usullari integral (to`liq), differensial (farqli), ikkinchi tartibli hosila, egri chiziqlarni to`g`rilash (Gran) va boshqa usullarga bolinadi. Integral usulida e.yu.k.ning titrant hajmiga bogiiqlik chizmasi tuziladi. Bu chizma asosida titrlashning oxirgi nuqtasini topish uchun urinmalar o`tkaziladi. Odatda, urinma egri chiziqning to`g`ri chiziqli sohalaridan o`tkaziladi. O`tkazilgan urinmalar asosida kesishish nuqtalarining abssissa o`qiga perpendikulyar bo`lgan balandligi topiladi, Bu balandlik teng ikkiga bo`linadi (a nuqta) va a nuqtadan titrlash egri chizig`i bilan kesishguncha abssissa o`qiga parallel o`tkaziladi. Shu paralleling titrlash egri chizig`i bilan kesishish nuqtasidan esa abssissa o`qiga perpendikular tushiriladi. Ushbu perpendikularning abssissa o`qi bilan kesishish nuqtasi t.o.n. siga to`g`ri keladi. 35$

3-chizma. Potensiometrik titrlash egri chiziqlarning ko`rinishi. Differensial ko`rinishi Agar titrlash egri chizig`i simmetrik bo`lmasa, egri chiziqning egilish sohalariga yoylar o`tkaziladi va yoylarning markazlari topiladi, markazlarni tutashtiruvchi to`g`ri chiziqning titrlash egri chizig`i bilan kesishish nuqtasi titrlash ohirgi nuqtasiga taxminan mos keladi. Differensial usul titrlash ohirgi nuqtasini topishning ancha sodda va aniq usulidir, bunda δE/δV nisbatning qo`shilgan titrant hajmiga bog`liqligi chizmasi tuziladi. Egri chiziq cho`qqisimon bo`lib, cho`qqidan abssissa o`qiga tushirilgan perpendikulyar titrantning t.o.n. ga to`g`ri kelgan hajmini ko`rsatadi. Ikkinchi tartibli hosila olish usulida δE/δV 2 ning Vga bog`liqlik chizmasi tuziladi. Bu chizmada egri chiziqlar abssissa o`qining har ikkala tomonida joylashadi. Egri chiziqlarning uchlarini tutashtirganda abssissa o`qi bilan chiziqning kesishish nuqtasi t.o.n. ga to`g`ri keladi. Granning egri chiziqlarni to`g`rilash usuli titrlash egri chizig`ini to`g`ri chiziqqa aylantirish yordamida t.o.n. ni aniqlashga imkon beradi. Ikki to`g`ri chiziqning kesishish nuqtasi t.o.n. ga to`g`ri keladi. Buni cho`ktirish usuli misolida qarab chiqamiz. Soddalik uchun eritmaning ion kuchini hisobga olmaymiz (fJ=0). Differensial titriash 36

Agar elektrolitik bo`g`inga ikkita indikator elektrodi (taqqoslash elektrodi mutlaqo ishlatilmaydi) tushirilib, undagi eritma titrlansa, bu usulga differensial titriash deyiladi. Indikator elektrodlaridan biri (2) tubida taxminan 1 mm diametrga ega bo`lgan teshikli probirkaga (4) joylashtiriladi. Bu elektrod bilan eritmaning asosiy qismi orasidagi tutashish ushbu teshik orqali bo`ladi. Probirkadagi elektrodni o`rab olgan eritmaning tarkibi titrant qo`shilgan asosiy eritmaga ko`ra sekin o`zgaradi. Eritmalar tarkibidagi farq tufayli indikator elektrodlari orasida potensiallar farqi yuzaga keladi. Potensial o`lchangandan keyin eritma har gal astoydil aralashtiriladi. Buning uchun probirkadagi eritma siqib chiqariladi va eritmaning yangi qismi probirkaga kiritiladi. Natijada 5Eyana nolga tenglashadi. Agar probirkaga kiritiladigan eritmaning hajmi kichik (1-5 ml) bo`lsa, moddaning reaksiyaga kirishmay qolgan qismi hisobiga yuzaga keladigan xato juda kichik bo`ladi. 4-chizma. Potensiometrik differensial titrlash uchun qurilma. 1-magnitli aralashtirgich; 2-magnitli aralashtirgich o `zagi; 3-indikator elektrodlari; 4-tubida teshigi bo`lgan so`rg`ichliprobirka; 5-so`rg`ich; 6-byuretka 37

Ekvivalentlik nuqtasi potensialigacha titriash usulida. Titrlashning oxirgi nuqtasini topish uchun e.n. ga to`g`ri keladigan potensialni (E ) bilish kerak. Ekvivalentlik nuqtasiga to`g`ri keladigan potensial tajriba orqali yoki jadvallardagi termodinamik qiymatlar asosida hisoblab topiladi. Avtomatik titrlash. Keyingi yillarda sanoat turli xil avtomatik titratorlar ishlab chiqarmoqda. Avtomatik titratorlar ko`p sonli tahlillarni amalga oshirishda juda qulay bo`lib, ular titrlashda aniq va xolisona natijalar olish imkonini beradi. Bundan tashqari mazkur usul qoilanilganda tahlil uchun kam vaqt talab qilinadi. Avtomatik titrlashning ikki ko`rinishi mavjud. Birinchi ko`rinishida, yuqorida aytilganiday, ekvivalentlik nuqtasiga to`g`ri keladigan potensialning qiymati ma`lum bo`lsa, ushbu potensialgacha maxsus avtomatik titrlash qurilmalari yordamida titrlash mumkin. Ikkinchi ko`rinishida, titrlash egri chizig`i E-V, δ E/ δ V- V yoki δ E/ δ -V masshtablarda avtomatik ravishda o`ziyozar potensiometr (KSP-4 va boshqa) yordamida chiziladi. Odatda, titrlash uchun sarflangan vaqt (sek) oichanadi. Ushbu vaqt bo`yicha titrantning titrlash uchun sarflangan hajmi topiladi. Buning uchun vaqt birligida byuretkadan beriladigan titrantning hajmi bir xil bo`lishi kerak. Bunday talabga javob beradigan byuretkani yasash mumkin. Hozirgi vaqtda turli xil titrant dozatorlari sanoatda ishlab chiqariimoqda. 2.2. Potensiometriyada ishlatiladigan asbob va uskunalar. Potensialni o`lchash. Elektr yurituvchi kuchni oichash uchun o`zgarmas tokda ishlaydigan voltmetrdan foydalanib bo`lmaydi, chunki u ko`p tok talab etadi. Potensialni aniq o`lchash uchun Poggendorfning kompensatsion usuli keng qo`llaniladi. Asbobning eng sodda sxemasi 5-chizmada keltirilgan. Sxemada taxminan 2,0 V kuchlanishga ega akkumulyator yoki batareya (1) kuchlanishni taqsimlovchi potensiometrning uchlariga ulangan. Potensiometrning AC qismi qarshiligi 38

5-chizma. Potensialni kompensatsion o`lchash asbobining tuzilishi: 1-akkumulyator; 2-o`zgaruvchan qarshilik; 3,4-sirg`anchiq tutashma; 5-potensiometr; 6- Vestonning normal elementi; 7, 9-kalit; 8-elektrolitik bo`g`in; 10-galvanometr bu yerda, k — mutanosiblik koeffitsienti. Tokni o`lchash uchun zanjirga sezgir galvanometr ulanadi. Kalit (9) zanjirni qisqa muddatga ulashda, ikki qutbli (C) kalit (7) esa zanjirga normal element (6) yoki bo`g`inni (8) ulashda ishlatiladi. AB potensiometr orqali uzluksiz o`tayotgan tok (I) A va B nuqtalar orasida kuchlanishning pasayishiga olib keladi. Agar E qiymat E x yoki E s qiymatdan katta bo`lsa, kalit ulanganda elektronlar bo`g`in orqali o`ngdan chapga tomon harakatlanadi. Agar E qiymat E yoki E s qiymatdan kichik boisa, elektronlarning harakat yo`nalishi o`zgaradi. Agar E AC qiymat E x yoki E qiymatga aniq teng boisa, zanjirdan tok o`tmaydi, galvanometr nolni ko`rsatadi, bu vaqtda tok faqat AB potensiometr orqali o`tadi. 39

$Shunday qilib, har bir chiziqli kesimni o `lchab va normal elementning e.yu.k.ni bilgan holda E t ni topish mumkin. Veston elementi AB potensiometr shkalasining ko`rsatishini nazorat qilish uchun ishlatiladi. Buning uchun, avvalo, zanjirga Veston elementi ulanib, AC ning standart elementning potensialiga to`g`ri keladigan qismi olinadi. Sababi: zanjirdan tok o`tmasligi kerak. Galvanometrning ko`rsatishi nolga kelguncha AC s tanlanadi. So`ngra C kalit (7) bo`g`inga ulanadi. R yordamida AB bo`ylab potensial shunday tanlanadiki, unda galvanometr nolni ko`rsatishi kerak. Tokka sozlangan potensiometrda AC va E s son jihatdan teng boiadi va, demak, keyingi tenglamaga ko`ra AC va E x ham o`zaro teng boiadi. Batareya o`rnida normal elementni ishlatish ham mumkin, lekin bunda normal elementning potensiali o`zgaradi, ya`ni u uzluksiz kamayadi. Shuning uchun ham manba sifatida batareya (akkumulyator) ishlatish zarur. Potensiometr yordamida potensialni oichash galvanometrning sezgirligi va bo`g`in bilaii galvanometrning umumiy qarshiligiga bogiiq. Agar ushbu qarshilik 10 3 Om boisa, sezuvchanligi 10 6 A boigan galvanometr yordamida 10" 6 i0 3 =10 J V=\mV, sezuvchanligi 10 7 A boigan galvanometr yordamida esa 0,1 mV potensialni oichash mumkin. Analitik kimyoda potensialni bunday aniqlik bilan oichash talab etilmaydi. Shuning uchun ham, potensialni oichash uchun elektron kuchaytirgich, katta qarshilikka ega elektrodlar ishlatishga moijallangan pH-metrlar ishlatiladi. Vestonning normal elementi. Kompensatsion potensiometrlarda ishlatiladigan Vestonning normal elementi sxematik ravishda quyidagicha yoziladi: Cd(Hg)/CdS0 4 8/3H 2 0 (to`yingan), Hg 2 SO J to`yingan)/Hg, bu yerda, Cd(Hg) — kadmiyning simobdagi (12%) eritmasi (amalgamasi). Sistemadan tok o`tganda Hg 2 S0 4 +Cd↔2Hg+CdS0 4 reaksiya sodir boiadi. 25 °C Veston normal elementining potensiali 1,0183 V ga teng. Shuni unutmaslik kerakki, Veston elementining potensiali o`zgarmasligi uchun kalit juda qisqa muddatga ulanishi kerak. Normal element tarkibidagi to`yingan eritmalar o`rnida to`yinmagan eritmalar ishlatilishi ham mumkin. 40$