Qiyin eriydigan metallarni gidropresslash jarayonlarini takomillashtirish - Kimyo - Diplom ishlar

Qiyin eriydigan metallarni gidropresslash jarayonlarini takomillashtirish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1806 KB

Ko'chirib olish

Qiyin eriydigan metallarni gidropresslash jarayonlarini takomillashtirish

M U N D A R I J A Kirish… ……………………………………………………………… Mavzuning dolzarbligi, maqsadi, vazifasi, ilmiyligi va amaliy ahamiyati… ………………………………………………………….. 1-Bob Gidropresslash sharoitining maxsulotning strukturasi va mexanik xossalariga ta’siri . ………………………………………. 1.1. Gidropresslangan mahsulot strukturasining metallografik tahlili ....... 1.2. Deformatsiyalanish sharoitining fizik-mexanik xossalarining shakllanishga ta’sirini o‘rganish ……………………………… ......... 1.3. Deformatsiyalashning termomexanik rejimini tanlash ……… ........... 1.4. Kompozitsion materiallarni deformatsiyalash ……………... ............. 2-Bob Gidropresslashning texnologik parametrlarini optimallashtirish 2.1. Masalani qo‘yilishi.………………… …. ……... .................................. 2.2. Eksperimentlarni rejalashtirish … ….. ………………… ……………. 2.3. Gidropresslash texnologik parametrlarini optimallashtirish ...…… .... Xulosalar… ………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar… ………………………………………… Kirish 2

Davlatimiz rahbari I.A.Karimov tomonidan mamlakatimizda innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish, ishlab chiqarishni birinchi navbatda aniq yo‘nalish tarmoqlarini yanada takomillashtirish texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha belgilab berilgan vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida ushbu sohani rivojlantirishga ayniqsa, ilm-fan va ishlab chiqarish o‘rtasidagi o‘zaro aloqa va bog‘liqlikni chuqurlashtirishga alohida e’tibor qaratmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ham ushbu masala ta’kidlab o‘tildi [1]. Mamlakatimizda innovatsion faoliyat har tomonlama qo‘llab quvvatlanmoqda. Buning yaqqol dalili sifatida yaqinda ya’ni, 21 dan 26-chi aprel (2016 y.) kunlari Toshkentda o‘tkazilgan xalqaro innovatsion loyihalar yarmarkasi ham misol bo‘la oladi. So‘nggi yillarda Prezidentimizning ushbu yo‘nalishga doir qator qarorlari, jumladan, 2008 yil 15 iyulda “Innoavatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tadbiq etishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar tug‘risida” qarori qabul qilindi. Ushbu qarorni ijrosini ta’minlash maqsadida Qarshi davlat universitetining Umumtexnika fanlari kafedrasida ham bir muncha ishlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz I.A. Karimov o‘zining Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi O‘zbekiston sharoitida uning bartaraf etishning yo‘llari va chegaralari” kitobida 2008 yilda boshlangan va bugungi kunda ko‘lami tobora kengayib va chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozida baho berar ekan “bugungi kunning eng dolzarb muammosi bu 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, uning ta’siri va salbiy oqibatlari, yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlashdan iborat” – deb ta’kidladi. Bu o‘rinda gap “Jahon iqtisodiy inqirozining oqibatlarini bartaraf etish, bank moliya tizimini mustahkamlash real iqtisodiyot korxonalarida yordam ko‘rsatish, yangi ish o‘rinlari yaratish va aholini ijtimoiy himoya qilish kabi chora tadbirlarni amalgam oshirishda e’tabor qaratish bilan birga, biz ertangi 3

kunimizni, kelajagimizni also unutmasligimiz zarurligi haqida bormoqda dedi u. Bu dastur iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik yangilash, mamlakatimizning yangi marralarini egallashi uchun kuchli turtki beradigan va jahon bozorida raqobatdoshligini ta’minlaydigan zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilish bo‘yicha maqsadli loyihalarni o‘zida mujassam etishi darkor”- deyilgan asarda. Shu bois yangi texnologiyalar, mashinasozlik metallarga ishlov berish kabi sohalarni rivojlantirmay turib, jahon iqtisodiy inqirozining bartaraf etish ancha og‘ir o‘tadi [2, 3]. Texnikaning turli sohalarida fan-texnika rivoji bilan bog‘liq ko‘pgina amaliy masalalarni hal etish uchun materiallar ishlab chiqarish usullari hamda ularni optimal qo‘llanish sohalari haqida bilish zarur. Ayniqsa bu borada materialshunoslikning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan qiyin eriydigan metallar, ularning tuzilishi, klassifikatsiyasi, fizik- mexanik va kimyoviy xossalari hamda ularga bosim ostida ishlov berish to‘g‘risida teran fikrga ega bo‘lish zarur. Chunki, ushbu materiallar sanoatning va xalq xo‘jaliginin nozik joylarida, kosmik raketasozlik, kemasozlik, harbiy texnikada elektrotexnikada juda unumli va samarali foydalanilmoqda. Bu borada ularning ishonchi va uzoq muddatga ishlay olishi, mustahkamligi, har qanday muhitga ham ishlay olish qobiliyatining yuqoriligi, yuqori plastiklik xususiyatlar yuqori haroratlarda ham o‘zining asosiy xossalarini egallab turishi qo‘l kelmoqda. Shuning uchun ushbu bitiruv-malakaviy ishida qiyin eriydigan metallarning mexanik xossalari va ularning haroratning ortishi bilan qanday o‘zgarishi, yaratilgan yangi texnologiya ya’ni gidropresslash jarayonini olingan metall mahsulotlari mexanik xossalariga ta’siri tahlil qilindi. Bunda issiqlayin presslash va gidropresslash jarayoni o‘rganilib chuqur tahlil etildiva qiyosiy xarakteristikasi keltirildi hamda tegishli xulosalar qilindi. Masalaning dolzarbligi. Hozirgi vaqtda qiyin eriydigan metallardan kichik diametrli prutoklar ishlab chiqarish an’anaviy texnologiyasi, m: issiqlayin presslash, rotatsiya usulida bolg‘alash, prokatka va boshqalar katta ish hajmi, 4

ishlab chiqarishning pastligi va noyob va qimmatbaho metallarning katta xarajati bilan ma’lumdir. M: 1 kg diametri 6 mm li molibden prutokining tannarxi 25-30 ming so‘m, metall sarfi koeffitsiyenti 1,2...1,35 oralig‘ida, bunday prutokni ishlab chiqarish uchun 15-17 texnologik jarayonni bajarishga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun dolzarb masalalardan biri ishlab chiqarish texnologiyasi jarayonini takomillashtirish bir vaqtda koeffitsiyet sarfini qisqartirish bilan olinadigan mahsulot sifatini oshirish hamda yangi samarali texnologik jarayonlarni ishlab chiqish yo‘li bilan jihozlar va uskunalarni ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va qiyin eriydigan metall va qotishmalardan kichik diametrli prutoklar ishlab chiqarish rejimini ishlab chiqishdan iborat. Shu bois qiyin eriydigan metallardan sifatli mahsulotlar olish uchun girdopresslash jarayonini tahlil qilib, uning mexanik xossalarini haroratga bog’liq ravishda o’zgarishini o’rganish va uni amaliyotga jadal su’ratlarda qo‘llash shu kunning dolzarb masalalaridan biridir. BMI ning maqsadi. Ushbu maqsadga erishish uchun muallif tomonidan qiyin eriydigan metall va qotishmalardan dastlabki ishlov berish uchun har xil jarayonlarni kompleks tahlili o‘tkazish va shundan to‘g‘ri xulosa chiqarib kichik diametrli prutoklar gidropresslash yo’li bilan ishlab chiqarish yangi samarali texnologik sxemasini ishlab chiqish va uni amalga tatbiq etish ushbu bitiruv- malakaviy ishini asosiy maqsadi hisoblanadi. Bundan tashqari ushbu bitiruv malakaviy ishining yana bir maqsadi materialshunoslikning asosiy yo‘nalishlardan biri bo‘lgan qiyin eriydigan metallar tuzulishi ularning mexanik xossalari xalq xo‘jaligidagi istiqbollari bo‘yicha talabaning bilimini oshirish va mustahkamlashdan iboratdir. Shu bilan birga adabiyotlar, o‘quv qo‘llanmalar va boshqa bilim manbalardan mustaqil ravishda foydalana olish, malakasini oshirish hamda bitiruv malakaviy ishi qiyin eriydigan metallar ularning fizik - mexanik xossalari bo‘yicha bilim saviyasini to‘ldirish bu bilimlarni amalda qo‘llay olish kabi xususiyatlarni ochib beradi. Shularni hisobga olib ushbu bitiruv malakaviy ishining maqsadi qiyin eriydigan metallarning girdopresslash jarayonida tuzilishini aniqlash bosim osytida ishlab berishning kompleks tadqiq qilish, mexanik xossalarini o‘rganish, sinash usullarini o‘rganish, mahsulot ishlab 5

chiqarish texnologik sxemasini o‘rganishdan iboratdir. Molibden va Niobiydan yuqori haroratda girdopresslash usuli bilan har – xil mahsulotlar ishlab chiqarish texnologik sxemasi va termomexanik rejimini o‘rganish, metallarning xarajat koeffisientini ko‘tarish kabi masalalar ham maqsad qilib qo‘yilgan. BMIning vazifasi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal etilishi kerak. 1. Qiyin eriydigan va olovbardosh metallarning gidropresslashdan keyingi strukturasi va tuzilishi hamda ularning an’anaviy texnologik rejimini o‘rganish, afzallik va kamchiliklarini tahlil qilib to‘g‘ri xulosa chiqarish. 2. Ushbu metallardan olingan mahsulotlarni sifatini va mahsulot ishlab chiqaradigan uskunalarning samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish unumini tekshirish va tahlil qilish. 3. Qiyin eriydigan metallarga bosim ostida ishlov berishning asosiy usullarini qiyosiy taqqoslab afzallik va kamchiliklarini o‘rganish (masalan: molibdenni issiqlayin presslash prokatlash va gidropresslash, rotatsiya usulida bolg‘alash bilan radial-qisish mashinasida bolg‘alash usullari bo‘yicha). 4. Girdopresslash usuli bilan olingan mahsulotlar metallografik tahlildan o’tkazilib mahsulot sifatiga va mexanik xossalariga baho berish va tegishli xulosa chiqarish. 5. Olingan nazariy va tekshirish natijalari bo‘yicha mahsulotlar ishlab chiqarish samarali texnologik rejimi sxemasini tavsif qilish. Bu borada metallning xarajat koeffisiyentini kamaytirish va uskunaning ish unumini oshirish, asbobning ishchi qismi ustuvorligini, yuqoriligini ta’minlash hisobga olinishi shart. BMIning ilmiyligi. Qiyin eriydigan va olovbardosh metallarga girdopresslash usulida ishlov berishda ikkita asosiy usul ko‘zda tutilgan. Birinchisi tadqiqotlarni sinov tajriba usuli. Bunda texnologik jarayonlarni optimal rejimini va uskuna hamda qurilmalarning ratsional parametrlarini tanlash. Ayniqsa olingan mahsulotlarni sifatini taminlash, bunda 6

ishlab chiqarish texnologik jarayonlarni to‘g‘ri baholash ya’ni metall strukturasini tekis taqsimlanishi va metall oqishi tezligini bir maromda keltirish (mahsulot miqdorining oshishi, metall sarfi, solishtirma bosimning kamayishi va h.k) bilan bog‘liq. Ikkinchisi matematik modellashtirish asosida texnologik parametrlarini o‘zgartirish yo‘li bilan ruxsat etilgan chegarada metallni tekis oqishini ta’minlash uning plastikligini oshirishdan iborat. Bunda asosan haroratning ortishi bilan metall strukturasining texnologik jarayonga bog‘liq holda o‘zgarishi tahlil etildi. Girdopresslashning texnologik parametrlarning optimallashtirish masalasi ham ko’rib chiqildi. Bunda ikkita imkoniyat borligi qayd etildi. Birinchisi ekspert tadqiqotlar bilan bog’liq bo’lib texnologik jarayon va uskunalarni bir qator rasional parametrlarini tanlash imkonini beradi. BMIning amaliy ahamiyati. Qiyin eriydigan metallar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlardan va texnikaning yangi yo‘nalishini yanada rivojlantirish va takomillashtirish uchun maxsus xossalarga ega bo‘lgan og‘ir iqlim sharoitida ishlay oladigan, yuqori ishlash rejimiga ega bo‘lgan, ishonchli ishlay oladigan zamonaviy apparatlar detallarini tayyorlashda qiyin eriydigan va olovbardosh metallardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Bunday metallar turkumiga volfram, molibden, niobiy, xrom, tantal, vannadiy va boshqalar kiradi. Ular yuqori mustahkamlik, solishtirma bikrlik, olovbardosh, yeyilishga chidamli, yuqori toliqish qarshiligi kosmik fazoda ishlay olish xususiyatiga, yuqori erish harorati (2500÷4000 0 S) kabi xususiyatlarga ega. Ushbu detallarni tayyorlashda (1370°C gacha) molibden va niobiy hamda ularning qotishmalaridan foydalaniladi. Ushbu bitiruv-malakaviy ishida qiyin eriydigan metalladan yangi tavsiya etilgan texnologik rejim asosida ishlab chiqilgan mahsulotlar xalq xo‘jaligimizning hamma tarmoqlarida muhim amaliy ahamiyatga ega bo‘lmoqda [4,5]. Ayniqsa bu borada girdopresslash jarayoni bosim ostida ishlov berishning yangi turi bilan uning natijasida olingan mahsulotlarni mexanik xossalar va sifatini yaxshilanishi yanada ahamiyatlidir. Isboti sifatida ushbu bitiruv malakaviy ishidagi 11 jadvalga e’tibotni qaratish maqsadga muvofiq. 7

1 BOB. GIDROPRESSLASH SHAROITINING MAXSULOTNING STRUKTURASI VA MEXANIK XOSSALARIGA TA’SIRI 1.1. Gidropresslangan mahsulot strukturasining metallografik tahlili. Bosim ostida ishlov berish texnologiyasining samaradorligi olingan yarim mahsulot va mahsulotlarning sifati bilan aniqlanadi [5]. Sifat ko‘rsatkichi materiallarning makroskopik xarakteristikasi bilan belgilanadi. Gidroprisslash jarayonida termomexanik rejimning o‘zgarishi material xossasining mikrodarajada juda katta o‘zgarishiga olib keladi. Buni bilish uchun metallning cho‘zilishidagi mexanik xossalari, qattiqligining HV o‘zgarishi va egilishdagi haroratning T mo‘rt xolatga o‘tish jarayonidagi o‘zgarishlar o‘rganib chiqildi. Tuzilishning tadqiq qilish optik va elektron mikroskopda transmission, fraktografik va rentgenstruktura usullari bilan amalga oshirildi[5]. Boshqaruvchi parametrlarning material xossasiga ta’sirini M 4 VP molibden qotishmasidan tasvirlab ko‘ramiz. Zagotovkani quritishni ikki xil haroratli rejimda o‘tkazib yuqori haroratli gidropresslashda (θ q =800...900 0 S va 1100 0 S ... 1200 0 S, tortish qiymati 6,25; 7,4; 9 va 11,2) ishlov berilganda zagotovka (prutok) tashqi yuza holati to‘liq talabga javob berdi (R z 20…40), ya’ni tirqishlar, darzlar, qatlamlanish holatlari uchramadi. Odatdagi buramali (vixrevaya) struktura zagotovka (prutok) ning ikki intervalida θ q saqlanib qoldi, ammo zagotovka θ q dan yuqori haroratda deformatsiyalanadigan paytda donalarninng rekristallanish jarayoni ko‘rsatildi. Ma’lumotni yuqori haroratli gidroprisslash jararyonida qachonki θ q =1100...1200 0 S bo‘lganida bir vaqtning o‘zida deformatsion mustahkamlanish va rekrisstalizatsiya nomustahkamlanish jarayoni sodir bo‘ladi, bu esa qattiqlikdagi farq bilan tasdiqlanadi. θ q =800...900 ° C deformatsiyalangan prutoklarning qattiqligi θ q =1100...1200 ° C da deformatsiyalangan prutoklarning qattiqligidan 6...8 GPa yuqori bo‘ladi. Prutoklarning nomustahkamlanishi θ q =1100...1200 ° C deformatsiyalangan deformatsiya darajasidan qatiy nazar 1200 ° C to‘xtaydi. θ q =800...900 ° C haroratda presslangan prutoklar uchun rekristallizatsiya jarayoni 1000 ° C da to‘htaydi. Kuydirilgan prutoklar mikrostrukturasini taqqoslash 8

shuni ko‘rsatdiki, zagotovkani birinchi rejim bo‘yicha qizitib olingan prutoklarda rekristallizatsiya jarayoni uzoqroq davom etadi. Bunday holatdi, lekin donaning o‘sish jarayoni harorat 1600 ° C bo‘lgancha o‘sib boradi. Ikkinchi rejim bo‘yicha gidropresslangandan keyin prutoklar odatdagidan ko‘proq rekristallanadi, undagi donalarning miqdori bir xil haroratli kuydirishda 5...10 marotaba metall donasining o‘lchami, odatdagi θ q =800...900 ° C da ishlov berilgancha qaraganda ortadi. Dislakatsion struktura evolyusiyasini tadqiq qilib va molibdenni yuqori haroratda gidroprisslashdagi mexanik xossalarning o‘zaro ta’sirini o‘rganish natijasi shuni ko‘rsatdiki [5] to‘liq shakllangan yacheykali struktura hosil bo‘ladi% 10  bo‘lganda. Materialning yuqori haroratda qizitilganda yacheykali struktura hatto plastik deformatsiyaning birini bosqichida sodir bo‘la boshlaydi. Dislakatsion strukturaning xarakteri % 60 t gacha uning deformatsion kelib chiqishini isbotlaydi. Yacheyka pressformaga qarab cho‘ziqroq, yacheyka bo‘ylama o‘lchamiga nisbatan  1d ko‘ndalangga esa  2d deformatsiya intervali bo‘ylab (1-rasmga qarang) 2,3....2,4 holatda saqlanib qoladi. Bu esa past haroratdagi gidropresslash va yuqori haroratdagi prokatlashga nisbatan ancha past bo‘ladi. Xolt ning ta’rifiga ko‘ra molibden mustahkamligini nazariy bog‘lanishini tahlil qilganda yacheyka o‘lchami uchun 2/1/  p dya bu erda p - dislokatsiya zinchligi, 2/1  i ya e d ga keltirish mumkin. (e-haqiqiy deformatsiya) [5]. Bu bog‘lanishni 1-rasmdagi 2, 3 egri chiziqlar yaxshi ochib bergan, ya’ni yacheykalar o‘lchamining deformatsiya zonasidagi % 60 t gacha holatda bo‘ylama va ko‘ndalang o‘zgarishlaridir. Agar % 60t bo‘lsa substruktura o‘lchamlari qattalasha boshlaydi. ( 2, 3 egri chiziqlar). Substrukturaning ortishi gidropresslash davrida adiobatik qizitish natijasida kuzatuv samaradorligini 30% dan oshmaganligi sababi bo‘lib hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida egilishda 402 va х Т t dan tekshirganda oquvchanlik chegarasi bog‘lanishida sinish qayd etiladi. Bunda qattiqlikning ortishi kuzatilmaydi. 9

1-rasm. 2-rasm. 1-rasm. MchVP markali molibden qotishmasining yuqori haroratda gidropresslagandan keyingi deformatsiya darajasidan dislakatsion struktura parametrlari o‘zgarishining bog‘liqligi: 1- bo‘ylama va ko‘ndalang yacheyka o‘lchamlari 2 1/d d nisbatini tajriba qiymatlari. 2.2 1 –yacheyka bo‘ylama o‘lchamlarining mos ravishdagi tajriba va nazariy qiymatlari; 3.3 1 - yacheyka ko‘ndalang kesimdagi o‘lchamlarining mos ravishdagi nazariy va tajriba qiymatlari; 4- qotishma uchun dislokatsiya erkin yugurish uzunligining nazariy qiymati, bir o‘qli cho‘zilishga θ q =1000 ° C dastlabki holatda va deformatsiyadan keyin % 20 t da tekshirilgan; 6- rekristollizatsiyalangan qotishmaning V Vj/0 hajmiy ulushi. 2-rasm. MchVP markali molibden qotishmasining deformatsiya darajasiga qarab (θ=1000 ° C), sovuqlayin sinish harorati )2( qattiqlikdagi yuog‘lanishi (1). 3, 3 ’ -egilishga tekshirishdagi shartli oquvchanlik chegarasining tajribasi va hisobiy qiymatlari (mos ravishda). Elektron mikroskop usuli bilan % 90 t tekshirilganda strukturada rekristallizatsiya holatining paydo bo‘lishi kuzatiladi. Ammo bo‘ylama shliflarni optik mikroskopda tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, materialning katta qismida o‘lchami 1...2 mkm gateng bo‘lgan dona hosil bo‘lishi bilan dinamik 10

rekristallizatsiya jarayoni sodir bo‘ldi [5]. Rekristallidatsiyalagan metall hajminingp V - o‘zgarishi 1-rasmda keltirilgan [6]. Mayda donali strukturaning eng yachshi moslashuvi, materialning mustahkamlik va plastiklik optimal moslashuvini aniqlaydi va press-mahlusot yuzasi holati issiq gidropresslash holatida kuzatiladi. Bunda issiq toblash va presslash yo‘li bilan olingan bir xil deformatsiya yig‘indisi darajasiga ega bo‘lgan prutoklarning mexanik xossalarini qiyosiy tahlili o‘tkazildi. Mexanik tadqiqot natijalariga ko‘ra deformatsiyalangan va qo‘ydirilgan xolatda (1-jadval), gidropresslangan metall yaxshi mustaxkamlilik va plastiklik xossalariga ega bo‘ladi. Gidropresslangan molibden mexanik xossalari 15....20% ga yuqori, shunga o‘xshash mahsulotga nisbatan an’anaviy texnologiya bo‘yicha olingan. Gidropresslangan molibdendagi mexanik xossalarning yuqoriligi toblangan va issiq presslanganga nisbatan deformatsiya yig‘indisi darajasi bir xil bo‘lgan holatda yuqori optimal strukturaning shakllanishi, donalarida yuzalarning kuni rivojlanishi va har xil qo‘shimchalar konsentratsiyasining tez kamayishi va dona chegarasida mo‘rt fazoning shakllanishi bilan ifodalanadi. Yuqori bosimning materialga ta’siri 880...1000 ° C da yuqori darajada har xil nosozliklarni (darz, o‘yiqchalar, kemtiklar) yo‘qotish imkoniyatini beradi. Bunday ishlov berish natijasida kichik dispersli struktura hosil bo‘ladi va MchVP markali molibden qotishmasining mustaxkamlik va plastiklik xususiyatlarini optimal moslashuvini ta’minlaydi. 1-jadval MchVP markali molibden qotishmasining mexanik xarakteristikasi (tekshirish harorati 20 ° C) Olish usuli C kuy 0  MPav %1 %k  Issiq presslash Kuydirmasdan 1000 1200 1600 750.....780 700 600 180...210 4 11 12 5 5 15 22 7 Siquvda toblash Kuydirmasdan 1000 730 680 20 25 50 63 11

1200 1600 570 390 20 17 35 21 Issiq gidropresslash Kuydirmasdan 1000 1200 1600 850...930 850 680 520...650 24....18 24 27 34....44 45 60 56 59....78 Gidropresslangan nisbiy yarmi fabrikatlari va TSI-3-TSM-4 molibden qotishmalarning sifati mahsulot yuza sifati tahlili, struktura tahlili, qattiqligini o‘lchash shu bilan birga kuydirish harorati va tortishga qarab mexanik xossalarini o‘zgarishi bo‘yicha tahlil qilinadi. Tahlilni baxolash mavjud texnologiyalar yordamida olingan. Mahsulotlarni xossalarini (presslash+toblash, siquvda toblash, rototsmon toblash) taqqoslash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ko‘rsatilgan texnologiya bo‘yicha olingan nisbiy prutoklari elektron-nurli eritishda yuqori yuza sifatiga, yoriqlarsiz, ortiqcha qatlamsiz va qisilish holatlari bo‘lmaganligibilan xarakterlandi. Diametri 30 mm bo‘lgan prutokning makro va mikro strukturasi metall teksturasini deformatsiyalanishi uchun xarakterga ega. Donalari bo‘ylama yo‘nalishi bo‘yicha prutok o‘qiga parallel ravishda cho‘zilgan bo‘ladi. Dona chegara yo‘nalishlari katta radial va tangensial kuchlanishlar ta’siri sifatida ko‘rinib turadi. Dona jismida siljivchi deformatsiyaning izlari kuzatiladi. Tekshiriladigan metall prutokining qattiqligi MPa НV 1260 dan oshmaydi. TSM-3 va TSM-4 qotishma prutoklari esa yuqori yuza sifati, darzsiz va asbobning eyilish yuzlarisiz xarakterlanadi. Makro va mikrostrukturalar prutok hamma kesimi bo‘yicha bir xil ishlov berilgan, deformatsiyalangan metall strukturasi uchun xarakterli hisoblanadi. Dona prutok o‘qiga parallel bo‘ylama yo‘nalishga qarab cho‘zilgan bo‘ladi. TSM-4 va TSM qotishma prutoklarini dastlabki HV qattiqligi mos ravishda 2260, 2710 dan oshmaydi. Keyingi tadqiqotlar niobiy uchun 800 ° C harakatda va TSM3 va TSM4 qotishmalari uchun 1200...1300 ° C haroratda tortish 4,6; 6,35; 9 bo‘lgan holatlarda bosim ostida ishlov berilgan prutoklar ustida olib borildi. Hamma gidropresslangan mahsulotlar yuqori yuza sifatiga ega bo‘lib, 4...5 tozalik sinfiga mos keldi va 12

bo‘ylama va ko‘ndalang darz (yoriqchalardan) xoli edi. TSM-4 qotishmasidan olingan trubalar ham xuddi shuncha o‘xshash ichki va tashqi yuza sifatiga ega edi. Gidropresslangan metall strukturasiga tortishning o‘zgarish ta’sirini metallografik tadqiqotlar yo‘li bilan baholandi. Bu tajriba niobiy va TSM-4 qotishmasi prutoklari ustida olib borildi. Prutok radiusining yarmiga mos keladigan nuqtaning struktura tahlili, shuni ko‘rsatdiki 75%  4  va 86%   35,6  niobiy deformatsiyasida dastlabki struktura to‘liq buziladi va niobiyda rekristallizatsiya jarayoni boshlanadi. Rekristallizatsiya markazlari donalar chegaralari bo‘ylab va siljish chiziqlari bo‘ylab deformatsiya 75 % bo‘lganda hosil bo‘ladi. Deformatsiyaning 86% gacha ortishi bilan rekristallizatsiya markazida prutok ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘ylab teng taqsimlanish paydo bo‘ladi. TMS-4 qotishma zogotovkasida (prutok) deformatsiyaning hamma pog‘onasida  9; 35,6;6;4   gidropresslash jarayoni uchun xarakterli bo‘lgan uyurmali struktura qayd etiladi va zagotovka hamma kesimi bo‘ylab bir xil taqsimlangan bo‘ladi. TSM-4 qotishmasining ko‘ndalang shliflarda strukturasini tadqiq qilish prutok tarkibida deformatsiya darajasiga bog‘liq ravishda rekristallizatsiyalangan donalarning mavjudligi to‘g‘risida etarli ma’lumot bera olmadi. Ammo TMS-4 qotishmasi prutokni qattiqlikka tekshirish (3-rasmga qarang) natijalaridan ma’lum bo‘ldiki,  9  bo‘lganda gidropresslash jarayoni bo‘shatish jarayoni bilan pechda va rekristallizatsiya markazlari mavjudligini ko‘rsatdi. Ushbu tartishda  9  pressqoldiq balandligi bo‘yicha qattiqlik o‘zgarishining ko‘rsatishiga metall qattiqligi deformatsiya o‘chog‘idan chiqish joyida taxminan dastlabki holatdagi qattiqligiga teng bo‘ladi. Lekin tortish 6,4  va 35,6   ga teng bo‘lganda gidropresslaganda u sezilarli darajada ortadi. 13

3- rasm. TSM-4 qotishmasining kuyidirish haroratiga bog‘liq holda gidropresslanganda qattiqligining o‘zgarishi. a-tortish (b) balandlik bo‘yicha; v) deformatsiya 6;4   ; I; 6,3 (2); 9,0 (3) Zagotovka kesimi bo‘yicha qattiqlikni o‘lchash, prutok markazida hamda chekka qismlarida qattiqlik qiymatlari orasidagi ayrima har xil bosimlarda ishlov berilgan MPa НV 200   dan oshmaydi. Lekin 6,4   tortishda presslangan prutokda oradagi farq MPa НV 80  ni tashkil etdi. Deformatsiyalangan TSM-4 qotishmasining strukturasi va xossasiga kuydirishning ta’sirini o‘rganish uchun, namunalar vakuumda kuydiriladi, ular deformatsiyalanish darajasi 78,3%  6,4  , harorati 1100, 1300, 1400, 1500, va 1600 ° C bir soat mobaynida 13,33 MPa qoldiq deformatsiyada bo‘lgan prutoklardan kesib olingan edi. Shunday qilib, rekristallizatsiya boshlanish harorati 1300...1350 ° C atrofida bo‘ladi, rekristallizatsiyaning tugashi -1500 ° C. Shunday diametrili prutoklarda, odatdagi an’anaviy tanologiya bo‘yicha olingan rekristallizatsiyaning boshlang‘ich va oxirgi haroratlari oralig‘i 1350...1400 ° C dan 1500 ° C gacha o‘zgaradi. TSM-4 qotishmasining har xil haroratda kuydirilgandan keyin mexanik xossalardan tekshirish natijalari 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval TSM-4 qotishma zagotovkasining cho‘zilishdagi xossasi 14

(tekshirish harorati 20 0 С, kuydirish vaqti 1s ).C kuy 0  MPav MPa2,0 %1 %k  Kuydirmasdan 810....840 770....810 22,1.....17,8 38,4....31,5 1000 640 500 42,0 44,6 1200 570 400 43,5 50,2 1400 610 430 22,2 21,5 1600 540 380 17,4 17,3 Jadvaldan ko‘rinishiga gidropresslangan prutoklarning xossalari hamma mos keladigan ko‘rsatgichlar bo‘yicha 10...15% ga issiqpresslangan zagotovkalar xossalariga qaraganda yuqoriroq. Gidropresslangan prutoklarni 1000...1200 ° C haroratda kuydirilganda TSM -4 qotishma mustahkamligi pasayadi va bir vaqtning o‘zida uning plastikligi ortadi. Kuydirish haroratini 1400...1600 ° C oshirish, mustaxkamlik xarakteristikasini saqlash holda qotishma plastikligini 1000....1200 ° C haroratga mos keladigan kuydirishda kamayishiga olib keladi. VCH markali volfram 5 ; 15000 0     C k pishirilgan zagotovkani odatdagi issqi presslanda olingan, gidropresslash jarayonini tormozlashda olingan press- qoldiq mikrostrukturasini taqqoslaganda prutok markazida va chekka qismlarida shuni ko‘rsatdiki, odatdagi presslashda tortishni qiymatini katta qo‘ying bir tekis taqsimlagan struktura olish imkonini bermas ekan, ayniqsa markaziy zonalarda. Bundan tashqari, bu qismda rekristallaizatsiyalangan donalar chegaralari bo‘ylab tarqalgan “Yuqori dona” ko‘rinishidagi to‘rga o‘xshash ko‘plab yoriqlar, darzlar bilan qoplangan uchastkalar (joylar) paydo bo‘ladi. Uncha katta yuzlmagan tortish bilan gidropresslash sezilarli darajada mahsulot kesimi bo‘yicha strukturasini tekislay va maydalaydi, shunda markaziy zonadagi tirqishlar yo‘qoladi. Donalarning maydalashuvchi metall qattiqlar har xil tushunishini kamaytirishga va mahsulot kesimida xossalarning tekislanishiga olib keladi. 4-rasmda molibden stanokiga joylangan ittirorovanlangan volfram press- qoldig‘ining gidropresslangandan keyingi simmetriya tekisligida qattiqligining taqsimlanish epyurasi keltirilgan. Bunda zagotovkaning kuydirish harorati ; 15000 0C k  va tortish darajasi 1,5   15

4- rasm. Gidropresslashda prutok simmetrik tekisligida qattiqlikning taqsimlanishi. Qattiqlikning kesim bo‘yicha sezilarli darajada har xil bzlish, dastlabki zagotovkada (1-zona), deformatsiya jarayonida amaliy jihatdan to‘liq tekislanadi (3-dona), bu esa gidropresslash jarayonida metallga yaxshi ishlov berilganligi, va olingan press-mahsulotning hajmi bo‘yicha mexanik xossalarining bir xiddigidir. Ushbu ma’lumotlar mikrostrukturasi tadqiqotlari tahlillari bilan mos keladi. Dastlabki holatdagi struktura zonasi nisbatan yirikdonalardan (20...40 mkm) alohida farq qiladigan donalararo chegara g‘ovakli bloklardan tashkil topgan. O‘tuvchi zona uchta qismdan (uchastka) tashkil topgan: Birinchichi katta miqdordagi yirik g‘ovak va yirik donalardan iboratligi bilan xarkterlanadi; ikkinchi qismda donalarning qisman deformatsiyalanganligi va deformatsiya yo‘nalishiga qarab g‘ovakligini saqlagan holda qisman cho‘zilganligini ko‘rish mumkin; uchinchi qismda esa sezilarli darajada kam miqdordagi g‘ovakliklar bilan birga alohida teksturalangan strukturasi ko‘rish mumkin. Oqimning turg‘un zonasi to‘liq teksturalangan donalar va juda kam miqdordagi g‘ovakliklar mavjudligi bilan belgilanadi. Bunda ularning o‘lchami dastlabki holatdagiga qaraganda bir necha barobarga kamayadi. SHuning uchun gidropresslash jarayonida dislakatsion strukturaning rivojlanishini chuqur tahlil etmoq zarur. 16

2.2. Deformatsiyalanish sharoitining fizik-mexanik xossalarining shakllanishga ta’sirini o‘rganish. Gidropresslashda deformatsiyaning geometrik o‘chog‘ida dislakatsion strukturaning qayta joylashishi sodir bo‘ladi. Strukturani elektron-mikroskop yordamida dislakatsion strukturani deformatsiya o‘chog‘i tahlil qilganda plastik deformatsiyaning boshlang‘ich etapidan hajm bo‘yicha turg‘un oqim holatigacha dislokatsion o‘zgarish jarayonini to‘liq kuzatib borish mumkin. Buning uchun MchVP markali molibden prutokining press-qoldig‘i tahlil qilindi (5-6-rasm). U quyidagi parametrlarda gidropresslandi: ; 60 2 0 m ;3,3   C q 0 950  . Deformatsiya o‘chog‘i o‘qida sodir bo‘ladigan dislakatsion jarayonlar tahlilida, struktura evolyusiyasi ketma-ketligi quyidagi dislakatsion jarayonlarni sodir etdi: dislakatsion “o‘rmoni” hosil bo‘ladi, keyin o‘rashini va kluboklar, keyin esa yacheykalar hosil bo‘ladi. Yacheyka deformatsiya darajasi 15...20% bo‘lganda hosil bo‘ladi (13-nuqta, 15,0   ) deformatsiya yo‘nalishiga qarab cho‘zing‘oq shaklining ko‘rdalang o‘lchami 1...2 mkm va uzunligi 2...4mkm holatda bo‘ladi. 23 nuqtada 50,0   esa yacheykalarning ko‘ndalang yo‘nalishda bo‘linishi boshlanadi, natijada 70  bo‘ladi va deformatsiya o‘chog‘idan chiqish holatida 90  bo‘lganda yacheyka o‘lchami 0,5....1mkm ga teng bo‘ladigan yacheykali struktura hosil bo‘ladi, bu 33-nuqta. Konus qatlamining yuza qismini kuzatganligimizda (11, 21, 31 nuqtalar) zagotovka yuzasidan 6...8 mm chuqurlikda dislakatsion struktura rivojlanishining press-qoldiqning markaziy qismi mos nuqtalaridan keyingi qolish holatlari kuzatildi. Ammo 21 va 33 nuqtalar joylashgan joyda bu farq unga sezilarli emas va 31 va 33 nuqtalarga kelib bu manzara deyarli yo‘qolib ketadi (5-rasmga qarang). 17

5-rasm. MchVP molibden qotishmasining gidropresslangan press-qoldig‘i: a-kordinata to‘ri chiziqlari; b-deformatsiya geometrik o‘chog‘ida koordinata to‘ri chiziqlarining sxematik tasviri. Raqamlar bilan belgilangan joylar dislakatsion strukturani tahlil qilish uchun folgalarning kesilgan o‘rni. 6-rasm. Press-qoldiqda to‘plangan siljish deformatsiya darajasining taqsimlanishi. Raqamlar bilan  qiymatlari ko‘rsatilgan . Dislakatsion struktura 40,0   o‘chog‘ining ko‘ndalang kesimida siljish deformatsiya darajasining miqdoriga yuza qatlam uchun 15,0   markaziy qismda (21 va 12 nuqtalar) va 65,0   yuza qatlamda (31-nuqta) –siljish deformatsiya darajasi 70,0   markaziy qismda deformatsiya darajasi ortishi bilan nafaqat keyinga qolish miqdori pasayadi, qatlam qalinligi ham kamayadi, bu holat, ya’ni keyingi qolish holati ushbu rasmlarda kuzatiladi. 7-rasmda koordinata to‘ri bilan 18

yacheykaning o‘rtacha diametri o‘zgarishi tok chizig‘i bo‘ylab deformatsiya darajasiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. 7-rasm. Yacheyka o‘lchami ko‘ndalang kesimini diformatsiya darajasiga bog‘liqligi Deformatsiya o‘chog‘ining yuzaoldi va oraliq qatlamlarida (11-21-31 va 21- 22-32-nuqtalarda) yacheyka o‘lchami birdan kamayadi, ya’ni ularning maydalanish jarayoni sodir bo‘ladi. Boshida prutok o‘qi atrofida maydalanish boshlanadi keyin jarayon sekinlashadi. Ammo hamma zonalarning yacheykalari (31-32-33 nuqtalarda) deformatsiya o‘chog‘idan chiqish joyida bir xil bo‘ladi. Bunda yacheyka ko‘ndalang o‘lchamlarining o‘zgarishi bo‘ylama o‘lchamlarining o‘zgarishi ga qaraganda kam ifodalangan. Shunday qilib, gidropresslashda plastik deformatsiya o‘chog‘ida MchVP qotishmasining dislakatsion strukturasini ortishi bilan deformatsiya bosim o‘qi yo‘nalishi bo‘ylab va ko‘ndalang yo‘nalishda bir xil o‘zgarmaydi. Dislakatsion strukturaning bunday notekis taqsimlanish harakteri ma’lum miqdorda siljish deformatsiyasi darajasi va harakatning notekis taqsimlanishi bilan aniqlanadi. Deformatsiya darajasining ortishi bilan yacheykaning maydalanish notekisligi deformatsiya o‘chog‘idan chiqish joyida va turg‘un oqim zonasida to‘liq yo‘qoladi. Gidropresslash harorati sezilarli darajada oqim kuchlanishiga, yacheyka o‘lchamiga va qiyin eriydigan metallarning oxirgi mexanik xossalariga ta’sir qiladi. Bu masalani molibden qotishmasi misolida ko‘rish mumkin. 900....950 ° C haroratda gidropresslangan molibden kichik yacheykali struktura hosil bo‘ladi. Bu yacheyka teng o‘qli o‘lchami 1 mkm,ichki dislakatsiya 19

zinchligi juda past. Ba’zi alohida zonalarda deformatsiya yo‘nalishi bo‘ylab, yacheyka chegaralarida donalar cho‘zinchoqligi saqlanib qolgan. Bunday tortish va deformatsiya harorati munosabatida hosil bo‘lgan dona uzunligi 200 mkm gacha va ko‘ndalang kesimda 10...20 mkm bo‘lgan cho‘zinchoq shaklga ega bo‘ladi. Deformatsiya haroratining ortishi yacheykaning minimal o‘lchamini oshiradi. Bunda yuqori haroratda deformatsiyaning dastlabki bosqichida hosil bo‘lgan yacheyka, chegara migratsiyasining katta tezligi oqibatida donaga aylanib qoladi, ya’ni yupqa chegara, mo‘ljallanmagan katta burchaklar va dislokatsiyaning past zinchligi olish imkoniyatini yaratadi. Binobarin, aniqlangan munosabatlarda, harorat tortish, deformatsiya tezligi molibden qotishmalarida gidropresslash davrida bevosita rekristallizatsiya jarayoni kechadi. Dinamik rekristallizatsiya qotishmada substrukturaning to‘liq kritik dislokatsiya bilan hosil bo‘lish jarayonida boshlanadi, bunda deformatsiya tezligining ortishi bilan kritik deformatsiya qiymati ham ortadi. Haroratning sezilarli darajada ortishi yirik donali strukturasining hosil bo‘lishga olib keladi, jarayonning notekisligi (bir xil kesmasligi) –har xil donadorlikka, bu esa molibden mexanik xossalari uchun nomaqbul holatni anglatadi. Dinamik rekristallizatsiya oqimida, dona o‘sish jarayonida deformatsiyaga uchrash davom etadi, shuning uchun uning ichida uzluksiz substruktura hosil bo‘ladi. Binobarin, deformatsiya jarayonida rekristallizatsiyalangan qotishma, kuchlanishni olgandan keyin statik rekristallizatsiya uchrashi mumkin va qancha yuqori harorat va tortish bo‘lsa shuncha ko‘proq. Statik rekristallizatsiyadan keyingi dona substrukturaga ega bo‘lmaydi, dislokatsiya zinchligi juda past bo‘ladi. Shuning uchun qotishmaning mexanik xossalari va ularning bir xil materiallarda keyingi termo ishlov berishdagi qobiliyatlari har xil bo‘ldai, dinamik rekristallizatsiyada deformatsiyalangan yoki statik rekristallizatsiyani o‘tgan. Struktura va mexanik xossalari gidropresslash jarayonida rekristallizatsiyalangan ( %89;9;12000 0    C k ) molibden qotishmasida tahlil qilindi. Metallografik va elektronno-mikroskapik tadqiqotlar natijasiga ko‘ra 20

qotishma har xil donadorlik bilan kuchli ifodalangan va to‘liq rekristallizatsiyalangan, (dona o‘lchami 15 dan 80 mkm gacha) dislokatsion struktura mavjud emas, dislokatsiya zinchligi 10 8 sm -2 holatda joylashgan. SHunday qilib dinamik rekristallizatsiya orqasida prutokning keyingi sovutish yo‘li bilan statik rekristallizatsiya jarayoni o‘tadi. Mustahkamlik va plastik xossalarning yana yuqoriroq kiymatlarining dinamik qaytish yo‘li bilan hosil qilingan struktura rekristallizatsiyalangan struktura bilan solishtirganda gidropresslangan qotishma hosil qilish mumkin. SHunday qilib gidropresslashda 3 ; 950 ..... 900 0     C k yacheyka o‘lchami 1....2 mkm, bunda MPa 910 2,0   , C C Tx 0 0 1200; 70  gacha qizitib, 9  gidropresslangandan keyin yacheyka o‘lchami 15...80 mkm, mexanik xossalari esa MPa 750 2,0   , C Tx 0 10  tashkil etdi. Gidropresslash plastik deformatsiya kabi qotishmaga qo‘shimcha zahira (zapas) energiya taqdim etadi, ya’ni uni kam turg‘un holatga o‘tkazadi. Shuning uchun navbatdagi termoishlov berish faktorlardan biri bo‘lib, strukturaning qayta joylashishi natijasida qotishma energiyasini kamayishiga yordam qilishni o‘zgarishni o‘rganish qiziqarli hisoblanadi. Rekristallizatsiya markazining o‘sishi dislokatsiya zinchligini ortishi bilan o‘sib boradi, va rekristallizatsiyalangan materialda juda kichik (min) bo‘ladi. Ehtimol, gidropresslashda strukturaning dastlabki rekristallizatsiyalangan holatga qaytishi sodir bo‘lar va keyingi qizitishda struktura yanada turg‘unroq holatda bo‘lar, va binobarin mexanik xossalari ham. Shunday qilib, yacheykali struktura mayda yacheykalar bilan kuchli har xil joylashgandir bilan kam turg‘un holatda to‘ladi va yuqori dislakatsiya zinchligiga va yuqori turg‘unlikdagi – rekristallizatsiyalangan struktura bo‘ladi. Vaholanki, yacheykali struktura ham turg‘un bo‘lishi mumkin, agar u o‘zining chegarasida sezilarli miqdorda elementlarni kirishini va ikkinchi faza zarrachalarini erita olsa, molibden qotishmasi tarkibida mavjud bo‘lgan. Yacheyka chegarasini harakati boshlanadi. Qachonki, ular ikkinchi faza zarrachalaridan uzila olsa. 21

Binobarin gidropresslashning deformatsiya tezligi, daraja, hararat kabi parametrilari plastik deformatsiyadan keyingi qotishmaning struktura holatini aniqlaydi va keyingi termik ishlov berishda metallning mexanik xossalarining o‘zgarishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kuydirish harorati 800...1600 ° C va uzoqligi 1s bo‘lgan gidropresslangan materialning mexanik xossalari va strukturasining o‘zgarishi elektron va optik mikroskop usulida tekshirildi, shu bilan birga cho‘zlilishga, egilishga va qattiqdigini HV o‘lchash usullari o‘tkaziladi. Mustahkamlik xarakteristika darajasi gidropresslash haroratida strukturaning qayta joylashishini boshlanadigan kuydirish harorati qiymatigacha saqlanib qoladi (8-rasmga qarang). Bog‘lang‘ich          5 ; 4 ;3 );2( ;1 2,0     k v HV ; bir tekis nisbiy uzayish  6p ; dona o‘lchami  7 gd ; MCHVP markali gidropresslangan molebden qotishmasi. (kvazisuyuq muhit: 9 ; 1000 0     C k ) kuydirish haroratidan tekshirish haroratiga (cho‘zilish) 20 ° C. Yacheykali struktura uchun qayta joylashish maydon (poligon)lashish jarayoni bilan boshlanadi va birlamchi rekristallizatsiyaga o‘tishda juda sezilarli bo‘ladi. Plastik xarakteristikaning o‘zgarmas juda murakkab xarkterda bo‘ladi. 800 0 S da kuydirilgandan keyingi rekristallizatsiyalangan qotishma  va k  larni ma’lum darajagacha tez ko‘tarilishi kuzatiladi va x T pasayadi kuchlanishning olinishi sabab, bu kuchlanish presslashning sovutishda sodir bo‘lgan edi. Yuqori haroratda (~1200 ° C) kuydirishdan  va k  to‘satdan kamayishi o‘suvchi donalarning har donadorligi bilan bog‘liq. Yuqori struktura sezilarli miqdoriga ega bo‘lgan x T struktura donalarining bu o‘zgarishiga oldinroq rostlanadi, ya’ni nisbatan pastroq kuydirish haroratida (m: № 1000 ° C). Qiyin eriydigan metallarning mexanik xossalari va mikrostrukturasiga ishchi muhitning ta’siri gidropresslangan molibden va nisbiy qotishmalaridan trubalar va profillar o‘rganildi. Gidropresslash jarayoni suyuq va kvazisroq muhitda 900 ° C va 1200 ° C haroratda, tortishi qiymati 9  bo‘lgan holatda o‘tkazildi. 22

Kvazisuyuq muhit foydalanilganda olingan profil va trubalar yuza sifatining yaxshiligi bilan 3..5 klass g‘adir-budurligini qanoatlantirdi. MchVP profilini kvazisuyuq ishchi muhitda ishlov bergarimizda zagotovkaning kuyish haroratiC k 0 900  bo‘lganda odatdagi tekis uyurmali strukturaga ega bo‘ldi. Profillarni kuydirganda uyurmali struktura kuydirish harorati 1000 ° C gacha bu holat saqlanib qoladi, keyin esa birlamchi rekristallizatsiya donalari boshlanadi. Vaholanki bo‘ylama yo‘nalishda deformatsiya teksturasi saqlanib qoladi. To‘liq rekristallizatsiya 1200 ° C da tugaydi, donaning o‘sishi esa 1600 ° C gacha davom etadi. Shuni e’tiborga olish kerakki, kuydirish harorati 1600 ° C bo‘lganda rekristallizatsiyalangan dona uncha katta emas (№ 26 mkm). Bu esa qattiqlikni H V o‘lchash bilan tasdiqlanadi, MchVP ning yuqori to‘satdan nomustahkamlanishi harorat 1000.... 1200 ° C bo‘lganda ro‘y beradi (8-rasmga qarang). Kvazisuyuq muhitda C q 0 1200  da gidropresslash yo‘li bilan olingan profillarda struktura yozilgan har xil rekristallashish mexanizmlaridan mutloqo farq qiladi. Deformatsiyalangan va kuydirilgan holatlarda uyurmali struktura aniqlanmagan, metall to‘lig‘incha rekristallizatsion holatda. Dastlabi holatda dona o‘lchami (kuydirilmagan) 15 mkm. Kuydirganda donaning o‘sishi faol kechadi va 1400 ° C da yig‘uvchi rekristallizatsiya boshlanadi, (dona o‘lchami 1500 mkm gacha etadi). Bu esa qattiqlikni o‘lchashda isbotlanadi. Shunday qilib, C q 0 900  , deformatsiyalangan profil qattiqligi HV , 70...90 MPa yuqori bo‘ldi. 23

8-rasm. Molibden qotishma MchVP va Mch (2) kuydirish haroratiga bog‘liq holda (kvazisuyuq muhit) gidropresslangan profillarning qattiqligining o‘zgarish grafigi. Binobarin, MchVP molibden qotishmasi profili, kvazisuyuq muhitdaC q 0 900  da gidropresslangan, deformatsiyalangan va kuydirilgan holatlarda ham 1200 ° C haroratida kuydirilgan va olingan profillarga nisbatan juda qulay va yoqilg‘i struktura ega bo‘ladi. Demak, MchVP molibden markasining qattiqligi va mikrostrukturasi, yuqori bosimda suyuqlik bilan presslab olingan va kvazisuyuqlik muhitda olingan bir- biridan o‘zaro kam farq qiladi, bu esa harorat sharoitining har xil bo‘lishi jarayonning kechishiga kam ta’sir bilan tushuntiriladi. Shunday qilib, metallshunoslik nuqtai nazaridan ushbu jarayonlar bir xil hisoblanadi. 24

Mch molibden gidropresslash 900 va 1200 ° C haroratda, tortiq 5,34 bo‘lganda kvazisuyuq muhitda olib borildi. Mсh markali profil C q 0 900  haroratda olingan dastlabki holatda odatdagi uyurmali strukturaga ega edi, kuydirish harorati 1000 ° C gacha bu holat saqlanib turadi. Mс h metalining mikrostrukturasi bilan yuqorida yozilgan bir xil bo‘lib ya’ni o‘xshash chiqdi. Qizitish harorati 1200 ° C bo‘lganda kvazisuyuq muhitda gidropresslangandan keyin metall strukturasida rekristallizatsiyalangan donalar paydo bo‘ldi va ular katta notekisliklarga esa edi. Kuydirish haroratining 1200 ° C gacha oshirganda donalarning yana yiriklashishi sodir bo‘ladi, chunki 1200 ° C haroratda gidropresslash jarayoni da dinamik rekristalizatsiya holati sodir bo‘ladi, ya’ni unda plastik deformatsiya jarayonida yangi dona hosil bo‘ladi. Bu esa molibden 1200 ° C da kvazisuyuq muhitda gidropresslashdan keyingi mexanik xossalari bilan tasdiqlanadi. Deformatsiyadan keyin metall juda past mustaxkamlik xossasiga ega bo‘ladi, bu esa haroratning ortishi bilan ham pastligicha qolaveradi. Deformatsiyadan keyin metall katta plastiklik zahirasiga ega bo‘ladi, shuning uchun undan yarim fabrikat sifatida foydalanish mumkin. Lekin metallning plastik xossasi uncha yuqori emas, shu bilan birga kuydirish harorati 1200 ° C bo‘lganda nisbiy uzayish  past bo‘ladi, kuydirish harorati 1000 va 1400 ° C bo‘lganidagiga qaraganda (issiqlikda Mch mo‘rtlashish deyiladi). Qattiqlikni ko‘rib chiqishda natijaning bir xilligi (stabilligi) xarakterli hisoblanadi, hamma kuydirish haroratlarida HV qattiqlikning xar xil tarqalishi bo‘lmaydi, binobarin kvazisuyuq muhitda gidropresslashda struktura bir tekis ishlab chiqildi, yuqori bosimdagi suyuqlik bilan ishlov berilganga qaraganda, chunki metallning tashqi qatlami tormozlanishi mavjud emas. Mch va MchVP zagotovkalarining mexanik xossalarini aniqlash uchun (850...870 ° C) bo‘shatishga uchradi, birlamchi kuchlanishni olish uchun tekshirish natijasi quyida jadvalda keltirilgan. 25

3-jadval Qotishma MchVP MchVP MchVP Mch Prutok diametri, mm 2,0 MPA  , % 27,5 4 760 14b0 20,0 5,3 770 26,0 20,0 9 760 21,5 20,0 9 775 15,0 SM-2A va MNB qotishmalarining profillariga gidropresslangan metallarning rekristallizatsion jarayonlari rentgenografik va metallografik usulda tahlil qilindi. Demak, SM-2A qotishmasi uchun rekrisitallizatsiya boshlanishi qotishma 1100 ° C da kuydirilgandan keyin kuzatildi. Uni 1400 ° C kuydirganda esa qotishma to‘liq rekristallizatsiya holatiga o‘tdi. Kuydirish harorati 1500... 1600 ° C bo‘lganda esa yig‘uvchi rekristallizatsiya jarayoni kechadi. MNB qotishma rentginogrammasidan kelib chiqib, qotishma dastlabki holatda qisman rekristallizatsiya holatida bo‘ladi deyish mumkin. 1200 ° C uni kuydirish qotishmani to‘liq rekristallizatsiya holatiga olib keladi, kuydirish harorati 1400 ° C dan boshlab yig‘uvchi rekristallizatsiya jarayoni sodir bo‘ladi, bu jarayonning faolligi kuydirish harorati 1600 ° C bo‘lganda sezilarli darajada ortadi. Metallografik tahlillar natijasi bo‘yicha quyidagilar belgilab olingan. SM- 2A qotishmasining to‘liq rekristallizatsiyasi kuydirish harorati 1400 ° C bo‘lganda sodir bo‘ladi. MNB qotishmasini esa 1200 ° C bo‘lganda sodir bo‘ladi. Metallografik tahlillar natijasi kuydirish harorati bilan qattiqlik HV orasidagi bog‘lanish bilan tasdiqlanadi bu esa to‘liq rekristallizatsiya haroratida qattiqlik qiymatini tez tushib ketishida sodir bo‘ladi. 8 - rasmda SM-2A va MNB gidropresslangan qotishmalarning kuydirish haroratiga plastik va mustahkamlik xossalarning bog‘lanishi tasvirlangan. Kuydirishdan keyin 1400... 1600 ° C oralig‘ida plastiklik xossasini tushunib ketishi kuzatiladi. Bog‘lanish v  (to‘liq chiziq) va  (punktirli chiziq) kuydirish haroratidan gidropresslangan yarimfabrikatlar: 1- diametri 30 mm li rutok (MNB); 2- diametri 20 mm li prutok (SM-2A); 3- 80x15mm o‘lchamli truba (MNB). 26

Kuydirish haroratining 1700 ° C ortishi bilan plastiklik yana 18 % gacha ortadi. Haroratning keyingi ortishida qotishma plastikligi pasayadi, ammo hatto kuydirish harorati 2000 ° C bo‘lganda ham uning qiymati 5...8% darajada saqlanib qoladi. SM-2A qotishmasining haroratining ko‘rsatilgan oralig‘ida ham plastikligi pasayishida davom etadi va bir vaqtning o‘zida mustahkamlik xossasi xam tushunib boradi, ma’lumki, bu holat rekristallizxatsiya jarayoni bilan birga metallning eskirishi sodir bo‘lishi bilan bog‘liq. MNB qotishmasining plastikligmi kuydirishdan keyin hamma tadqiqotlarda kuydirish harorati yuqori, SM-2A qotishmasiga qaarganda MNB qotishmasining plastikligi kuydirishdan keyin 2000 ° C da 10..12% tashkil qiladi va keyin pasayish unda kuzatilmaydi. MNB qotishmasining termo ishlov berishga kam moyildligi tarkibida bor miqdori borligi bilan tushuntiriladi. Molibden qotishmalarida borning mavjudligi uglerod eruvchanligini oshiradi bu esa plastiklikning oshishi sabablaridan biridir. Kvazisuyuq muhitdan foydalanib gidropresslash usuli bilan Mch va MchVP molebden qotishmalaridan har xil trubalar olindi. Deformatsiyadan keyin trubalar (tortish 2,9...9 %; C q 0 900  ) uyurmali strukturaga ega bo‘ldi, butun profil strukturasiga o‘xshash va yuqori mustahkamlilik va plastiklik xossalarining yoqimli (yaxshi) mosligini xarakterlaydi, yuqorida ko‘rsatilgan o‘xshash mahsulotlar issiq presslash usulida olingan edi. Kuydirishdan keyin MNB qotishmasidan 1200.. 1600 ° C kuydirish harorati oralig‘ida olingan trubalar plastikligi, profil plastikligi va uning kuydirishdan 1800 ° C keyingi darajasidan ortib turadi va ushbu harorat va daraja   %5  uchun etarli hisoblanadi. Yuqori haroratli gidropresslash usuli bilan 5VMS niobiy qotishmasidan profillar ham olindi. Profillarning rekristallizatsion haroratini mikrostruktura tahlili usulida va kuydirilgan namunalarni mikroqattiqligini o‘xshash yordamida aniqlandi. Mikrostruktura tahlililining natijasi shuni ko‘rsatdiki, 1400 ° C kuydirish haroratida metall to‘liq rekristallizatsiyalanadi. Bunda dona o‘lcham 5 ballga mos 27

keladi. Kuydirish harorati bilan mikroqattiqlik orasidagi bog‘lanish kuydirish harorati 1400 ° C bo‘lganda qattiqlik kamayishi metallografik tahlili natijasini tasdiqlaydi (9-rasm, a). Gidropresslangan nisbiy profilining plastikligi hatto termoishlov bermasdan ham yuqori o‘rinda turadi (% 37  ), termoishlov berilgandan keyin esa tekshirilgan oralig‘ida harorat o‘zgarmaydi. (10-rasm, v). Shuningdek 5 VMS gidropresslangan qotishmaning zarbiy qovushqoqligi (KSI) quyidagi qiymatlarga ega bo‘ladi: kuydirilmasdan -13,5...17 Dj/m 2 1400 ° C da kuydirilgan, 1- 14...15 Dj/ m 2 9-rasm. Mikroqattiqlik (a), v  (b) va  (v) bilan diametrilari 35 mm (1) va 45 mm (2) bo‘lgan gidropresslangan prutoklar orasidagi bog‘lanish grafiklari. Diametri 50 mm bo‘lgan zagotovkadan gidropresslashyo‘li bilan olingan diametri 20 mm li LN-1 qotishmasidagi prutoklar C t q 0 900 %; 84    va 950 0 С tortish 3 soat mexanik xossalarning tahlili bilan vakuummli kuydirilgan tekshirishga jalb qilindi. Natijasi quyidagi 4-jadvaldan ko‘rinib turibdi. 4-jadval C q 0 900  da LN-1 qotishmasidan gidropresslash yo‘li bilan olingan diametri 20 mm bo‘lgan prutoklarning mexanik xossalari Zagotovka holati tek v  , MPa 2,0 , MPa ,% k  , % Dastlabki, % 84 t 20 1000 900 17 35 28

Kuydirish 3s 700 0 S 950 0 S 700 1100 1200 20 700 1100 1200 20 700 1100 810 620 460 1030 800 610 440 1010 770 630 640 550 420 920 700 580 410 870 670 590 15 21 42 24,5 16 23 57 19,5 14 22,5 42 60 76 32 48 58 72 28 34 66 Plastik deformatsiyaning har xil usullarida rekristallizatsiya xarakteridagi har xillikni MchVP markali toblashgan va gidropresslangan molibden masalasida o‘rganildi. Toblangan (bolg‘alangan) namunalar 1400....1200 ° C da yig‘indi deformatsiya darajasi % 70 t qisishda toblangandan keyin olindi, keyin esa 900...950 ° C haroratda % 75 t deformatsiya darajasi bilan gidropresslashga uchratildi. Zagotovkani 30 daqiqa davomida 900...1800 ° C haroratda vakuumda kuydirildi. Kuydirilgan molibden donasining qiymati djeffris usuli bilan sanab chiqildi. Quyida qottiqlikni o‘lchash natijalari asosida va metall markali gidropresslangan molibden surab va MchVP markali toblangan molibden (maxraj) mikroskopik tihlili ma’lumotlaridan aniqlangan rekristallizatsiyaning boshlang‘ich bр  haroratlari keltirilgan (5-jadval). 5-jadval MchVP markali toblangan molibden (maxraj) mikroskopik tihlili ma’lumotlaridan aniqlangan rekristallizatsiyaning boshlang‘ich bр  haroratlari ,% 15 30 50 70 Cbр 0  Cр 00 1100/1300 1200/1500 1000/1300 1100/1500 1000/1200 1100/1400 900/1150 1100/1400 29

Boshlang‘ich rekristallizatsiya harorati va rekristallizatsiyaning haroratlar oralig‘i harakter va ishlov berish haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Toblash (bog‘lanish) vaqtida ko‘p sonli qizdirish harorati struktura o‘zgarish va qisman hossali qaytishi bilan olib boriladi. Bu esa poliganizatsiya jarayoni bilan bog‘liq bo‘lib va ehtimol qisman rekristallizatsiya ham va albatta ushbu sharoitda to‘liq va faol kechadi. Poligonizatsiyalash jarayoni issiq toblangan massivli zagotovkalarda sodir bo‘ladigan, materilni keyini rekristallizatsiya jarayoniga turg‘un qiladi. Bu bilan eng yuqori rekristallizatsiya harorati toblangan namunalarda bo‘ladi gidrokrisslangandan keyingi materillar bilan taqqoslaganda deb tushuntirildi. Toblangan molibden har xil donadorlik ko‘p va u katta darajali deformatsiyalarda ham saqlanib qoladi. Gidrokrisslangandan keyin materil sezilarli darajada 1200... 1600 ° C kuydirish harorati oralig‘ida ancha tekis, ravon struktura bilan farq qiladi. Shunday qilib, gidropresslash shunday sharoit yaratadiki, unda bir vaqtda rekristallizatsiyaning katta sonni tug‘ilishi hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Bu esa bir jinsli mayda donali strukturani keyingi qizitishda shakllanishiga olib keladi. Tahsil qilingan materiallar uchun 1 radli rekristallizatsiya diagrammasi kurildi (10-rasmga qarang). Kuydirish haroratining oshishi va deformatsiya darajasining ortishi sekin-asta o‘rta donani o‘zgartiradi. Yuqori haroratli kuydirishda, deformatsiya darajasi 14...15% bo‘lganda juda yirik donalar olingan. Ayniqsa kuydirish harorati 1800 ° C bo‘lganda dona faol o‘sadi: gidropresslangan molibden bunday haroratda dona o‘lchami 0,33 mkm ga a toblangan molibden esa -0,2 mkm bo‘ldi. 30

10-rasm. MchVP 1 rodli molibdenning rekristallanish diagrammasi. a) –toblan % 70 , 1200... 1400 0   t C q ; b-gidropresslangan ( % 75 ; 950 0   t C q ). Deformatsiya darajasini ortishi bilan donaning o‘rtacha o‘lchami kamayadi, zero gidropresslangan molibden dona o‘lchami 1200...1600 ° C harorat oralig‘ida gidropresslashda deformatsiya bir xilligi sabab deyarli o‘zgarmaydi. 1400....1700 ° C oralig‘ida katta deformatsiya darajasida gidropresslash va toblangandan keyingi molibden donasi o‘lchami bir-biriga mos keladi. Dona o‘sish tezligi uncha katta emas. Donaning sezilarli darajada o‘sishi qizitish 1700 ° C dan yuqori bo‘lgan holatda kuzatiladi. Ayniqsa donaning o‘sishi gidropresslashdan keyingi materialda faol kechadi, zero donaning o‘sishi nafaqat kichik demormatsiya darajasida % 75 ... 70 t bo‘lganda ham sodir bo‘laveradi. 1.3. Deformatsiyalashning termomexanik rejimini tanlash. Zagotovka 300....400 ° C dan yuqori bo‘lmagan haroratda qizitib past haroratli gidropresslash jarayoni to‘g‘risida nisbiy ma’lumotlar mavjud [6]. Amosov A.V. va b tekshirishlari bo‘yicha gidropresslashda toblangan va kuydirilgan volfram V A markali (pishirilgan) va TSV (eritilgan) prutoklarida shuni ko‘rsatdiki, sovuq 31

usulda (20 ° C) va issiq (250 ° C) gidropresslashda qoniqarli sifatga ega bo‘lgan volfram prutokini olish imkoniyati bo‘lmadi. Ishda aytilishicha zagotovkaga mis nikel qatlam va maxsus moylama surtildi, ishchi muhit sifatida industrial va veretenn yog‘idan (moyi) foydalanildi. Tekshiriladigan oraliqda tortish 4 ....8,1  bosim kuchi 1100....1750 MPa oralig‘ida bo‘ldi. Ammo gidropresslash 6...8 bosqichda sakrab davom etdi, qo‘shimchalar yuzasi sifati qoniqarsiz edi, bo‘ylama va ko‘ndalang yoriqlar mavjud edi, zagotovkaning bir qismi esa bo‘laklarga bo‘linib to‘kildi. Ko‘rsatilgan haroratda volfram va uning qotishmasining deformatsion qarshiligi 1200 MPa va undan yuqoriroq qiymatga erishadi. Volfram plastikligini gidrostatik bosim ostida bir muncha ortishi faqat 900...1000 MPa bo‘lgandaboshlanadi. Ehtimol turg‘un jarayon sovuq va issiq gidropresslangan volframda 4...5 tortish bilan ishchi bosim 3000MPa bo‘lganda sodir bo‘lishi mumkindir, bu esa mavjud materiallardan sanoat jihozlari va asboblari tayyorlash uchun foydalanishda aniq (real) bo‘lib hisoblanmaydi. Gidropresslash jarayonini yuqori haroratda o‘tkazilgan maqsadga muvofiq, qachonki volfram deformatsion qarshiligi (2...3 martaga) tez pasayadi. Issiq holatda metallarga ishlov berish uchun gidrostatik presslash usulini qo‘llash-istiqbolli hisoblanadi, aniyniqsa qiyin eriydigan metall va qotishma larga ishlov berish uchun chunki ularda deformatsion qarshilik juda yuqori va xona haroratida plastiklik resursi (zahira) chegaralangan. Zagotovkani qizitish 1000 ° C haroratgacha chegaraviy ruxsat etilgan tortishni bir muncha oshiradi, bunda jarayonning energiya hajmi oshmaydi. Metall va qotishmalarning deformatsiyalanish termomexanik rejimlakni tanlashdagi masalani muvoffiqiyatini hal etish uchun materialning plastik va mustaxkamlilik xarakteristikalarini bosim va harakatga bog‘liqligini bilish zarur. Deformatsiya rejimini tanlashda mexanik xossalar va ishlov berish orasida o‘zaro aloqa bo‘lishi kerak, bu esa metallning plastik oqimin buzilmasdan ta’minlash imkonini berish birinchi navbatda bu masal kasb- texnologik plastilikka ega bo‘lgan qotishmalarga taaluqli. Qiyin eriydigan metallarning plastiklik 32

diagrammasi bo‘yicha j р к  /  qiymati hamma tekshirish haroratlarida va 0,2 .... 577,0 j K da past qiymat bilan xarakterlanadi, ya’ni bunday sharoitda metall plastikligi kuchlanish holati sxemasi o‘zgarishiga kam sezilarli va asosan deformatsiya haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Aniq sharoitda va haroratda materilaning plastik deformatsiyalanishag qobiliyatini o‘rnatadigan qulay ko‘rsatkichlardan biri plastiklik moduli  bo‘lib hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich metall plastikligini uning mustaxkamlik xossasidan bog‘liqligini ifodalaydi va buzilish vaqtida bir birlik deformatsiya faolligi miqdorini xarakterlaydi. Plastik xarakteristikasidan foydalanishdan (uzayish, va torayish cho‘zilishda) ushbu qiymatni ikki xilda yozish mumkin [7]. 1 2,0   л    yoki 1 2,0     b Bu erda q  2,0 haroratda ishlov beriladigan materialning shartli oquvchanlik chegarasi. Plastiklik modulli materialning mexanik xossasini tahlil qilish harorati bog‘lanishidan kelib chiqib hisoblash mumkin, bu esa har qanday qotishmaning harorat oralig‘ini aniqlaydi. Chunki, amaliyotning ko‘rsatishicha  qiymatining o‘sishi bilan materialning deformatsion qobiliyati yomonlashadi. 11-rasmda niobiy mustahkamligi va plastikligi o‘zgarishi haqidagi ma’lumotlarga asoslangan ma’lumotlar ko‘rsatilgan, TSM-3, TSM-4 molibden qotishmasi tekshirish haroratiga bog‘liq ravishda plastiklik modullini  haroratga bog‘liqligini o‘zgarish diagrammasi qurilgan. Ushbu grafikdan deformatsiyaning harorat oralig‘i, oraliq sifatida aniqlash mumkin, unda min  yoki   0 /     33

11-rasm qotishmalarning haroratiga bog‘liq holda deformatsiyalanish ko‘rsatkichning o‘zgarishi. a) TSM-3; b) niobiy, v) TSM-4 Vaholangki, qiyin eriydigan metallarning deformatsiyalanish termomexanik rejimini tanlashda harorat ta’sirini hisobga olish kerak: materialning mexanik xossalariga   , metallarni qizitishda atrof muhit gazlari bilan tuyinishi va oksidlanishiga; asbobning turg‘unligiga. Yuqorida aytilganlardan ma’lumki niobiy C 0 1000 haroratda juda platsik, TSM -3 va TSM -4 qotishmalari 1400....1600 ° C va 1600....1800 ° C mos ravishda plastik. Ko‘rsatilgan harorat atrofida tekshirilgan materiallar past deformatsion qarshilikka egadirlar. Haroratning 500....700 ° C gacha pasayishi niobiyda etarli tez ortadi. Haroratning 1200 ° C gacha pasayishi TSM-3 va TSM-4 qotishmalarning plastikligi bir vaqtda deformatsiya qarshiligini tez ko‘tarilishi bilan pasayadi. Shunday qilib, niobiy uchun gidropresslash harorati 700....900 ° C oralig‘ida tanlanishi mumkin, a) TSM-3 va TSM-4 qotishmalari uchun 1200....1300 ° C oralig‘ida bo‘ladi. Bunda zagotovkani qizitish haroratining ortishi yuqorida ko‘rsatilgan harorat ratsional emas sababi matritsa turg‘unligining pasayishi va ushbu sinfdagi materiallaprning oksidlanish va gazdan to‘yinishiga moyilligining ortishi sabab, bu esa maxsus himoya chorasini talab qiladi. Bundan tashqari 1300 ° C dan yuqori haroratda TSM-3 va TSM-4 qotishmalari harorat gradientiga 34

nisbatan sezgirligi yuqoriroq, bu esa sovuqroq munosabatda gidropresslash jarayoni da sezilarli darajada notekis oqimga olib keladi va press mahsulot sifatiga manfiy ta’sir ko‘rsatadi. 800....1300 ° C da tekshirilgan materialning harorat gradientiga sezgirligi nisbatan past: Volfram materiallarning deformatsion mustaxkamligi 800....1200 ° C bo‘lganda juda faol rivojlanadi. Haroratning 1600 ° C gacha ortishi mustahkamlik xossasini 1,1...1,5 martagacha tushib ketishiga olib keladi. SHunday qilib, volfram va uning qotishmasini gidropresslaganda 1300....1500 ° C ni tavsiya etish mumkin, chunki ushbu harorat oralig‘ida ko‘rmsatilgan material etarlicha texnologik plastiklik zapasiga ega bo‘ladi, bu esa zagotovkani katta deformatsiya ko‘rsatkichi bilan deformatsiyalash imkonini beradi. Shuningdek, 1400....1500 ° C da zagotovkani qiziqish haroratida TSV-2 qotishmasidan tortish 2,6 dan 5,0 gacha yuqori sifatli prutoklar olindi, bunda foydalanilgan asboblarning materiali 3x288 va R18 markali po‘latlardan bo‘lib ularning turg‘unligi 3...5 yuklanish sikli oralig‘ida bo‘ldi. Molibdenga ishlov berish haroratini ianlashda zagotovkani qizitish haroratini 800....1200 ° C legirlanmagan materiallar uchun va 1000...1400 ° C oralig‘ida past legirlangan qotishmalar uchun olovbardosh molebden qotishmalari uchun belgilash maqsadga muvofiqdir. Ushbu harorat diapazonida molibden qotishmalari ietarli darajada yuqori plastiklik zapasiga va nisbatan ancha past qiymati deformatsiya qarshiligiga ega bo‘ladilar, bu esa molebden qotishmasidan yirik o‘lchami (garabit) pressning bir brishda 9...11 tortishli zagatovkalarga ishlov berish imknonini beradi. Gidropresslash jarayonini 800...1200 ° C harorat oralig‘ida hammma tortishlar uchun amalga oshirishda bosim 830...1700MPa oralig‘ida bo‘ladi. Issiq gidropresslash harorati (250...300 ° C) da esa siqib chiqarish bosimi 1600...1920MPa oralig‘ida yotadi, bu esa yuqori bosimda ishlaydigan jihozlarni ishdan chiqishiga olib keladi. Bu holatda tortish diapazoni 2,5...4 oralihida bo‘ladi. Qiyin eriydigan metallarni gidropresslash uchun zagotovkani qizitish uchun tavsiya etiladigan harorat quyidagi jadvalda keltirilgan. 6-jadval 35

Qiyin eriydigan metall va qotishmalarni gidropresslash uchun zagotovkani qizitishning harorat oralig‘i Material,q  ° C MCH,MCHVP, TSM-7, MNB SM-2A TSM-3 TSM-4 VCH, VA, VI TSV-1, TSA-2 Elektron-nurli eritish niobiy 5VMS, LN-1 800....1000 1000...1200 1200...1300 1300...1500 1400....1500 700....900 900...1300 Quyma vakukunli materiallarni gidropresslashning o‘ziga xos xususiyatlari. Qiyin eriydigan metallar va ularning qotishmalaridan yuqori haroratda truba prutok va profillar gidropresslash jarayoni dastlabki zagotovkaning konstruksiya va geometriyasiga, sifatiga katta talab qo‘yadi. Yuqori haroratda gidropresslash uchun zagotovkalar yuza qismida erish va ishlov berish nuqsonlari (rakovina, oksidlanish gelzalari, har xil chuqurchalar, toblanadigan qismlar, darzlar, yoriqlar va h.) bo‘lmasligi shart. Yuza tozaligi 3...4 yuza tozaligi va undan yuqori tozalikka mos kelishi lozim. Zagotovkaning old yuzasida kiruvchi konus qirralaridagi burchaklari kiruvchi konus matritsaning burchaklariga teng qilib bajariladi. Zagotovka va konteyner ishchi kamerasining ichki vtulkasining diametrilari orasidagi farq 2 mm dan kam bo‘lmasligi shart. Trubalarni presslashda deformatsiya o‘chog‘ining ichki yuzasiga suyuqlikni erkin kirib borishini ta’minlash uchun qobiq diametri trubali zagotovka teshigi diametridan 1...2 mm ga kichik bo‘lishi kerak. Ikkinchi tarafdan ishchi suyuqlikning chiqib ketishini oldini olish uchun deformatsiya boshlanishiga qadar qobiq bilan zagotovka orasidagi zazor (tirqish) orqali o‘tadigan bosim, shunday bo‘lish kerakki, zagotovkaning old yuzasi tomonidagi teshikning diametri qobiq 36

diametridan 0,5...1 mm ga kichik bo‘lishi lozim. Kichik teshik diametridan kattasiga o‘tish balandligitaxminan zagotovka old yuzasi konus boshlanishi sathida bo‘lishi kerak, chunki presslash boshlanishi oldidan matritsa varonkasiga tiraladi. Profil, prutok va trubalarni tayyorlash uchun zagotovka sifatida qiyin eriydigan metall va qotishmalarni gidropresslash texnologiyasi bo‘yicha ishlov berishda slitok (quyma) lardan issiq presslash yo‘li bilan olingan prutoklardan foydalanildi va hamda pishirilgan butun va truba zagotovkalar kukunli metallurgiya usulida olingan ishlatiladi. Yuqorida haroratli gidropresslash jarayoni ishchi muhit va moylash tizimini tanlashga katta talab qo‘yadi, chunki ham gidropresslangan mahsulotlar sifatiga ham ishlov berish jarayonining normal borishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Ishchi muhit yaxshi antifriksion xossalarga ega bo‘lishi, kerak qesilish darajasi juda kam etarli darajada qovushqoq va ish davrida qatib qolmaslik, metall va asbob yuzasi bilan o‘zaro ta’sirlanmaslik, asbob va mahsulot yuzasidan engil ko‘chishi, arzon, noyob va zaharli, zararli, bo‘lmasligi shart. Ishchi muhitning bir vaqtning o‘zida moylash sifatida zagotovka-asbob urinish yuzasida foydalanish mumkin degan urinishlar ijobiy natija bermadi. Ma’lumki bu xolat ishchi muhitni qizitishda moy qovuqqoqligini tushib ketishi bilan izohlanadi. Antifirksion qo‘yilmalarning (masalan, molibden disulfidi) ishchi suyuqlik tarkibiga kiritilishi ularning moylovchi xossalarini kam yaxshilaydi, chunki qo‘yilmalar suyuqlikda bir tekislikda moslasha olmaydi (dispertatbsya). SHuning uchun gidropresslashda maxsus texnologik moylashni qo‘llash zarur chunki u zagotovka yuzasiga yuqori agregat hosil qilishi kerak; erimaslik yoki kam eruvchanlik ishchi suyuqlikda; yaxshi moylash qobiliyati va noyob bo‘lmasligi, zaharli va olovga yonmaydigan bo‘lishi lozim. Moylovchini pasta ko‘rinishida tayyorlashadi, asosdan va hapr xil qo‘shilmalardan tarkib topadi va asbob yoki zagotovka yuzasiga surtiladi. Asosan odatda minimal va o‘simlik moylari xizmat qiladi va ularga faol-yuza moddalari qo‘shiladi. (molibden disulfid kukuni, grafit kukuni, rux oksidi va b). Chunonchi qiyin eriydigan metallarni gidropresslash yuqori haroratda o‘tkazishlar ekan, ishchi 37

muhit va moylavsh termostabil (issiqqa chidamli), yuqori haroratda zaharsiz, past issiqlik o‘tkazuvchanlikka ega, yaxshi moylash qobiliyati va ishlov berish haroratida gidrochidamlilik; qizigan yuzadan engil ko‘chishi lozim bo‘ladi. Yuqorida haroratli gidropresslashda ishchi muhit sifatida kvazisuyuq muhit ham bo‘lishi mumkin. Suyuq muhitda gidropresslashdagi qiyinchiliklar, konteyner ishchi yuzasini (bo‘shliq) ishonchli germetizatsiya (zinchlik) qilish tizimini ta’minlash bilan bog‘liq, sezilari darajada kvazisuyuq muhitdan foydalanilsa osonlashadi. Tavsiya qilinadigan ishchi muhit va moylash har xil harorat va gidropresslash bosimi uchun quyidagi jadvalda keltirilgan. 7-jadval Har xil xarorat va bosim uchun ishchi suyuqlik va moylash materiallarining tavsiya etiladigan tarkibi Gidropresslash R, MPa Ishchi muhit Moylash Material Sovuq Iliq 500 ° C gacha <1000 ≥2000 <2000 Kerosin har xil mineral moylar emusiya Kostorova moy metanol qo‘shilgan glitserin etilennikol bilan polietilensiloksanov suyuqligi №5 Kostorova yog‘i metall qo‘shilgan volfram vapor grafit, molibden disulfidi, bitum Grafit, fosfat gipoid Grofogen, grafit moy ftoroplast, stearat kalsiy Molibden disulfidi, grafit, ginoid+olsin kislota. Lanolin, stearat kalsiy Al mis po‘lat Al mis po‘lat niobiy, tantal, molibden Mis qotishmasi asbobsozlik po‘latlari titan qotishmasi, molibden qotishmasi, 38

Issiq 800...1600 ° C <2000 Kvazisuyuq: shisha grafit aralashmasi, grafit suyuq shisha+engil eriydigan metall kukuni, tuz eritmasi kanifol Molibden disulfidi industrial yog‘i asbob uchun (pasta) shishagrafit halqa, shisha kukuni niobiy tantal Asbobsozlik po‘latlari yuqorilegirla ngan va issiqbardosh votishmalar niobiy molibden, volfram va uning qotishmalari Qiyin eriydigan metall va qotishmalarning yuqori haroratda gidropresslash uchun ishchi muhitni tanlashda tadqiqotchilarning aytishicha, emulsion ishchi muhit-sovun eritmasidan foydalanib (press 16MN, zagotovkaning qizishi harorati 800...1600 ° C) sifatli prutoklar olish mumkin. Ammo katta press qoldiq bilan bu qoldiq zagotovka boshlang‘ich uzunligining 2/3 qismigacha etadi. Asboblarni moylash sifatida industrial moy aralashmasida molibden dislufididan foydalanildi natijalar tahlili ko‘rsatdiki, emulsiyadan foydalanish maqsadga muvofiq emas, chunki ular 600...800MPa bosim atrofida qotadi, shu bilan birga asbobdagi moyni faol yuvadi, bu esa matritsa bilan metall orasidagi yomonlashtiradi va matritsaning eyilishini tezlashtiradi. Yuqori haroratli gidropresslashda industrial moyining qo‘llanilishi ularning chidamligining pastligini, moyning erishga moyilligini va yuqori haroratda o‘t olish xavfi borligining yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Kostorova moyi va etil spirtining aralashmasi bosim 1600MPa bo‘lguncha qadar qotmaydi, texnologik moylash va metall yuzasi bilan o‘zaro yaxshi ta’sirlanadi. Moylash sifatida EVT emal ko‘rinishidagi borsilikat shishasi yumshash harorati 800 dan 1000 ° C bo‘lib o‘zini yaxshi ko‘rsatadi. 39

Shishamoylash zagotovka yuzasiga 0,2...0,5 mm qalinlikda surtiladi, oldindan sovuq holatda moysizlantiriladi. Shisha moylash samarasidan tashqari issiqlik o‘tkazmaslik (teploizolyator) rolini o‘ynaydi, shu bilan birga gaz to‘yinilishidan himoya qiladi. Diametri 70 mm gacha bo‘lgan zagotovkalardan prutok va prodillarni suyuq muhitda gidropresslashda presslaesh oldidan konteyner bo‘shlig‘iga konteyner devori bilan zagotovka orasidagi bo‘shliqni to‘ldirish uchun ballostli vtulka piritiladi. Ballostli vtulka toblangan po‘latdan tayyorlangan bo‘lib ishchi suyuqlik miqdorini kamaytiradi, zagotovkani markazlashni va bosim jarayoni turg‘unligini ta’minlaydi. Grafit asosidagi kvazisuyuq ishchi muhitdan foydalanish, jarayon issiq sharoitini yaxshilaydi, zagotovka sovushiga qarshilik ko‘rsatadi va yuqori sifatli press-mahsulot olish mumkin. Vahorlanki kichik diametri zagotovkalarni gidropresslash uchun kvazisuyuq muhitdan foydalanishda jarayon tomon bo‘lganda konteyner bo‘shlig‘idan sug‘urib olish murakkabligi sababli ballast vtulkalardan foydalanish mumkin emas. SHuning uchun yarim press-shayba konstruksiyasi shilab chiqildi, bu konteyner bo‘shlig‘iga qushgan zagotovkani quyishdan oldin kiritildi. Press-shayba maxsus grafit (cheshuchatsimon), suyuq shisha va ma’lum komponentlar (qo‘shiluvchilar) nisbatida engil eriydigan metallar kukuni qo‘shilganlardan tashkil topgan. Ko‘rsatilgan aralashma maxsus idishda aralashtirilgandan keyin maxsus qurilmaga joylashtiriladi va berilgan shaklni olish uchun presslanadi. Press- shaybaning massasini quyidagi formuladan aniqlash mumkin.  q z n k sh sh K U U U P G    Bu erda z n k U U U , , - konteyner bo‘shlig‘ining hajmi, plunjer va zagotovka mos ravishda shP -shayba materialning zinchligi. q K -shayba materialining siqiluvchanlik koeffitsenti, tajriba yo‘li bilan aniqlanadi. Press-shaybaga suyuq shishaning qo‘shilishi ishchi muhitning tarkibini engillashtiradi, engil eriydigan metallar kukuni yuqori haroratda suyuq oquvchanlikni yaxshilaydi va zagotovka yuzasini uglerod bilan to‘yinishidan 40

himoya qiladi. Maxsus press- shaybaning afzalligi shundagi u zagotovkani markazlashtiradi va bosim turg‘unligini oshiradi, zagotovka yuzasidan issiqlik yo‘qotilishini kamaytiradi. Zagotovka issiqligidan (erish harorati 120.. 150 ° C) erigan press-shayba, bosim jarayoni boshlanishdan suyuq pona va keyinchalik gidrodinamik ishqalanish sharoitini hosil qiladi. Press shaybadan kvazisuyuq muhitda foydalanishda bosim boshlanish bosqichida konteyner germitatsiyasi (zinchligi) shart emas. Ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha jarayonning o‘tkazish xususiyati shaybani chiqarib olib, ishchi muhitdan takroriy ravishda foydalanish imkonini beradi. Suyuq muhitdan foydalanib uzunligi 250... 400 mm va diametri 40...25 mm bo‘lgan quyma va kukunli qiyin eriydigan qotishmalariga ishlov berildi. Tajriba va tajriba-sanoat yo‘li bilan olingan prutok, truba va profillarning natijalari 8-jadvalda keltirilgan. Har qanday holatda ham yuqori haroratda gidropresslashda ichki va tashqi nuqsonlarsiz (yoriqlar, qarshiliklar, eyilgan asbob izlari) yuqori yuza sifatida40 ....20 V RVz ega bo‘lgan mahsulotlar olingan. 7- jadvaldagi ma’lumotdan foydalanib asbob turg‘unligi va matritsaning eyilishi bo‘yicha, kuch rejimli va jarayonni boshqarish soddaligi, prutoklar, profillar va trubalarni molibden va uning qotishmalaridan deformatsiya qilishni quyidagi rejim asosida olib borgan ma’qul. 8-jadval Qiyin eriydigan qotishmalardan suyuq muhitda yuqori haroratda gidropresslash yo‘li bilan olingan prutok truba va profillarning natijalari . Material Prutok o‘lchami Gidropresslash rejimi Presslash Matritsionning eyilishi Press gacha, mm Presslash keyin, mm  C q0,  GPa Pv, soni 41

MCH MCHVP TSM-7 5VMS 80...60 60 80...48 60 80...60 60 60...40 60 80...60 60 40...20 26...20 40...20 26...20 38...20 24 20...12 24 38...20 24 4...9 5,3...9 4...9 5,3..9 4,3...9 6,25 5,5...9 6,25 4,3...9 6,25 900 1000 900 1000 1000 800 1100 900 1000 1200 8 , 3 …11,3 8,5…11,1 8,2…12,6 9,4…12,4 8,5…12,7 11,3…11,7 10…13 12…12,5 8,7…13,1 10,3…10,8 14 8 38 16 21 3 6 3 8 0,2 mm 7 presslash keyin 0, 8mm 8 presslash keyin 1 m 8 presslash keyin 0, 9mm 5 presslash keyin 0, 1mm 3 presslash keyin 0,2 press keyin matritsada chiziqlar hosil bo‘ladi. Bo‘ylama chiziqlar hosil bo‘ladi. 1mm 3 press keyin xuddi shunday yoriqlar to‘ri To‘g‘ri burchakli pro f il VM-1 MCHVP MNB MCHVP TSM-7 70 60 60 70/40...50/2 60/25...50/2 0 60x22 30x30 48x24 35/17...24/ 5 24/8...18/8 2,9 3,1 2,5 3...5 4,2...6 1000 900 1000 900 900 11,0…11,8 10,0…10,4 9,1…9,8 6,8…8,3 8,2…12,2 3 3 3 22 20 Matritsa bo‘ylama kuch yorildi. 0,2 mm 3 presslash keyin 0, 3mm 10 presslash keyin 0, 6mm 4 presslash keyin 0, 9mm 10 presslash keyin Mch, MchVP, TSM-7, MNB molibden markalari zagotovkaningC q 0 950... 850  9  tortish bilan qizitish haroratida; ya’ni katta deformatsiya darajasida iste’mol kuchi tez o‘sadi va jarayon asbob va jihozlarning chidamliligi chegaralanganligi va boshqaruvning murakkabligi sabab amalga oshirish imkoniyati bo‘lmaydi. Proyaillarni gidropresslashda presslash kuchi 15...20% ga ortadi. Shuning uchun profillarni yuqori haroratda gidropresslashda tortishni 25,7   ga teng qilib o‘tkazgan maqsadga muvofiq bo‘ladi. Buning uchun po‘latdan bo‘lgan qo‘yiladigan matritsa chidamliligi 3...5 sikl yuklanishdan ortmaydi. Bandajlangan matritsalardan foydalanish matritsa chidamliligini 10...15 42

gacha yuklanish sikliga qadar ortadi, undan keyin kalibrlash o‘lchamlari ruxsat etilgan og‘ish chegarasidan chiqadi. Trubalarni yuqori haroratda gidropresslash bo‘yicha o‘tkazilgan tajribalarning natijasiga ko‘ra o‘rnatildiki, qatttiq qobiqda 900 ° C haroratda 4 tortish darajasi bilan trubalarga bosim bilan ishlov berganda qobiqlarning (2...3 presslash) o‘lchamlarining ruxsat etilgan chegaradan chiqishi sabab chidamliligi (turg‘unlicha) past ekanligi qayd etildi. Trubaning ichki yuzasi (press-qoldiq donasi) xalqali yoriqchalardan iborat bo‘ldi, bu esa qimmatbaho metallardan foydalanish koeffitsentini tez tushunib yubordi. Suzuvchi qobiqlarda (opravka) trubalarga ishlov berish bo‘yicha tadqiqotchilarning fikricha ijobiy natija bermadi. Trubalar matritsadan chiqishda alog‘ida qismlarga bo‘linib ketdi. Yaxshi natijalar molibden trubasi grafitli to‘ldiruvchi bilan yuqori haroratda gidropresslashda olindi. SHubu sxema bo‘yicha kovak silindrsimon zagotovkaga grafitli sterjen kiritib qo‘yildi, keyin esa oldingi va keyingi yuzalar po‘lat yopqichlar bilan (zagruzka) zinchlandi. Gidropresslash jarayoni kafolat bilan yopib turdi. Bu usuldi bosim (ossilogramma bo‘yicha) 15...20% past bo‘ldi boshqa trubalarni gidropresslash sxemalariga qaraganda. Grafit to‘ldiruvchi qo‘llanilgan gidropresslangan trubalar tashqi va ichki yuzalar bo‘yicha yaxshi sifatli ekanligini ko‘rsatdi. Bu usul qimmat turadigan asboblarni tayyorlashni talab etmaydi va boshqaruvda ham oddiy. Kvazisuyuq muhit qo‘yma va kukunsimon zagotovkalarni keyingi kichik o‘lchamli dastlabki ishlov berishni amalga oshirish imkonini beradi. Yaxshi natijalar asbobga yakka tartibdagi moylash (indivudual) kiritish yo‘li bilan olingan. Matritsaga moylovchi halqa, maxsus grafit aralashmasidan tayyorlangan yog‘och qipig‘i va suyuq shishadan tarkib topgan hamda joylashtiriladi. Jarayonning kinematik va deformatsion parametrlarining tahlilining ko‘rsatishicha, kvazisuyuq muhit bilan asbobning yakka tartibda moylashning birlashuvi metallning asbob metall chegarasida kafolatlang gidrodinamik ishqalanish rejimida eng yuqori bir xillikda oqishini ta’minlaydi. Jarayon parametrlari va mahsulot xil o‘lchamlari, 43

kvazisuyuq muhitda yuqori haroratda gidropresslash yo‘li bilan olingan quyidagi 9-jadvalda keltirilgan. 9-jadval Qiyin eriydigan trubalarni kvazisuyuq muhitda yuqori haroratda gidropresslash natijalari . Material Truba o‘lchami Gidropresslash rejini Ruxsat etilgan eyilish bilan presslash soni Press gacha mm Press keyin mm C q0,  GPa Pv, Truba zogotovkasini birinchi deformatsiyalash MCH MNB 5VMS 126/60 126/60 100/25...100/42 82/40...78/52 82/40...78/53 70/10...40/16 2,4...3,6 2,4...3,6 1,95...6,1 1000 1100 1300 5,6...7,1 6,8...8,7 7,8...13,7 8 4 5 Ikkilamchi deformatsiya MCH LN-1 82/40...78/50 60/25 45/19...29/12 24/8,5 2,9...9,1 6,25 950 1150 4,5...7,7 12,4 4 3 Olingan yarimfabrikatlar yuqori yuza sifatiga ega bo‘ladi va ushbu mahsulotga qo‘yilgan texnik shartlarga to‘liq mos keladi. Kvazisuyuqlikda muhitida gidropresslangan Mch va MNB markali kuydirilgan va quyma molibdenlar zagotovkaning kuyish harorati C q 0 1000  va 4 ...5,2   tortish darajasi bilan turg‘un holatda amalga oshiriladi, bunda bosim kuchi 680...870 MPa. Niobiy qotishmalarining 5 VMS va LN-1 slitanlari C q 0 1350... 1300  , tortish darajasi 1,25...6,25 bunday holatda bosim kuchi 1000...1400 MPa dan oshmaydi. Oldindan deformatsiyalangan va kuydirilgan materiallarni gidropresslash molibden va niobiy qotishmalari uchun C q 0 1100... 800  , tortish darajasi 6,25...100 da amalga oshirish maqsadga muvofiqdir, bunda bosim kuchi mos ravishda 800...1450 MPa oralig‘ida bo‘ladi. Kvazisuyuq muhitning qo‘llanilishi suyuq muhit bilan taqqoslaganda sezilarli darajada asbobning yuqori haroratda ishlash sharoit ayniqsa matritsani 44

yaxshilanadi. Shuningdek 3x2V8f markali po‘latdan bo‘lgan matritsaning chidamliligi MchVP molibden qotishmasidagi prutokni tortish darajasi 7,25...9 gidropresslaganda presslash soni 30 ta gacha etadi. Bundan tashqari, kvazisuyuq muhit zagotovkani dastlabki mexanik ishlov bermasdan issiq presslashdan keyin deformatsiyalash imkonini beradi. Toblash, prokatlash, kukundan tayyorlangan zagotovkalar yuza tozaligi va mahsulot olish bilan 40 z R mos keladi. SHuning uchun muhit va moylash tarkibini to‘g‘ri tanlash lozim (9-jadval). “Grafit+suyuq shisha+alyuminiy kukuni” aralashmasi ishchi muhitdan volfram qotishmalari Va, TSV-2, VV-2U va volbfram +3% U 2 O 3 (VI-3) foydalanishda zagotovkaning qizitish harorati 1400...1500 ° C tortish darajasi 0,5 ...6,2   holatda o‘tkazgan maqsadga muvofiqdir. 1.4. Kompozitsion materiallarni deformatsiyalash. Kompozitsion materiallarni gidropresslash jarayoni ittrirlangan volfram zagotovkasini metall stapanlarda deformatsiyalash masalasida ko‘rib chiqamiz. Quyidagi o‘lchamdagi zagotovkalar foydalanildi: diametr 35mm, uzunligi 75 dan 1000 mm gacha, diametri 26...27 mm, uzunligi 60 mm va shu uzunlik bilan diametri 50 mm. Ikkitadan zagotovkaga molibden stakanida vakuumli induksion pechida C q 0 1550, 1500, 1400  gacha qizdirilgan, po‘lat stakanga o‘rnatilgan va stakan po‘lat qopqoq bilan yopilib konteynerga joylashgan. 10-jadval Volfram va uning qotishmasini 2,5 mnm pressda yuqori haroratli gidropresslash natijalari Material zagotovka kesimi Prutok o‘lchamlari mm Gidropresslash rejimi Prutok yuzasining holati  Ishchi muhit GPa Pv, Vch (aylana) Vch (kvadrat) 30/18 30/16 30/16 30/17,5 30/18 30/20,5 2,63 3,11 3,11 2,97 2,54 2,86 Grafit-gudron Grafit-gudron Grafit-gudron Grafit-gudron Gudron-grafit Gudron-grafit 6,3 9,15 7,75 6,65 7,05 8,0 YUza sifati qoniqarli, orqa qanotda mayda yoriqcha bor. YUza sifatiqoniqarsiz, yoriqlar mavjud “Qoniqarli yuza sifati” yoriqlar shtabi qirrasi bilan matritsa urinish joyida qoniqarli yuza 45

Vch (aylana) VA (kvadrat) VI-3 (aylana) VI-5 (aylana) VCH (aylana) Vch(kvadrat) VCH (aylana) Vch(kvadrat) VCH -3(aylana) Vi-5(aylana) 30/18 30/16 30/20,5 30/19,2 36/20 36/18 36/18 36/17 36/24 25/16 25/16 25/17 25/13 30/18 30/20 30/16 30/16 30/15 30/18 30/16 30/15 30/18 30/20,5 36/17 25/16 30/15 30/15 30/18 30/16 30/15 2,54 3,9 1,86 2,9 2,97 2,97 4,55 2,45 3,11 3,11 2,75 3,7 2,63 2,25 3,11 3,11 3,4 2,63 3,11 3,4 2,63 2,86 4,55 3,11 2,63 3,4 2,63 3,4 2,63 3,11 3,4 Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Gudron-grafit Grafit+suyuq+ shisha+ Al kukuni Grafit+suyuq+ shisha+ Al kukuni Grafit+suyuq+ shisha+ Al kukuni Grafit+suyuq+ shisha+ Al kukuni 6,85 9,45 6,8 7,85 9,55 9,2 6,3 9,4 11,3 8,5 9,85 10,4 8,4 11,8 6,1 4,75 7,5 9,8 8,95 6,8 8,4 10,2 6,0 6,83 9,8 8,2 5,4 7,3 6,1 7,7 9,2 YUza sifati qoniqarli, mayda yoriqlar bor. YUzasi sifati qoniqarli jarayon notekis kechadi. YUza sifati qoniqarli YUza sifati qoniqarli YUza sifati qoniqarli Qoniqarli, mayda yoriqlar prutok orqa qismida Qoniqarli, mayda yoriqlar prutok orqa qismida Prutok uzunligi bo‘yicha, yoriqchalar. Prutok uzunligi bo‘yicha, yoriqchalar. Prutok uzunligi bo‘yicha, yoriqchalar. Prutok uzunligi bo‘yicha, yoriqchalar. Prutok uzunligi bo‘yicha, yoriqchalar. Prutok uzunligi bo‘yicha, yoriqchalar. Prutok uzunligi bo‘yicha, yoriqchalar. YUza sifati yaxshi YUza sifati yaxshi YUza sifati yaxshi YUza sifati yaxshi YUza sifati yaxshi YUza sifati yaxshi Prutok orqa qismida yoriqchalar. Prutok uzunligi bo‘ylab yoriqchalar jarayon saqraydi. Ittrirovanlangan volfram zagotovkasini yuqori haroratda gidropresslashda stakanlardan foydalanish zarurati uning uzunligi va diametrining kichik o‘lchamda ekanligidir va konteynerdan vtulka ichki diametri 97 mm ga teng bo‘lgan turg‘un jarayon o‘tkazgich davrida ushbu diametri vtulka sqib chiqarib bo‘lmasligidir. Po‘lat stakanning ichki yuzasiga dastlab 5 mm qalinlikda keramik teploizolatsiyalovchi qatlam surtib chiqildi. Gidropresslash stakanni dastlabki qizitmasdan va keyin esa 700q va 1200 ° C qizitgan holatda amalga oshirildi. Gidropresslash jarayonini amalga oshirish uchun press konteyneriga ma’lum miqdorda ishchi suyuqlik kiritildi (kastorov yog‘i). Ammo faqat С q 0 1550  va С q 0 300  , 6,4  bo‘lganda ichki buzilishsiz prutok olindi, ammo butun uzunlik 46

bo‘ylab yuza yoriqchalar, mavjud edi. Qolgan zagotovkalar yoki to‘liq buzildi deformatsiya o‘chog‘idan chiqish, davrida, yoki bosim ishchi ruxsat etilgan bosimdan ham ko‘tarilib ketdi, bu esa zagotovkani matritsada to‘htab qolish holatlariga olib keldi (10-jadvalga qarang). 10x243 mm va 50x200 mm o‘lchamli silindrsimon zagotovkalarni issiq gidropresslash 6 MN li pressda ishchi muhit sifatida grafit shaybadan foydalangan holda o‘tkazildi. Zagotovka yuzasida va stakannning ichiki yuzasida keramik issiqizolyasiyalaydigan maz qatlami surtildi. Zagotovkani molibden stakanidaС q 0 1500  qizitildi va С q 0 700  gacha qizitilgan po‘lat stakanga joylashtirildi va stakan press konteyneriga kiritib qo‘yildi. Olingan prutoklar qoniqarsiz sifatga ega bo‘ldi, hamma uzunlik va chizmalar bo‘ylab chuqur yoriqchalar paydo bo‘ldi (11- jadval). 47

11-jadval VI-3 markali ittrirlangan volfram zagotovkasida 6 va 16 Mn li pressda presslash rejimi va sharoiti . Zagotovka o‘lchami (uzunligi) Gidropresslash rejimi HV , MPA Prutok xarakteristikasiC q0  C qs 0,  Stakan mat-i  zagoto vka  stakan   vP , GPa Ishchi muhit chekka markaz Press bosimi 6 MN 50x200 60x243 50x200 60x243 - - 1500 1500 - - 700 700 - - Po‘lat Po‘lat - - 1,56...2,05 3,05...3,55 - - 3,4...8,2 2,2...13,7 - - 3,14 3,14 - - 3,9 4,15 - - Grafit shayba o‘zi 405±21 451±14 469±6 417±5 384±18 444±10 463±5 470±4 Dastlabki holat o‘zgarmaydi Uzunlik bo‘ylab chuqur yoriqlar Uzunlik bo‘ylab siqilishlar Press bosimi 16 MN 27x60 27x60(2 dona) 27x60(2 dona) 27x60(2 dona) 27x60(4 dona) 27x60(3 dona) 27x60(3 dona) - 1400 1550 1500 1650 1450 1500 - 1200 300 - 1650 1450 1500 - Po‘lat Po‘lat Po‘lat Molibden Molebden Molebden - - 3,8 3,8 4,28 5,02 5,1 - - 3,6 3,6 7,03 5,65 5,72 - - 4,6 4,6 6,13 5,37 5,41 - 17,0 13,0 - 8,75 8,20 8,0 - Kostorovo moyi O‘zi - Grafit+suyuq + +shisha+Al+kuk o‘zi O‘zi 442±15 - 474±4 - 464±4 468±4 471±3 433±12 - 468±3 - 461±3 465±2 466±2 Dastlabki holat Uzunlik bo‘ylab ko‘plab yoriqlar Qoniqarli sifat, katta press qoldik. Stakan erib ketdi, jarayon amalga oshmadi. YUza sifati yaxshi YUza sifati yaxshi YUza sifati yaxshi 48

Ammo qoniqarsiz natija ittrirovanlangan volfram zagotovkasini gidropresslaganda po‘lat stakanlarga joylangan, alohida qizitilgan volfram qotishmasini tez sovitish bilan bog‘liq, shu bilan birga yig‘ilgan zagotovkani chekka va markazida deformatsiya qarshiligini farqiga ham bog‘liq. Po‘lat qobiqlarni (stakan) almashtirish molibden zagotovkasiga bir vaqtning o‘zida yig‘ilgan zagotovka qizitishini > 1400 0 C haroratgacha, ichki keramik teploizolyasiyalardan foydalanmasdan, qo‘llash imkonini beradi bu esa po‘lat stakanlar uchun mumkin emas. Oqim xarakteriga asosiy material va qobiqning deformatsiya qarshiligi qiymatlari munosabati katta ta’sir ko‘rsatdi, ya’ni getrogenniy tizim. Shunday qilib 3 2o w  -molibden  3 2o w  -teploizolyasion-po‘lat tizimi bilan taqqoslaganda tizimlardan foydalanganda po‘lat sharoit hosil bo‘ladi: kuchlanish sxemasi asosiy oqimning bir tekisligini ta’minlaydi va yig‘ma zagotovka ichki qismining buzilish imkoniyati yo‘qoladi bu esa markaziy va chekka qatlamlarda oqim tezligini bir xilligini ta’minlash hisobiga sodir bo‘ldi. Deformatsiyalanadigan tizim oqimi harakateriga qobiqning qalinligi ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bizning tajribamizda zagotovkaning dastlabki o‘lchami va konteyner qalinliklari, lineylangan edi. Zagotovka diametri 27 mm va uzunligi 60 mm (11-jadvalga qarang) 3...4 donadan molebden stakaniga joylandi va 1450....1500 ° C gacha qizitildi. Stakanni pechdan chiqarib olgandan keyin uni po‘lat qopqoq bilan yopdik va press konteyneriga joyladik. Ishchi muhit sifatida grafitdan tayyorlangan press-shaybadan foydalanildi. Gidropresslashdan keyin molibden qobig‘ini tokarlik ishlov berish (yo‘nish) yo‘li bilan olindi. Har qanday holatda ham molebden qobig‘ini qo‘llab olingan mahsulotlar yaxshi yuza sifati (10-jadval) va yuqori yig‘indi tortish darajasida minimum press- qoldiq va konteynerdagi ishchi bosim qo‘llaniladigan holatda bo‘ladi. Zagotovka yuzasida dastlabki tokarlik ishlovidan qolgan chiziqlar (riski) kuzatiladi, bu esa yuqori haroratli gidropresslashda grafit asosidagi muhit bilan gidrodinamik xarakterdagi ishqalanish borligini ko‘rsatadi. 49

1450q va 1650 С0 da gidropresslashni o‘tkazish plastometrda qiyin eriydigan metallarni qarshilik deformatsiyasini o‘rrganish asosida jarayoning tanlangan harorat rejami to‘g‘ri ekanligini tasdiqladi. Shuningdek C q 0 1450  da qobiq singari yaxshi butunlikka ega bo‘lgan prutoklar olindi, yig‘ma zagotovka markazida ham uncha katta bo‘lmagan markaz elipsi bilan. Bu esa zagotovka markazi va chekkalarida oqim tezligi bir xil ekanligidan dalolatdir   115 / 30 0   Oy w m   . C q 0 1650   C def 0 1700  bo‘lganda esa, molibden deformatsion qarshiligi sezilarli darajada pasayadi, zagotovka sekka qismlarda oqim markazga nisbatan tuproq bo‘ladi   69,1 / 30 0   Oy w m   , bu esa markazni sekka qismdan uzilishga va volframning qisman buzilishiga olib keladi. II. BOB. GIDROPRESSLASHNING TEXNOLOGIK 50

PARAMETRLARINI OPTIMALLASHTIRISH. 2.1. Masalani qo‘yilishi. Har qanday texnologik jararyonni jarayonni o‘rganish, jumladan gidropresslashni ham keyinchalik uni takomillashtirish uchun amalga oshirildi. Buni uchun ikkita imkoniyat mavjud. Birinchi yo‘l eksperimental tadqiqotlar bilan bog‘liq bo‘lib texnologik jarayon va uskunalarning bir qator ratsional parametrlarni tanlash imkonini beradi. Tanlangan parametrlar faqat bitta maqsadga erishishni izlanish strateriya asosida qo‘yilgan kafolatlaydi. Xususan, gidropresslashda berilgan xossalardan birini olish uchun optimal texnologik jarayonni konstruksiyalash imkonini beradi: lokal deformatsiyaning bir xil taqsimlanishi va zagotovka kesimi bo‘yicha metall zarrachalarining oqim tezligi yoki metall deformatsiyalanganda plastik xossalardan maksimal foydalanish, yoki issiqlik ajralib chiqiqshini segaralash va shakl o‘zgarash o‘chog‘ida kesim bo‘yicha deformatsion haroratni taqsilanishini bir tekis bo‘lishiga erishish va bir tekis struktura holatini olish va x.k. Vaholanki optimal jarayonni qurishda bir emas, bir nechta raqobatbardosh texnologik jarayon xossalari (mahsulot miqdori-metall sarfi, solishtirma kuch- asbob chidamliligi). Ko‘p imkoniyatlar orasidan tanlovni munozarali hal etish (echimini topish) har xil nuqtai nazardan optimal bo‘lishi va optimal masalaning echimini belgilaydi. Binobarin, texnologik jarayonni takomillashtirishning ikkinchi yo‘li bir vaqtning o‘zida bir necha optimal parametrlarni izlash bo‘lib hisoblanadi, bunda EHM dan foydalanib va optimallashtirishning metematik nazariyasini yaratish hisoblanadi. Bu esa earayonni matematik modelini qurilishni taqozo etadi, ya’ni yaqinlashuv tenglamasining olinishi, sharoitlar va chegirmalar, texnologik mashinalarning uzellari va elementlarni funksionalashni matnlovchi, zagotovka holati va olingan mahsulot sifatini aniqlab beradi. Buning uchun gidropresslash jarayonining har tomonlama ifoda etuvchi matematik ifodadan foydalanish mumkin. Zero qiyin eriydigan metall va qotishmalarning gidropressslashda optimal rejimni izlash to‘liq bo‘lmaydi agarda yuqori darajali fizik- mexanik xossalarga 51

ega bo‘lgan prutoklar olinmaydi. Binobarin, gidropresslashning texnologik parametrlari bilan qiyin eriydigan materiallarning tayyor mahsulotlari mexanik xarakteristikalari orasidagi o‘zaro ta’sirni tasvirlaydigan matematik bog‘lanishni qurish kerak bo‘ladi. Bunday bog‘lanishlar 2 rodli chegara bo‘lib, jarayonning optimal parametrlar oblastini chegaralab qo‘yadi. Oldin aytilgan ediki mahsulot sifatiga qiyin eriydigan metall va qotishmalardan yuqori haroratli gidropresslash jarayonida olingan niobiy ta’sir ko‘rsatadi. Matematik optimallashtirish qonuniyatiga ko‘ra jarayonni takomillashtirishuchun tenglamalar yordamida metall mahsulotlari sifati bilan jarayonning texnologik parametrlari miqdor jihatdan o‘zaro aloqani ifodalash kerak. Ushbu munosabatni aniqlash uchun eksperimentda rejali yondashuv usulidan foydalanildi, bu esa har xil parametrlarni o‘zaro bog‘lanishni hisobga olib, taxminiy regrission tenglamalarni tuzish imkoniyatini beradi. Yuqorida haroratli gidropresslashda qizish harorati oralig‘i 850q dan 1250 ° C gacha tortish 2,9 dan 9 gacha olingan MchVN markali, molibden prutoki tekshirib ko‘rildi. Gidropresslashdan keyin prutoklar vakuumli pechda C quy 0 1600... 800  oralig‘ida kuydirildi va deformatsiyalanish tezligi 1 dan 25 mm/min gacha oraliqda cho‘zilishga tekshirib ko‘rildi. Ko‘rsatilgan texnologik va tajribaviy parametrlar rejalashtirish faktorlari bo‘lib xizmat qildi. Qichqiruv funksiyasi sifatida molibden prutokining cho‘zilishdan keyingi mexanik xarakteristikalari 2,0 2,0 / ; ; ; ; ;       v k v K HV  - tanlab olindi. Bir necha texnologik jarayonlar tadqiq qilindi. (Yuqorida haroratli gidropresslash, kuydirish va cho‘zilishga sinash), unda ularning har qaysi uchun o‘z rejasi 2 3 holida qurildi, keyin esa ko‘plikdagi regression tahlil usulida natijalar jarayonlar ketma-ketligida umumlashtirildi. 2.2. Eksperimentlarni rejalashtirish. Eksperimentlar eksperimentning to‘liq faktorli rejasi bilan mos ravishda natijalar o‘rtachasi bilan uch o‘lchovi natija bilan realdatsiya qilindi. Har qanday 52

qichqiriq funksiyasi uchun Koxren kriteriyasiga asosan natijalar haqiqiyligini baholash o‘tkazildi va hisobiy koeffitsent Koxren 68,0 krG kritikdan kichik bo‘lib chiqdi, ya’ni eksperiment haqiqiy hisoblandi, bu esa regressiya koeffitsentini qizdirishga o‘tish imkonini beradi. Eksperimental ma’lumotlarga eng kichik kvadratlar usuli bilan ishlov berishda olingan analitik bog‘lanishlar, gidropresslangan va kuydirilgan molibdenning mexanik xarakteristikalari, orasidagi o‘zaro aloqa o‘rnatuvchi va jarayonning texnologik parametrlar quyidagicha ifodalanadi: ; 29, 15 5, 107 16, 52 89, 129 569 4 3 2 1 x x x x v       ; 0,2 15, 134 7, 38 48, 61 6, 539 4 3 2 1 2,0 x x x x       ; 014,0 086,0 035,0 011,0 192,1 4 3 2 1 x x x x K      ; 3, 254 0, 116 15, 83 5, 2187 3 2 1 x x x HV     ; 50,6 12,2 76,0 05,1 48, 25 4 3 2 1 x x x x       ; 28, 12 49,1 54,4 59,1 7, 28 4 3 2 1 x x x x k       Bu erda keltirilgan koordinatalar sifatida olingan qiymatlar:   ; 200/ 1050 1   q x    3,3/ 7,5 2    x   ; 400/ 1200 3   quy x    1 log 4   d s x  ; d -deformatsiya tezligi,mm/min. Regromiya koeffitsienti qiymatini baholash stdent kriterinidan foydalanib o‘tkazildi, bu erda kriteriya qiymati eksperimentlarning haqiqiy soni uchun va chiqish ishonchliligi 95,0   bo‘lib 2,04 teng deb qabul qilindi. Hisoblangan ishonchli intervallar regrissiya koeffitsenti uchun yuqoridagi tenglamani o‘zgarishisiz saqlab qoldi. O‘rnatilgan analitik bog‘lanishlarni molibden mexanik xarakteristikasi va yuqori haroratda gidropresslangan texnologik parametrlar orasidagi qichqiriq funksiyasiga ta’sir darajasi faktorini qichqiriq funksiyasiga freza faktorlarini foizlar bo‘yicha ham qilish mumkin. Mustaxkamlik xarakteristika HV v ; ; 2,0  harorat faktorlari  q va   kuy sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, tortishning ta’sir kuchsizroq bo‘ladi, binobarin qattiqlikka tortish kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi, v va 2,0 ga qaraganda. Deformatsiya tezligining ta’siri mustaxkamlilik xarakteristikasiga umuman sezilmaydi. Plastik 53

xarakteristikalar ( va k  ) deformatsiya tezligiga ta’siri ko‘proq jalb etilgan, harorat faktorlarining ta’siri esa kuchsizroq ifodalangan, mustaxkamlik xarakteristikalari uchunga qaraganda. Regressiya tenglamasidan ma’lumki,  va d  gidropresslangan va kuydirilgan molibden mustahkamlik xarakteristikalari ortadi, lekin  q va   kuy ortishi ushbu xarakteristikalarni pasaytiradi. Plastik xarakteristikalar uchun  q va   kuy ortishi bilan ko‘rsatkichlarni o‘sishi kuzatiladi va harorat pasayishi bilan teskari hodisa sodir bo‘ladi. Bunga o‘xshash hodisalar gidropresslashdagi va boshqa qiyin eriydigan materiallarni kuydirgandagi qolgan tajribalarda ham kuzatiladi, qisman volfram qotishmasida ham. Molibden yarim fabrikatlanadigan mexanik xarakteristikalarini chiziqli tenglamalar bilan modellashtirish adekvatligini baholash Fisher kriteriyasidan foydalanib amalga oshirildi. Hamma tenglamalarni etarli ishonchliligi bilan eksperiment tasdiqlaydi, chunki har qanday holatda ham Fisher kriteriyasining hisobiy qiymati jadvaldagidan past bo‘ladi. %2,2 F . Binobarin, qabul qilingan modelni eksperimentga adekvat (mos) deb hisoblash mumkin, ya’ni regressiyaning chiziqli tenglamasi qoniqarli gidropresslangan va kuyidirilgan molibdenlarni gidropresslash parametrlariga bog‘liq ravishda mexanik zarkteristikalar bog‘lanishini tasvirlaydi, kuydirish va tekshirish texnologik jarayonlarni loyihalashda foydalanish mumkin. Ammo yuqoridagi tenglama faktorlar o‘zgarishining ko‘rsatilgan oralig‘ida haqqoniy hisoblanadi. 2.3. Gidropresslash texnologik parametrlarini optimallashtirish. Zamonaviy tekshirishlar yuqori haroratda gidropresslash parametrlarning optimal xududini tanlashni ko‘zda tutadi, ya’ni molibdendan istalgan xarkteristikali yarim fabrikatlar olish uchun cho‘zilishga sinash va termoishlov berishda rioch qilinadi. Texnologik parametrlar yarim fabrikatlarning mustaxkamlik va plastiklik xarakteristikalariga har xil ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni raqobatbardosh xossalarga ega bo‘ladi. 54

Qidiruv natijasida gidropresslashda keyingi MchVP molibdenni yuqori mexanik xarakteristikasini ta’minlaydigan texnologik parametrlar qiymatli xududi aniqlandi:  C q 0 900... 850   ;  C kuy 0 1400... 1350    ; 0,9...5,7    0, 20 ...0,1   mm/min. Bunday munosabatdaraqobatbardosh texnologik parametrlar MchVP molibden chrim fabrikatida quyidagi xarakteristikalarda olinishi mumkin.   627... 698 v MPa;  % 35, 31 ... 95, 29    6, 539... 589 2,0   MPa;  % 8, 47 ...9, 43  k  ;   2215... 2315  HV MPa Shunday qilib, o‘tkazilgan optimallashtirish keyingi chegaralar tomonidan molibden yarim fabrikatlarga qo‘yiladigan texnologik rejim hududini yuqori talabni kafolatlaydigan va aniqlab beradi. Katta birlamchi quvvatga ega bo‘lgan gidropresslash uchun texnologik uskunalarini ekspluatatsion (ishlatish) tajribasi yanada samaraliroq texnologik jarayonlarni ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatadi. Shuning uchun gidropresslashning texnologik parametrlarini optimallashtirish uchun quyidagi masalasi ko‘rildi: jihozlarning texnik imkoniyatidan maksimal darajada foydalanish va deformatsiyalanadigan materialning mexanik xossalaridan 16 mn bosimli pressda mchvp markali molibdenni gidropresslash jarayoni ko‘rib chiqildi. press ko‘p qavatli konteyner bilan jihozlangan bo‘lib 2000MPa bosimgacha ishlashga mo‘ljallangan. Konteyner konstruksisiga induksion qizitgichlar ko‘zda tutilgan va ular q qiymatini varirovat qilish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga 1600MPa bosimga hisoblangan konteynerning ichki diametrini rostlaydigan (regulirova) vtulka o‘rnatilgan. Ishchi muhit sifatida kostorovoy va industrial moylardan, grafit asosida foydalanish mumkin. Optimallashtirish masalasi ko‘pgina faktorlarga raqbatbordosh ta’sirini xarkterlaydi. Bunday masalalarning asosiy qiyinchiligi maqsadli qunksiyani to‘g‘ri qurishdir, chunki texnologik jararyonni har xil xossalarini, mosligini to‘g‘ri tanlab bilishdir. Odatda paramterlardan biri bo‘yicha maqsadli qunksiyaning shartli minimumi ko‘rib chiqilaidi, boshqalari o‘zgarishning ruxsat etilgan hududida joylashgan deb tasavvur qilinadi. 55

Ma’lumki, presslash jihozlarining quvvatining ortishi bilan ishlatiladigan zagotovkalarning massasining ortishiga erishish mumkin. Tayyor mahsulotning diametri berilgan holda buni tortish  qiymatini oshirish bilan ta’minlash mumkin (tortish-bir o‘tishdagi qesish miqdori). Kesishning ortishi yuqoridagi tenglama bo‘yicha MchVP molibdenining mexanik xossalarini ortishiga olib keladi. Shuning uchun optimizatsiyalashning maqsadi maksimallash uchun zarur bo‘lgan tortish qiymatini tanlashdan iborat. Uskunalarning texnik imkoniyati ushbu qiymatlarni chegarasiz oshirishga imkoniyat bermaydi: unga qarama-qarshi o‘laroq ishlab chiqarish faktori bilan uskunalarni ishlash qobiliyatini ta’minlovchi faktorlar ishchi tushadi. Uskunalarni ishlash qobiliyatini bosim qiymatini ya’ni uskuna va texnologik jihozlar bardosh berilishi mumkin bo‘lgan qiymati bilan baholash mumkin. Bundan tashqari zagotovkani qesish uchun ma’lum miqdorda quvvat sarf qilish kerak. Bu quvvat pressning asosiy silindridagi rivojlanadigan bosim miqdori bilan baholanishi mumkin. Chunki u ma’lum jihozlar uchun aniqlangan qiymatlardan yuqori bo‘lmaydi, shu bilan birga ishchi konteynerdagi rivojlanadigan bosimni qiymatini chegaralab turadi. Katta bosimda yuqorida aytilgandek, suyuq moyni shishasimon holatda o‘tish jarayoni sodir bo‘lishi mumkin. Qachonki ishchi muhit suyuqlik o‘z xususiyatini yo‘qotadi, asosan gidrostatik, bu esa pressning normal ishlashini buzadi. Press jihozlarining uzoq chidamliligini oshishi, eyilishining kamayishi, press- maxsulot sifatini yaxshilashini deformatsiya o‘chog‘ida gidrodinamik ishqalanish rejimini ta’minlash zarurligini talab etadi. Bu ham jarayonning o‘zgaruvchan parametrlariga aloqa, bog‘lanishini kuchaytiradi, bu erda kР yuqoridagi formula orqali aniqlanadi. Texnologik jihozlarni mustahkamligi gidropresslash jarayonini parametrlari orasidagi miqdoriy aloqani ham aniqlaydi. Qizitishning maksimal haroratini chegaralash uskunalarning issiqbardoshlik sharti bilan bog‘liq holda va pressning induksion qizituvchilarda issqlik ajaralib chiqish qiymatining chegaralanganligi bilan birga sodir bo‘ladi. Qo‘shimcha cheklash deformatsiyalanadigan metallni rekristallizatsiya jarayonida kiritiladi. 56

Ko‘pgina holatlarda press-mahsulotning sifati lokal haroratning taqsimlanishi, kesim bo‘yicha deformatsiya, deformatsiya tezligi va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu anizatropiya xossasini, harorat, deformatsiya va yuzadagi va press mahsulot o‘zidagi deformatsiya tezligi qiymatlari mos keladigan munosabat bo‘yicha ifodalash mumkin. Anizatropiya darajasini miqdoriy hisoboti uchun yuqoridagi tenglamalardan foydalanish mumkin. Anizotropiyaning ruxsat etilgan qiymati, press-mahsulotning sifat darajasida zarur bo‘ladi, shu bilan birga texnologik jarayon parametrlariga II bosqichdagi qo‘shimcha sharoitni ustama qilib beradi. Mahsulot sifati prutok butunligi bilan mos kelmaydi, darzlar, bo‘shliqlar, yoriqlar, chiziqlar va boshqa nuqsonlarni paydo bo‘lishi bilan. Shunday qilib, texnologik parametrlarning o‘zgarishi zonasi xudud bilan chegaralangan va 12- rasmlarda tasvirlangan 12-rasm. Egri chiziqlar nuqsonsiz buzilishlar hududini va gidropresslashda quyidagi buzilishlar variantlari bilan ajratib beradi. I-yuza yoriqchalari hududi; II-muloyim buzilish hududi; III-“o‘lik zona” hududi; IV- ichki darzlar va yuza yoriqlarining hosil bo‘lish hududi; V-“O‘lik zona” va ichki darzlarning paydo bo‘lish hududi: A- nuqsonsiz deformatsiyalanish hududi; bu erda kvazisuyuq muhitda MCHVP molibden qotishmasining maksimal tortish chegarasi ta’minlanadi, 2,0 1,0   m . Shunday qilib, plastik deformatsiyalanishdagi materiallar mustahkamligi kriteriyasiga mos keladi va boshqa jarayon parametrlari o‘zgarishi ruxsat etilgan hududini chegaralaydi. Gidropresslash jarayonini matematik optimallashtirish bo‘yicha tasvirlangan masal ko‘pqirralikni deformatsiyalash usulini qo‘llash bilan hal etildi. I va II bosqichdagi chegirmalar maqsadli funksiyada shtraf koeffitsentlari yordamida hisobga olindi. 57

12-rasm. Gidropresslash uchun matritsa kesimining sxemasi. Gidropreslash ratsional texnologiyasi EHM da hisoblash asosida tuzilgan MchVP markali molibden ma’lum darajada sifatli yarim fabrikat olish imkonini berdi, bunda totish darajasi taxminan bir o‘tishda 1,5 martaga ortdi. Qiyin eriydigag metallar va ularning qotishmalaridan sifatli mahsulot olish, bir necha zagotovkani bosim bilan ishlashda va termoishlov berishda har xil operatsiyalarni taklif qiladi. Bunda yuqori darajada yarim fabrikatlarni fizik- mexanik xossasiga erishish mumkin, gidropresslashning optimal texnologikjarayonida olingan, balki bosim bilan ishlash va termoishlov berish har xil jarayonlarini moslashtirishni eplab olmay burilishga yo‘l qo‘yish mumkin. SHuning uchun har xil texnologik jarayonlarni o‘zaro ta’siri har xil markali molibden prutoklarini plastik va mustaxkamlik hossalariga ta’sirini tahlili o‘tkazildi. 11- jadvalda toblangan va gidropresslangan har xil rejimda molibden prutoklari kuydirish haroratiga bog‘liq holda sinash natijalari teltirilgan. Tayyor prutokning diametri hamma texnologik zg‘anjir bo‘yicha 20...25 mm hosil qildi. Tasvirlangan ma’lumotlar molibden qoiishmalaridan prutoklar olish jarayonini rotsionallizatsiya qilish uchun foydalanish mumkin, chunki mahsulotning zarur bo‘lgan mexanik xossalariga bog‘liq holda ratsional texnologik zanjirini tanlash va issiqlikda ishlov berish parametrlarni beligilash 58

imkonini beradi. Keltirilgan masala metallarga bosim ostida ishlov berish texnologik jarayonini optimal konsturksiyalash keyingi algaritmni tasvirlaydi. 12-jadval Olingan texnologiyasi va kuydirish haroratiga bog‘liq holda diametri 20...25 mm bo‘lgan molibden prutok (zagotovka) ning mexanik xossalari . Material Olinish texnologiyasi C quy 0  v MPa 2,0 MPa % ,%k  Mch VM-1 Issiq presslash+toblash (bolg‘a) Issiq presslash+giropresslash, 250 ° C haroratda Issiq presslash + yuqori haroratda gidropresslash, 250 ° C haroratda Issiq presslash +yuqori haroratda gidropresslash, 1200 ° C Ikki marta issiq presslash - 900 1050 1200 1400 - 900 1100 1200 1400 - 800 1000 1200 1400 - 800 1000 1200 1400 - 1000 1200 1400 706 650 570 480 360 980 870 600 590 580 875 860 755 630 560 620 670 580 530 510 750...7 80 640 510 622 - - - - 940 780 580 540 550 830 830 680 - 520 460 480 460 360 340 - 600 440 400 16 26 30 15 6 15 22 31 42 38 15 21 29,2 36 38 18 28 32 30 38 7...1 2 7 6 32 51 39 23,4 - 27 36 45 46 60 37 41 43 46 53 24 52 40 48 46 10...3 9 9 5 59

SM-2A TSM-3 TSM-4 Issiq presslash+gidropresslash 250 ° C haroratda Issiq presslash+yuqori haroratda gidropresslash 1000 ° C haroratda Ikki marta issiq presslash Issiq presslash+yuqori harorat gidropresslash, 1100 ° C haroratda Issiq presslash+toblash (bolg‘alash) Issiq presslash+gidropresslash 250 ° C haroratda Issiq presslash+yuqori haroratda gidropresslash 1000 ° C Issiq presslash+toblash (bolg‘alash) Issiq presslash+yuqori - 1000 1200 1400 - - 1100 1200 1400 - 1000 1200 1400 1600 - 1000 1200 1400 - 1400 1600 - 1000 1200 1400 - 1100 1200 1400 1600 520 1050 820 740 680 920...8 80 750 710 650 500 890 875 810 620 420 720 650 585 520 925 595 480 855 640 643 540 750 720 700 - - - 580 810..780 720 690 - 410 800 800 730 480 350 609 450 424 333 860 490 280 804 546 478 440 640 - 630 580 590 8 20 26 28 40 10... 12 28 25 23 5 12 25 28 18 12 22 30,8 32 26,2 18 49 22 26,5 40,5 40,2 19 26 - 30 6 60 58 - 70 70 49 35 34 4 - - - - - 38 48,2 48,2 19,6 51 45 34 52,5 64 52,6 20,5 35 - 56 63 60

haroratda gidropresslash 850 ° C Issiq presslash+yuqori haroratda gidropresslash 1250 ° C - 1200 1400 1600 - 1000 1200 1400 1600 620 570 860 720 670 670 580 810...8 40 640 670 610 540 450 740 580 480 410 770...810 500 460 430 380 32 29 29 17 13,5 22 18 22,1 ...17 ,8 42 43,5 22,2 17,4 58 51 46 58 65 - 38,4.. .31,5 44,6 50,2 21,5 17,3 1. Optimizatsiyalash maqsadi aniqlanadi. Maqsad bir necha matematik bog‘lanishlar (funksiyalar) bilan, ishlab chiqarishning ortishi, material sarfini kamayishi, ko‘pga chidamliligini ortishi va h.k. ifodalovchi tasvirlangan. 2. Matematik modellashtirish asosida texnologik parametrlar o‘zgarishini ruxsat etilgan hududi aniqlanadi. Hudud (oblastlar) matematik ifodalar eksperimental tekshirishlar asosida umumlashtirilgan yoki taxminan olingan holda beriladi yoki qabul qilingan ramkada ko‘rsatilgan soddalashtirish va ruxsat etilganlar bilan qabul qilinib nazariy tasavvurlarga asoan aniq ko‘rsatib beriladi. Olingan matematik ifodalarning yig‘indisi to‘liq yoki qisman tekshirish maqsadi, loyihalovchining tajribasi va mutaxassisligiga bog‘liq ravishda foydalaniladi. 3. Matematik optimallashtirishning u yoki bu standart usulidan foydalangan holda maqsadli funksiyaning parametrlar o‘zgarishi hududida qo‘yilgan chegirmalarni hisobga olgan holda maksimum yoki minimumlar aniqlanadi. 61

4. Hisoblash yo‘li bilan aniqlangan texnologik parametrlar qiymatlar ekspermental yo‘l tekshiriladi, kerak bo‘lgan holatda ratsionaliga almashtiriladi, hisoblangan aniqlikni ushlab turish imkoniyati bo‘lmasa ko‘zlangan maqsadga erishish uchun parametrlarning optimal qiymatlaridan og‘ish ta’siri baholanadi. 5. Optimal texnologik tadbiq qilish to‘g‘risida qadar qabul qilinadi. XULOSA 1. Qiyin eriydigan metallarga jumladan, molibden shtabigi va quyma holatda tayyorlangan molibdendan kichik diametrli prutoklar olish texnologik jarayonining mavjud texnologik sxemalari o‘rganib chiqildi va tahlil qilindi. 2. Tahlil qilingan texnologik jarayonlarni afzallik va kamchiliklari o‘rganilib molibden shtabigini rotatsion bolg‘alash va gidropressalsh usuli ko‘p valikli 62

kalibrli stanlarda prokatlash texnologik sxemalariga qiyosiy xarakteristika berildi jumladan, kichik dimetrli prutoklar ishlab chiqarishning eng samarali sxemalaridan biri ko‘p valikli va yoli bilan ishlab chiqarish ekanligi qayd etildi. 3.Girdopresslash yo’li bilan ishlab chiqilgan metal mahsulotlar har taraflama tahlil qilindi, mexanik xossalar va maxsulot sifati o’rganilib tegishli xulosalar qilindi. Ushbu xulosalar ushbu bitiruv malakaviy ishida jadval va grafiklar ko’rinishida yoritildi. 4. Qiyosiy tahlillar natijasida qiyin eriydigan metallardan quyma holatda olingan mahsulotlarni birinchi ishlov berish asosiy xususiyatlari ko‘rsatib o‘tildi, bunda yuqori haroratda gidropresslash jarayoni samarali usullardan biri ekanligi qayd etildi, jumladan ushbu jarayon diametri 20...40 mm bo‘lgan prutoklar olishda odatdagi presslashga qaraganda juda yuqori sifat va mexanik xossalarini 15...20% ga ortganini ko‘rsatdi. 5. Yangi ishlab chiqilgan yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan texnologik jarayon va radial-qisish mashinasida bolg‘alash termomexanik rejimi kichik diametrli prutoklar olishda mahsulot sifatini ancha ortganligini, uskunalarda mahsulot ishlab chiqarishini ortishi va mehnat sharoitini yaxshilanishini ta’minlashi qayd etildi. 6. Girdopresslash jarayonini optimallashtirish bo’yicha tasvirlangan masala ko’pqirralikni deformasiyalash usulini qo’llash bilan hal etildi va ushbu masala bo’yicha har xil operasiyalar taklif etildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. 2015 yil yuqori o‘sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga 63

bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Ma’rifat gazetasi, 2015 –yil 18 yanvar soni. 2. Karimov. I.A. “O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent- “O`zbekiston”, 2011-439 y. 3. Karimov.I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. /Ishonch gazetasi, 2010 yil 135 s. 4. Karimov. I. A. Barkamol avlod-Ozbekiston taraqqiyotining poydevori. T. Sharq, 1997 yil - 64 b . 5. Tilavov Yu.S. Avtoreferat na soiskanie uchyonoy stepeni kandidata texnicheskix nauk. Razrabotka i vnedrenie malootxodnoy texnologii prutkov iz molibdena i niobiya. Moskva 1994 g. -28 s. 6. G.L.Kolmogorov, V.G.Mixaylov, Yu.A.Barkov, V.A.Karlinskiy Gidropressovanie trudnodeformiruemыx tugoplavkix metallov i splavov. Moskva, “Metallurgiya” 1991g -142s. 7. Nosirov . I . Materialshunoslik – T .: O ` ituvchi , 2002 yil 202 s. 8. Mirboboyev V.A. ”Kontstruksion materiallar texnologiyasi” –Toshkent – “O`qituvchi”, 1991 y. - 408 bet. 9. V.M.Zuyev. Metallarga termik ishlov berish. Toshkent-“FAN” -2003 y - 282 b. 10. Yakubov S.X. Materialshunoslik va konstruksion materiallar texnologiyasi, - Toshkent – “Fan”, 2010. – 215 b. 11. Kolikov A.P, Krupin A.V. Texnologiya i oborudovanie dlya obrabotki tugoplavkыx, poroshkovыx i kompozitsionnыx materialov. Izd. ”Metallargiya”.- 1989. – 381 c. 12. Gulyayev A.P. Metallovedeniya - ; Metallurgiya, 1977. – 640 s . 13. Knazorov B.V, Usova L.F. i dr. Texnologiya metallov i materiala vedoniya . M; metallurgiya, 1987.-800 s . 14. LaxtinY.M. Osnove metallo vedeni e .- M; Metallurgiya, 1988.-320 s . 64

15. Laxtin .Y.M. Leonteva V.P. Materialovdenie.- M.: Mashinostroyeniye, 1980.- 492 s. 16. Preys G.A. Sologub N.A. va b Texnologiya konstruksionne materialov va b Kiev, “ Vesshaya shkola” , 1984 g – 366 s. 17. Dolskiy A.M, Arutyunova A va b. Texnologiya konstruksionney materialov. Izd. “Mashinostroenie”, 1985 g – 374 s. 18. To`raxonov A.S. Metalshunoslik va termik ishlash. “O`qituvchi”, Toshkent. 1968 y . 19. To`raxonov A.S. Metallar texnologiyasi. “O`qituvchi”, Toshkent, 1974 y. 20. www.chemistgy.ru 21. www.academic. ru 22 . www.forum.ru 23. www. internet.ru 65

O'xshashlar

Polietilen asosida qiyin yonuvchan kompozitsiyalarni yaratish

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslarini takomillashtirish muammolari

Akademik litseylarda kimyo o’qitishni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida takomillashtirish

Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullarini takomillashtirish

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo o’qitishni kompyuter texnologiyalari asosida takomillashtirish