Ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda davlat byudjeti mablag’larining roli - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda davlat byudjeti mablag’larining roli

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.59765625 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda davlat byudjeti mablag’larining roli 1

Mundarija: Kirish I - bob. Ijtimoiy soha va aholini qo’llab-quvvatlash xarajatlari. 1. Aholiga ijtimoiy yordam ko’rsatishni tashkil etish. 2. Ijtimoiy himoya tushunchasi va uning mazmuni. 3. O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalashning huquqiy kafolati. II – bob. Byudjetdan moliyalashtiriladigan xarajatlarni joriy holati tahlili. 2.1 O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining 2012- yil tahlili 2.2. Ijtimoiy xarajatlar turlari, ularni O’zbekistonda moliyalashtirish manbalari tahlili. III – bob. Ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishni takomillashtirish yo’llari. 3.1 . O’zbekiston davlat byudjeti xarajatlari hisobidan ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishni takomillashtirish yo’llari. Xulosa va takliflar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston davlati tomonidan kuchli ijtimoiy siyosatning mamlakatimiz aholisiga ijtimoiy yordam ko’rsatish sohasida amalga oshirilgan islohatlar,imtiyoz va yangiliklarning 2

tobora demokratlashib,insonparvarlik tamoyillariga asoslanib barqaror rivoj topayotgani bilan izohlash mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizda ijtimoiy sohaning rivojlanish darajasi iqtisodiyotning eng muhum ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi.Davlat byudjeti mablag’larining 40 foizdan ortig’i 2001- yilda ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish uchun yo’naltirilgan bo’lsa,2013-yilga kelib qariyib 60 foizi, yoki 1,5 marta ko’p ushbu sohaga sarflanishi rejalashtirilgan.Shunday ekan,bozor munosabatlari avj olib borgani sari aholini ijtimoiy ta’minlashga oid munosabatlarni huquqiy tartibga solish samaradorligini oshirish zarurati oshib borishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham fuqarolarning ijtimoiy ta’minot olishga bo‘lgan huquqlari mustahkamlab va kafolatlab qo‘yilgan. Jumladan, Konstitutsiyamizning 39-moddasida shunday deyiladi: «Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda va boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam turlarining boshqa turlari rasman belgilab qo‘yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo‘lishi mumkin emas». Hozirgi davrdagi asosiy maqsad bo‘lib hisoblangan davlatning asosiy vazifasi kishilar boshiga ochlik va muhtojlik tushishiga yo‘l qo‘ymaslikdir.Har qanday davlat ham o‘z aholisini himoya qila olsagina, u insonparvar davlat bo‘la oladi.Kishilarning ijtimoiy himoyalashning va huquqiy kafolotlashning kuchli va ta’sirchan mexanizmi mavjud bo‘lgandagina, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «O‘zbekiston— bozor munosabatlarga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li» asarida kuchli ijtimoiy siyosat iqtisodiy o‘zgartirishlarning ishonchli kafolati ekanligi va 3

bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy siyosat o‘tkazish kerakligi ta’kidlangan. Bu shuni anglatadiki, bozor munosabatlariga o‘tish davridagi iqtisodiy tizim islohoti aholining, ayniqsa uning kambag‘al qismini ijtimoiy himoyalash masalasi birinchi o‘ringa qo‘yildi. Mustaqillikka erishgan vaqtimizdan boshlab, erishilgan ulkan yutuqlarimizdan biri bu bozor munosabatlarining qaror topayotganligi,umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan yangicha demokratik tuzum, fuqarolik jamiyati rivojlanib borayotganligidir. Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining bir qancha asarlarida ijtimoiy himoya tizimini yanada yaxshilash va mustahkamlash to‘grisida o‘z yo‘nalishlarini belgilab berdi. O‘tgan davr mobaynida ijtimoiy ta’minot sohasida ulkan o‘zgarishlar va islohotlar amalga oshirildi.Hukumat qarorlari va Prezidentimiz tomonidan chiqarilgan «Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalarlarning miqdorlarini oshirib borish to‘g‘risida»gi farmonlari kuchli ijtimoiy himoya mexanizmining o‘zgaruvchan sharoitga mos bo‘lishi uchun kuchaytirib borish tadbirlarini o‘z ichiga olgan. Ayni paytda qayd etilgan va boshqalarning o’z yechimini yetarli darajada ta’minlash borasida ilmiy izlanish ishlarini olib borish dolzarb va maqsadlidir,shu sababli ushbu mavzuda Bitiruv malakaviy ishini tayyorlash maqsad qilib qo’yilgan. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi -bozor iqtisodiyoti sharoitida kuchli fuqarolik jamiyati qurish hamda davlat tomonidan aholini ijtimoiy qo’llab quvvatlash hajmi va miqdorini ko’paytirish bilan bir qatorda haqiqatda yordamga muhtoj bo’lgan qatlamini ijtimoiy himoyalshning kuchli va tasirchan mexanizmini yaratish va samaradorligini oshirish borasida Bitiruv malakaviy ishida ilmiy asoslanga aniq amaliy takliflarni ishlab chiqishdan iborat. Maqsadga erishish uchun quydagi asosiy vazifalar belgilandi: 4

- mavzuga oid qonunlar,Prezdent qaror,farmonlari va asarlari,Vazirlar mahkamasi qarorlari va boshqa meyoriy hujjatlar,Respublikamiz va xorijiy davlatlarning iqtisodchi olimlari adabiyotlarini chuqur o’zlashtirish, ular asosida fikr-mulohazalarni bayon etish; - mamlakatimizning muhum ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotiga oid prezdentimizning qator dasturiy chiqishlarini o’rganish; - ijtimoiy xarajatlarni davlat byudjetidagi ulushini o’sish tendensiyasini amaliy jihatdan o’rganib tahlil qilish; - aholining turmush darajasini yaxshilash,ijtimoiy qo’llab quvvatlash borasidagi materiallardan foydalangan holda atroflicha tahlil qilish hamda uning natijalari bo’yicha tegishli xulosalar berish. - o’rganilgan nazariy bilim va materiallar tahlili natijalarini umumlashtirilgan holda ijtimoiy xarajatlar,aholini ijtimoiy jihatdan taminlashni takomillashtirish borasida asosiy xulosa va takliflarni bayon etish. Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo’lib O’zbekiston Respublikasidagi ijtimoiy-madaniy sohalar moliyaviy ta’minoti, ularning xarajatlarini rejalashtirish hamda mazkur sohani moliyalashtirish mexanizmi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining asosiy obeyktiga –O’zbekiston Respublikasidagi ijtimoiy-madaniy soha masalalariga byudjetdan yo’naltirilgan mablag’larni sarflanishini rejalashtirish masalasi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishini tayyorlashning asosiy uslubiy bazasi bo’lib respublikamiz prezdenti asarlari, mavzuga oid qonunlar, qarorlar va farmonlar, byudjet tizimi to’g’risidagi qonun,Respublika Vazirlar mahkamasi qarorlari va boshqa meyoriy hujjatlar hisoblanadi. 5

Bitiruv malakaviy ishining tuzulishi va hajmi.Bitiruv malakaviy ishi kirish,uchta bob, xulosa va takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib ...betda yoritilgan va unda ....ta chizma, ...ta sxema,m diogramma, ....ta jadval va ilovalar mujassamlashgan. 6

I - bob. Ijtimoiy soha va aholini qo’llab-quvvatlash xarajatlari. 1.1. Aholiga ijtimoiy yordam ko’rsatishni tashkil etish. Mustaqillik munosabati bilan respublikamizda ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minotning mazmun va mohiyati tubdan o‘zgardi. Ijtimoiy himoya davlatimizning ichki siyosatining asosiy tamoyillaridan biri qilib belgilandi, chunki bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tib borar ekanmiz, aholini kam ta’minlangan, muhtoj qatlamini ijtimoiy larzalardan ishonchli tarzda himoyalash va kafolatlash zarur. Aholini davlat himoyasiga muhtoj bo‘lgan qatlami ko‘p bolali oilalarni, qariyalar, nogironlar, boquvchisidan mahrum bo‘lganlarning ahvoli, bozor munosabatlarga o‘tish davrida narx-navoning oshishi, pulning qadrsizlanishi bilan tirikchiligi qiyinlashib qoladi. Shu mubosabat bilan davlat o’z oldiga ijtimoiy adolat qoidalarini ro‘yobga chiqargan holda, aholining eng nochor qatlamlari — keksalar, nogironlar, yetim-yesirlar, ko‘p bolali oilalar, o‘quvchi yoshlarning davlat tomonidan ijtimoiy muhofazag bo‘lgan kafolotli huquqlarini ta’minlashdan iboratdir. Hozirgi davrdagi asosiy maqsad bo‘lib hisoblangan davlatning asosiy vazifasi kishilar boshiga ochlik va muhtojlik tushishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. Har qanday davlat ham o‘z aholisini himoya qila olsagina, u insonparvar davlat bo‘la oladi. Kishilarning ijtimoiy himoyalashning va huquqiy kafolotlashnin kuchli va ta’sirchan mexanizmi mavjud bo‘lgandagina, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolish mumkin. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo`yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo`lishi mumkin emas” –deyilgan.Kuchli ijtimoiy siyosat Respublikamiz Prezidenti I A Karimov tomonidan bozor iqtisodiyotiga utishning tamoyillaridan biri bo`lib hisoblanadi. «Kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish , davlatning aholini ijtimoiy nochor qatlam va guruhlarini qo`llab-quvvatlash borasida mas`ul bo`lishi »degan 7

edi yurtboshimiz I A Karimov. Davlatning ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo`naltirilgan xarajatlari faqat ijtimoiy emas, balki iqtisodiy ahamiyatga ega bo’ladi, jamiyatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga yordam beradi, chunki davlat amalga oshirayotgan, aholining hamma qatlamlari manfaatlariga daxldor bo`lgan iqtisodiy faoliyat natijalari ijtimoiy soha orqali ro`yobga chiqadi. Inson munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirish vazifalarining ijobiy hal etilishi aynan ijtimoiy-madaniy sohalar taraqqiyotiga bog`liq. Yuqoridagilardan kelib chiqib kuchli ijtimoiy siyosat bevosita aholini turmush darajasini, uning faravonligini oshirishning asosiy omili bo`lib hisoblanadi va u quyidagi yo`nalishlarni o`z ichiga oladi: 1. Daromad siyosati 2. Ijtimoiy ta`minot va ijtimoiy kafolatlar 3. Aholini ish bilan ta`minlash va mehnat bozorini shakllantirish 4. Aholiga ijtimoiy xizmatlar ko`rsatish va ular sifatini yaxshilash. Aholi turmush darajasini oshishida ish haqi miqdorini uzluksiz oshirib borishi muhim ahamiyatga ega. Respublikamizni o`tgan davrlarda qo`lga kiritgan salmoqli yutuq va natijalari xalqimizning daromadlari va faravonligini izchil ravishda oshirib borishga, keng ko`lamli ijtimoiy dasturlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkonini berdi. 2013-yilda byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi, pensiyalar, nafaqa va stipendiyalar miqdorini o‘rtacha 23 foizdan kam bo‘lmagan darajada oshirish, 2013-yilda va keyingi ikki yilda aholi real daromadlarini kamida bir yarim barobar ko‘paytirish vazifasi qo‘yilmoqda..Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovni Vazirlar Mahkamasining yig`ilishidagi ma`ruzasida ta`kidlaganidek 2012- yilda mamlakatimizda o`rtacha ish haqini kamida uchdan bir miqdorda, 2013- yilga borib esa 2.5 barobarga oshirish vazifasi qo`yilmoqda.Ijtimoiy ta`minot va kafolatlar deganda aholining nafaqaxo`r, bolalikdan nogiron, urush nogironlari, 8

ishsizlar, ko`p bolali kabi qatlamlari borki ularni ijtimoiy ximoyalash davlatning vazifalaridan biri hisoblanadi. Ijtimoiy ta`minot va kafolatlar ichida pensiya va ijtimoiy nafaqalar asosiy o`rinni egallaydi. Ish bilan ta`minlash mehnat bozorini shakllantirish aholi ijtimoiy ta`minotida ma`lum salmoqga ega. Keyingi yillarda ko`rilgan chora tadbirlar asosida, yurtimizda zamonaviy mehnat bozori shakllandi. Mustaqillik yillarida 5 milliondan ortiq yangi ish o`rinlari tashkil etildi. Ularning 70 foizidan ziyodi sanoat va xizmat ko`rsatish sohalariga to`g`ri keldi. Shahar va qishloqlarda birinchi navbatda xotin- qizlarni ish bilan ta`minlash imkonini beradigan, yirik sanoat korxonalari bilan kooperatsiya asosida tashkil etiladigan kasanachilik jadal rivojlanmoqda. Aholiga ijtimoiy xizmatlar ko`rsatish (aholining ayrim qatlamlariga bepul yoki imtiyozli) ham ularni ijtimoiy ximoyalashning yo`nalishlaridan biri hisoblanadi . Bu bo`yicha keyingi yillarda aholiga tibbiyot, ta`lim, kommunal va boshqa xizmatlarning turi ko`payganligi va sifati yaxshilanganligini alohida qayd etish lozim. Umuman aholini ijtimoiy himoyalash va ijtimoiy ta`minot mamlakatimizda dolzarb sohalardan hisoblanadi. Bu to`g`risida Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimda – «Mustaqillikning birinchi kunlaridan boshlab amalga oshirilayotgan bu siyosatning amaliy tasdig`i sifatida shuni ta`kidlash kerakki, ijtimoiy soxaga yo`naltirilayotgan mablag`lar davlatimiz budjetining umumiy xarajatlariga nisbatan 2000-yilda 51 foizni tashkil etgan bo’lsa bu ko’rsatkich 2013-yilga kelib 60 foizdan yuqori bo`lishi belgilab qo`yilgan. Bunday ko`rsatkichlar boshqa davlatlar tajribasida kamdan- kam uchraydigan hol, desak, bu ayni haqiqatdir» - degan edi. Prezidentimizning «xalqimiz salomatligini saqlashda fidoyilik ko‘rsatib kelayotgan shifokorlarga o‘z minnatdorchiligimni bildiraman», degan so‘zlaridan har bir shifokorning qalbi g‘ururga to‘ldi, desam yurtimizdagi barcha hamkasblarimning fikrini aytgan bo‘laman.Shunday yuksak ishonchga javoban, biz ham ezgu maqsad 9

yo‘lida faol harakat qilishimiz, xalqi-miz salomatligini asrash va yanada mustahkamlash yo‘lida tinmay izlanishimiz, fidoyi bo‘lib mehnat qilishimiz zarur. Xususan, dasturiga muvofiq, onalar va bolalarga tibbiy xizmat ko‘rsatish darajasini oshirishga doir chora-tadbirlar hayotga izchil tatbiq etilishida faol ishtirok etishimiz talab etiladi. Bu sog‘lom va barkamol avlod ulg‘ayishi, farzandlarimiz hayotga katta kuch, keng dunyoqarash bilan kirib kelishi, pirovardida, turmushimiz yanada farovon bo‘lishida alohida o‘rin tutadi. Keyingi yillarda o‘zini o‘zi boshqarish organlarining jamiyatdagi o‘rni va nufuzi ortib borayapti. Mahalliy ijro hokimiyati organlarining ayrim vakolatlari ushbu tizimga o‘tkazildi. Natijada mahallaning ijtimoiyiqtisodiy, ma’naviy hayotiga oid muhim masalalar fuqarolar yig‘inlarining o‘zida hal etilmoqda. Bu bejiz emas, albatta. Darhaqiqat, xalqimiz turmushiga oid urf-odat va ezgu an’analarning shakllanishi, yashab kelishi, ayni paytda rivojlanishida mahallaning tarixiy o‘rni va ahamiyati beqiyos. Mahalla kishilarning mehr- oqibatli bo‘lib, hamjihatlikda yashashini ta’minlashga xizmat qiluvchi institut hisoblanadi. Shu bois har bir oila va jamiyatning farovonlashuvida uning ta’sirchanligi, hayotimizdagi qadr-qimmatini oshirish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, odamlarning qalbi va intilishlarida yurt obodligi, tinch va farovon hayot barpo etish g‘oyalari mujassam bo‘lishi, barcha bir yoqadan bosh chiqarib, ezgu ishlarni amalga oshirishida mahallaning xizmati katta. Davlatning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish dasturiga binoan mablag'lar ajratiladi. Ijtimoiy xarajatlar asosan, ijtimoiy madaniy tadbir xarajatlariga va aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlariga bo'linadi. Bu yo'nalishdagi xarajatlar nomoddiy sohaga mo'ljallangan mablag'lar hisoblanadi. Bu xarajatlarga: maorif, sog'liqni saqlash, madaniyat va fan hamda boshqa xarajatlarni sanab o'tish mumkin. Budjet korxonalari tarkibida yana bir guruh xarajatlar boshqaruv organlarini saqlash xarajatlari ham rejalashtiriladi. Bu guruh xarajatlariga 10

mudofaa, ichki ishlar vazirligi, milliy havfsizlik xizmati, Vazirlar Mahkamasining rezerv fondi ko'zda tutiladi. So’ngi yillarda aholining daromadlarining oshishi mamlakatimiz turmush darajasini yaxshilanayotganligi va kam taminlangan oilalar sonini sezilarli pasayotganligiga sabab bo’layotganligini ko’rishimiz mumkin. Aholi daromadlari barcha aholiga tegishli pul va natural (mahsulot shaklida) tushumlar hamda ko`rsatilgan bepul xizmatlar summasi, aholining milliy daromaddagi hissasi. Aholining jami turdagi daromadlari manbai ish haqi, pensiya, stipendiya, nafaqalar, mukofot, fonda, dividend, zayom va lotereya yutug`i, bank to`lagan foiz puli, ko`chmas mulkdan kelgan renta to`lovi va ijara puli, sug`urta qoplamalari va boshqalardan iborat. Aholi jon boshiga hisoblangan real daromad aholi turmush darajasining umumlashgan va yaxlit ko`rsatkichi hisoblanadi. Iqtisodiyotda aholi yalpi pul daromadlaridan barcha majburiy va ixtiyoriy to`lovlar (soliqlar, qarz puli, badallar) chegirib tashlangandan so`ng uning qo`liga tegadigan daromad ham muhim ahamiyatga ega. Aholi qo`liga tegadigan daromad miqdoriga soliqlar kuchli ta`sir etadi. Rivojlangan mamlakatlarda ish haqi daromadning 2/3 qismini tashkil etadi. Agar mamlakatda xususiy mulk ustivor, renta, aholi pul jamg`armasi ko`p bo`lsa, bank to`laydigan foiz puli salmoqli bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi daromadlari tarkib jihatidan mehnatdan, tadbirkorlikdan, mulkdan olingan daromadlar va transfert (nochorlarga budjetdan beriladigan nafaqa va yordam puli) kabi daromadlardan shakllanadi. Transfertlar nobozor daromadi, qolganlari bozor daromadi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida O`zbekistondagi aholi daromadlarida bozor tizimiga xos yangi daromad turlari (tadbirkorlik, mulk daromadi kabilar)ning ko`payib borishi kuzatiladi. 11

1-chizma. Aholi pul daromadlarining tarkibiy tuzulishi 1.2 Ijtimoiy himoya tushunchasi va uning mazmuni. Ijtimoiy muhofaza tizimi - aholining hayotiy muhim manfaatlari sohasi bo'lib, uning sifat va miqdor ko'rsatkichlari davlat va jamiyatning iqtisodiy, huquqiy va madaniy rivojlanish darajasidan darak beradi. Ijtimoiy muhofazalanish huquqi odamning munosib turmush kechirishi uchun zarur bo'lgan hajmdagi fiziologik, ijtimoiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish imkoniyati hisoblanadi. Ijtimoiy muhofaza tizimini tashkil etish masalasi ko'p jihatdan mamlakatdagi milliy tartibni, jamiyatdagi totuvlik darajasini, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish barqarorligini va dinamikasini belgilab beradi. 2013-yilda byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi, pensiyalar, nafaqa va stipendiyalar miqdorini o‘rtacha 23 foizdan kam bo‘lmagan darajada oshirish, 2013-yilda va 12

keyingi ikki yilda aholi real daromadlarini kamida bir yarim barobar ko‘paytirish vazifasi qo‘yilmoqda. 2-chizma. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlari tasnifi. 13

Aholini ijtimoiy muhofaza qilish deganda, biz aholiga davlat tomonidan yashash uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishga maqsadli yo’naltirilgan kafolatlar tizimini tushunishimiz lozim. Ijtimoiy muhofaza qilish bir tomondan, funksional tizim, ya'ni yo'nalishlar tizimi bo'lib, u ana shu yo'nalishlar asosida amalga oshiriladi, ikkinchi tomondan, u ijtimoiy muhofazani ta'minlaydigan institutlar tizimidan iborat bo'lib, unga davlat, sud, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlar kiradi. Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida davlatning ijtimoiy siyosati ijtimoiy muhofazalash mexanizmlarini, davlatning, korxonalar va ijtimoiy siyosatning boshqa sub'ektlarining roli va vazifalarini o'zgartiradi. Amalda bu ijtimoiy muhofazaga ajratiladigan byudjet mablag'lari salmog'ining qisqarishi, davlat tomonidan beriladigan bepul kafolatlarning kamayishini bildiradi. Ko'proq og'irlik nodavlat moliya manbalariga, shu jumladan, korxonalar zimmasiga yuklatiladi. Bu ayrim korxonalar uchun jiddiy muammolar tug'dirib, ularning ijtimoiy muhofaza bo'yicha tadbirlari hajmi va darajasini mehnat sharoitlari va uni muhofazalashga bog'lab qo'yadi. Amalga oshirilish usuliga qarab ijtimoiy siyosatni aktiv va passiv turlarga ajratish mumkin. Passiv ijtimoiy siyosat narxlarni sun'iy ravishda tutib turish, shuning hisobiga turmush darajasini oshirish yoki barqarorlashtirish, ijtimoiy muhofaza qilishning barcha yo'nalishlari bo'yicha dotatsiyalarni oshirishni ko'zda tutadi. Aktiv siyosat maqsadga muvofiqroqdir. Unda tashabbus ko'rsatish va tadbirkorlik uchun sharoit yaratib berish, pensionerlar, veteranlar, bolalar, byudjet sohasida xizmat qiluvchilarni qo'llab-quvvatlashda davlatning rolini oshirish ustivor maqsadlar hisoblanadi. Ijtimoiy siyosatda ikki asosiy yo'nalishni ajratib ko'rsatish mumkin, aholini ijtimoiy ta'minlash va davlat ijtimoiy kafolatlari. Ijtimoiy ta'minot pensiya ta'minoti, nafaqalar bilan ta'minlash, aholining ayrim tabaqalari uchun belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalar tizimi va ijtimoiy xizmat ko'rsatishni o'z ichiga oladi. Ikkinchi yo'nalish esa jamiyatning bir me'yorda rivojlanishini, 14

ya'ni sog'liqni saqlash, ta'lim, madaniyat va sog'lomlashtirish, shuningdek, turarjoyga ega bo'lish huquqini ta'minlash bilan bog'liq. Mamlakatimizda olib borilayotgan kuchli ijtimoiy siyosiy dasturi asosida pensiyalar miqdorini va pensionerlar sonini oshib borishi asosida pensiya ta`minotiga sarflanadigan mablag`larning miqdori yanada oshishi kuzatiladi. Mamlakatimizda davlat pensiyalari va kafolatlar minimal miqdorini keyingi yillarda oshib borishi 1- jadvalda berilgan. 1-jadval. Davlat pensiyalari va nafaqalarining minimal miqdori, so`m. Pensiya va nafaqalar..(oyiga) 2011-yil 1-dekabr holati 2012-yil 1-avgust holati 2012-yil 1-dekabr holati Ish haqi. 62920 72355 79590 Yoshga doir pensiyalar. 123060 14152 0 155670 Bolalikdan nogironlarga beriladigan nafaqa. 123060 14152 0 155670 Zarur ish stajiga ega bo‘lmagan keksa yoshdagi va mexnatga layoqatsiz fuqorolarga nafaqa. 75510 86883 5 95520 Jadval ma’lumotlaridan shuni ko’rishimiz mumkinki oxirgi ikki yil mobaynida yoshga doir pensiya,bolalikdan nogironlarga zarur ish stajiga ega bo’lmagan keksa yoshdagi hamda mehnatga layoqatsiz fuqarolarga beriladigan nafaqalarning minimal miqdorlari o’sish tendensiyasiga ega. 15

Hozirgi sharoitda aholining ijtimoiy himoya turlari kengayib, uning qo‘llanish asoslarini tubdan o‘zgartirish talab qilinayotgan bir paytda xizmat ko‘rsatilayotgan aholi soni va sarflanayotgan mablag‘ miqdori jihatidan pensiya ta’minoti aholini ijtimoiy himoyalashda asosiy o‘rinni egallaydi. 1993-yil 3- sentabrda Oliy Majlis tomonidan O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Ushbu Qonun 9 ta bob, 67 ta moddadan iborat. Undagi moddalar davlat pensiyalarini 3 xil turiga bag‘ishlangan va Qonun faqat ish staji bo‘lgan shaxslargagina va ularning oila a’zolariga pensiya tayinlash mumkinligini ko‘zda tutadi. Qonunni qabul qilishda O‘zbekiston Respublikasining demografik, geografik va iqlim sharoitlari va urf- odatlari hisobga olingan. Bu xususiyatlar Qonunning ish stajini hisoblashga, imtiyozli pensiyalar tayinlashga doir boblarda o‘z ifodasini topgan. Qonun respublika qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishga moslashganini hisobga olib, qishloq xo‘jalik xodimlarining ayrim toifalari paxtakor, sholikor, tamakikor ayollarga, cho‘ponlarga, paxta suvchilariga umumiy pensiya yoshini besh yilga qisqartirilgan holda imtiyozli pensiya tayinlash mumkinligini belgilagan. Davlat pensiyalarining quyidagi turlari belgilangan: I. Yoshga doir pensiya; II. Nogironlik pensiyasi ; III.Boquvchini yo‘qotganlik pensiyasi. Yoshga doir pensiya -shunday pensiyaki, u fuqaroning ma’lum yoshga yetganida, tegishli ish stajiga ega bo‘lganida tayinlanadi. Shunday qilib, yosh va staj, ya’ni ikkita shart bu tur pensiya ta’minotiga bo‘lgan huquqni belgilab beradi. Bunda boshqa holatlar muhim ahamiyatga ega emas. Yoshga doir pensiya — bu ko‘p yillik mehnatning mantiqiy samarasi hisoblanadi. Bunday pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun ishlash, xizmat qilish kerak albatta. 16

Yoshga doir pensiya umumiy asoslarda — erkaklar 60 yoshga to‘lganlarida va kamida 25 yillik ish stajiga ega bo‘lganlarida, ayollar 55 yoshga to‘lganlarida va kamida 20 yillik ish stajiga ega bo‘lganlarida tayinlanadi. Nogironlik pensiyasi - mehnat qilish qobiliyati yo‘qotilishi munosabati bilan belgilanadi, uning miqdori kasallikning sababi, nogironlik guruhiga va mehnat faoliyatining davomiyligi hamda o‘rtacha bir oylik ish haqiga bog‘liq bo‘ladi. Nogironlik pensiyasi nogironlik qachon boshlanganligidan qat’iy nazar: ish davridami, ishga kirgunga qadarmi, uni tugatganidan keyinmi qat’iy nazar tayinlanadi. Agar nogironlik mehnatda mayiblanish yoki kasb kasalligi sababli boshlangan bo‘lsa, u holda pensiya ishning davomiyligidan qat’iy nazar tayinlanadi. Nogironlik insonning mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan hollarda pensiya tayinlash uchun ish staji talab qilinadi, bunda ishning davomiyligi yoshga bog‘liq bo‘ladi. Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi p- vafot etgan boquvchining qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz oila a’zolariga tayinlanadi. Uning miqdori boquvchi o‘limining sababi, mehnat faoliyatining davomiyligi va ish haqiga bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasiga asosan fuqarolarga boquvchisidan mahrum bo‘lganlarida ijtimoiy ta’minotdan foydalanish huquqi kafolatlangan bo‘lib, turli sabablar tufayli otaonasidan yoki boquvchisidan mahrum bo‘lgan ishga yaroqsiz, qaramoqda bo‘lgan oila a’zolari ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlanishi, boquvchilari vafot etishi munosabati bilan to‘xtab qolgan daromad manbayi yashash uchun zarur bo‘lgan tirikchilik vositalarinining o‘rnini qisman bo‘lsada qoplanishi zarur. Marhumning qaramog‘ida bo‘lgan ishga yaroqsiz oila a’zolarini daromadini qoplash yo‘li esa davlat tomonidan O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonunda belgilab qo‘yilganidek, boquvchisini 17

yo‘qotganlik pensiyalari tayinlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi - bu vafot etgan marhumning birinchidan, qaramog‘ida bo‘lgan, ya’ni vafot etgan shaxsdan kun kechirishi uchun zarur bo‘lgan daromad manbayini olib turgan, ikkinchidan, ishga yaroqsiz bo‘lgan, ya’ni voyaga yetmagan yoki nogiron hisoblangan yohud pensiya ta’minoti to‘g‘risidagi Qonunning 7- moddasida ko‘rsatilgan yoshga doir pensiya olish yoshiga yetgan (erkaklar 60 yoshga; ayollar 55 yoshga yetgan, lekin zarur mehnat stajiga ega bo‘lmagan) shaxslarga marhumning ish staji va o‘rtacha oyli ish haqini hisobga olib, beriladigan oylik to‘lovlardir. O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan kuchli ijtimoiy himoya siyosati xususiyatlaridan biri yordamga muhtoj bo‘lgan fuqarolarni turli moddiy ta’minlash yo‘llari bilan yashash sharoitlarini yaxshilash va turli ijtimoiy larzalardan muhofaza qilishdir. Shunday muhofaza choralaridan biri boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasini belgilash hisoblanadi.Boquvchisini yo’qotganlarni moddiy jihatdan taminlash ularga yordam ko’rsatish qonuiy belgilab qo’yolgan. Vaqtincha mexnatga qobilyatsizlik qo`yidagi davrlarga to`g`ri kelganda nafaqa to`lanmaydi: - Ish xaqi saqlanmagan ta`til: - bolani parvarishlash bo`yicha ta`til; - ish vaqtincha tuxtatilganda; - xodim ishdan (lavozimidan) chetlashtirilib, ish xaqi to`lashto`xtatilib qo`yilganligi sababli ishlamagan; - xarbiy o`quv yoki tekshiruv yig`ini; - ishlab chiqarishdan ajralmagan xolda o`quv yurtlarida tahsil olishmunosabati bilan berilgan qo`shimcha ta`til. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qoshidagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi pensiya ta’minot tizimidagi boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha majburiy badallar, 18

ajratmalar va to‘lovlarning to‘liq yig‘ilishini ta’minlash, aholini davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy himoya qilish choratadbirlarini o‘z vaqtida mablag‘ bilan ta’minlash uchun tashkil qilingan. Bu jamg‘armaning asosiy vazifasi pensiya va nafaqalarni to‘lash uchun mo‘ljallangan mablag‘larni yig‘ish, to‘plashdan hamda o‘z vaqtida to‘lov uchun mablag‘ ajratish va to‘g‘ri sarflashdan iborat. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining asosiy vazifasi bo‘lib fuqarolarning davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy ta’minotga, ijtimoiy sug‘urtaga bo‘lgan huquqlarini jamg‘armaga o‘tkazilayotgan majburiy ajratmalar, badallar hisobiga amalga oshirish hamda pensiya va nafaqalar uchun sarflanadigan mablag‘laridan maqsadli foydalanilayotganligini nazorat qilishdir. O‘z huquqlari, erkinliklarini hamda siyosat, iqtisod, ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat va boshqa sohalardagi fuqarolarning qonuniy manfaatlarini birgalikda ro‘yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-istaklarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilmalar jamoat organlari hisoblanadi. Kasaba uyushmalari O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining ijtimoiy- iqtisodiy huquqlarini va manfaatlarini himoya qilish maqsadida tuzilgan jamoat tashkiloti bo‘lib, fuqarolarning mehnat qilish huquqlari, sog‘liqni saqlash, uy-joy va turmush darajalarini yaxshilash va himoya qilish tadbirlari bilan shug‘ullanadi. O‘zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalari Federatsiyasi va uning joylardagi quyi organlari ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy himoya sohasida asosiy o‘rinni egallaydi. Kasaba uyushmalar ijtimoiy ta’minot huquqi sohasini boshqarishda fuqarolarning o‘zlari qatnashuvi tamoyiliga asoslangan holda keng xalq ommasi nomidan pensiya va nafaqalarni tayinlash, fuqarolarni mehnat qilishga doir huquqlarini himoyalash, ijtimoiy xizmat ko‘rsatish sohasida mehnat va ijtimoiy muhofaza organlari bilan birgalikda ish olib boradilar. O‘zbekiston Respublikasida kasaba uyushmalar faoliyatiga jiddiy e’tibor beriladi, kasaba uyushmalari sanatoriya va kurortlar tizimiga ega bo‘lib, mehnatkashlarning 19

salomatliklarini tiklash uchun yo‘llanmalarni taqsimlaydi, mehnat qonunlarini bajarilishini nazorat qiladi. 1.3. O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalashning huquqiy kafolati. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999-yil 13-yanvardagi «Aholini aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta’minlashda fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari rolini oshirish to‘g‘risida»gi farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining 1999 -yil 7-dekabrdagi «2000- 2005-yillarda yolg‘iz keksalarning, pensionerlar va nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar Dasturi to‘g‘risida»gi qarori va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006- yil 7-sentabrdagi 459-sonli qarori bilan tasdiqlangan «2007-2010- yillarda yolg‘iz keksalar va nogironlarni aniq ijtimoiy muhofaza qilish va ularga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishni yanada kuchaytirish choratadbirlari» Dasturi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida», 2009-yil 30-dekabrda PF-4161-son Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Perizentining 2009-yil 30-dekabirdagi «O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining tashkiliy tuzilmasini shakllantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Vazirining 2010-yil 12-fevralidagi 22- sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan «Bandlikka ko‘maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlarining namunaviy Nizomi» yuqoridagi so‘zlarning yorqin dalilidir. Ushbu farmon va qarorlar aholini ijtimoiy himoya qilishda fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini rolini oshirish, ijtimoiy muhofazaning muayyan shaxsga yo‘naltirilganligini ta’minlashda ularning ma’suliyatini yanada kuchaytirish maqsadida qabul qilingan. Aholini muhofaza qilishning aniq shaxsga qaratilishini yaxshilash uchun turar joy muassasalari bolali 20

oilalarga nafaqalar hamda yolg‘iz o‘zgalar parvarishiga muhtoj pensionerlarni asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash masalalarini o‘z zimmasiga olgan bo‘lsa, yolg‘iz keksalarni, pensioner va nogironlarni ijtimoiy ta’minot va uy joy maishiy sharoitlarni yaxshilash yuzasidan ehtiyojlarni qondirish masalalarini hal qilish uchun homiylar mabla‘larini jalb qilish zarurligi belgilandi. O’zbekiston Respublikasi prezdentining 2007-yil 19-martdagi PF- 3864 sonli farmoni”Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini yanadatakomillashtirish va mustahkamlashga oid chora tadbirlar to’grisida. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi davlatimizning kuchli ijtimoiy himoya siyosatiga amal qilgan holda, «O‘zbekiston Respublikasi aholisining 2010-yilgacha davrga mo‘ljallangan ijtimoiy himoyasi yagona tizimini yaratish konsepsiyasi»ni ishlab chiqdi. Bu konsepsiyada davlatning ijtimoiy siyosatini amalg oshirish uchun yagona yo‘l ishlab chiqish va turli davlat idoralari va jamoat tashkilotlarini kuchlarini birlashtirish lozimligi ta’kidlab o‘tilgan. Unda ijtimoiy himoyaning mavjud usullarini, ularni moliyaviy ta’minlash manbalarini tubdan o‘zgartirish, bu muammolarni faqat davlat mablag‘lari hisobiga hal qilmay, balki xayriya va jamoat mablag‘larini ham jalb qilish zarurligi kabi qoidalar asosiy o‘rin olgan. Aholini ijtimoiy himoyalash masalalari ijtimoiy ta’minot organlari bilan birga Mehnat, Moliya, Sog‘liqni saqlash, Aloqa vazirliklari, Pensiya Jamg‘armasiga hamda jamoat tashkilotlari bo‘lgan Ko‘zi ojizlar, Kar-soqovlar, Nogironlar, Qizil Yarimoy jamiyatlari, «Mehribonlik», «Bolalar», «Navro‘z», «Sog‘lom avlod uchun» kabi xayriya jamg‘armalariga ham yuklatilgandir. Hozirgi sharoitda aholining ijtimoiy himoya turlari kengayib, uning qo‘llanish asoslarini tubdan o‘zgartirish talab qilinayotgan bir paytda xizmat ko‘rsatilayotgan aholi soni va sarflanayotgan mablag‘ miqdori jihatidan pensiya ta’minoti aholini ijtimoiy himoyalashda asosiy o‘rinni egallaydi. 21

1993-yil 3-sentabrda Oliy Majlis tomonidan O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonuni qabul qilinib, 1994-yil 1-iyuldan respublika hududida kuchga kirdi. Qonunga asosan, faqat ish staji mavjud bo‘lgan shaxslargagina pensiyalar tayinlanishi belgilangan. Bu pensiyalar yoshga doir, nogironlik va boquvchisini yo‘qotganlik pensiyalaridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o‘zining Oliy Majlisda so‘zlagan nutqida kelgusida ijtimoiy himoyani aniq toifa kishilariga qaratilishini kuchaytirish kerakligi haqida gapirib o‘tdi. Bundan shu xulosa kelib chiqadiki, ijtimoiy ta’minot tizimida qo‘llanilayotgan hozirgi qonunlarimizni ham qaytadan ishlab chiqish zaruriyati tug‘ildi. O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonunda belgilangan pensiya yoshi Xalqaro Mehnat Tashkilotining «Nogironlik, qarilik va boquvchisini yo‘qotganlik bo‘yicha nafaqalar to‘g‘risida»gi Konvensiyada ko‘zda tutilganidan 5 va 10 yil kamdir. Bundan tashqari ish sharoiti zararli va og‘ir bo‘lgan xodimlar,teatr, sirk va boshqa tomosha muassasalarining artistlari, aviatsiya, maorif, sog‘liqni saqlash, qishloq xo‘jaligi, urush nogironlari, ko‘p bolali onalar va boshqa ayrim toifaga tegishli fuqarolar yoshga doir pensiyani bundan ham ilgariroq olish huquqiga ega bo‘ladilar. Ijtimoiy soha xarajatlari ichi yuqori ko’rsatkichni ta’lim sohasi tashkil etib,bu borada amalga oshirilgan ishlarga to’xtaladigan bo’lsak kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida O`zbekistonda rejali asosda umumiy va o`rta- maxsus ta`limini rivojlantirish bo`yicha keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda o`quvchi va talabalarning asosiy o`quv dasturlarini sifatli va to`laqonli o`zlashtirishlari uchun umummilliy miqyosda umumiy o`rta ta`limni to`la hajmda o`quvchilarga berilishini ta`minlash lozim. Xalq xo`jaligi tarmoqlarining jadal rivojlanishi va yangi ishlab-chiqarish texnologiyalarini tadbiq etish, yuqori darajada malakali mutaxassislarni tayyorlashni talab etadi va buni ta`lim tizimining barcha darajalarida, ayniqsa 22

boshlang`ich, fundamental tayyorgarlik darajasida yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni tadbiq etmasdan turib amalga oshirish mumkin emas. Shu bilan birga, muhim ahamiyatga molik bo`lgan omillardan yana biri, bu maktablarni Davlat ta`lim standartlariga javob beruvchi zamonaviy o`quv va laboratoriya jihozlari, kompyuter texnikalari va o`quv-metodik qo`llanmalari bilan ta`minlanishidir. Davlatimiz rahbari o`z ma`ruzalarida aynan mavjud umumta`lim maktablarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va uni rivojlantirish zarurligi to`g`risida ko`satmalar berdi. Shu bilan birga shuni ta`kidlab o`tish lozimki, ayrim maktablar rekonstruksiya va kapital ta`mirlashga o`ta muhtoj, ba`zi birlari esa umuman yaroqsiz holatga kelib qolgan, undan tashqari bir qism maktablarning moddiy texnika bazasi o`ta past darajada. Agar bu yo`nalishda qisqa muddatlar ichida davlat va jamoatchilik tomonidan paysalga solinmay keskin choralar ko`rilmasa, kutilgan ijobiy natijalarni olish shubhali bo`lib qoladi. Qo`yilgan vazifalarni amalga oshirish maqsadida Respublikamiz Hukumati tomonidan mavjud maktablarning binolarini sifat nuqtai-nazardan qayta ko`rib chiqish, ularning moddiy texnik bazasini mustahkamlash va zamonaviy o`quv- laboratoriya jihozlari bilan ta`minlash, o`quv va o`quv-uslubiy adabiyotlar bilan to`ldirish bilan bog`liq masalalarni moliyalashtirishning aniq manbalarini belgilagan holda bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Jamg`arma mablag`laridan qat’iy maqsadli (yo`nalishlar bo`yicha) va samarali foydalanilishini ta’minlash. Hukumat qarori bilan Jamg`armaning ijro etuvchi direksiyasiga rahbarlik qilish O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirining ijtimoiy masalalarga mutasaddi o`rinbosari zimmasiga yuklatilgan. Hukumat qabul qilgan qarorlarning muhim tomonlaridan biri shundan iboratki, korxona va tashkilotlarning dasturni moliyalashtirishga yo`naltirgan 23

mablag`lari daromad (foyda) solig`idan ozod etiladilar. Jamg`armaga tushirilgan mablag`lar maqsadli yo`nalishda u yoki bu maktabning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash yoki mukammal rekonstruksiya qilish va ta’mirlashga yo`naltiriladi. Shuni qayd etish lozimki, umumta’lim maktablari tomonidan Vazirlar Mahkamasining "budjet tashkilotlarini mablag` bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to`g`risida" 1999 yil 3 sentabrdagi 414-son qaroriga muvofiq tashkil etilgan budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg`armalari mablag`laridan Maktab ta’limini rivojlantirish dasturini amalga oshirish uchun foydalanishga ruxsat etilgan. Mustaqillik yillarida ta’lim tizimini tubdan modernizatsiya qilish imkonini bergan Kadrlar tayyorlash milliy dasturini hayotga tatbiq etish mamlakatimizni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim yo‘nalishiga aylandi. 12 yillik majburiy ta’limga o‘tish, 1,5 mingdan ortiq kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarni barpo etish iqtisodiyot tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan mutaxassisliklar bo‘yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanishini ta’minlamoqda. Har qanday ijtimoiy muhofaza ijtimoiy kafolatlar asosiga quruladi. Ular ham muayyan tizimdan iboratdir. Kafolatlar quyidagilarni amalga oshirishi lozim: • ish kuchi bozorini uning talab va taklif o'rtasida vujudga keladiganziddiyatlarni yumshatish orqali tartibga solishi; • mehnatga qobiliyatli barcha jamiyat a'zolarining ish bilan band bo'lishigako'maklashmog'i (hech kim o'z xohishiga zid o'laroq ishsiz qolishi mumkin emas); • mehnatga qobiliyatli barcha aholi qatlamlariga tayanishi, ayniqsa ishgamuhtojlarga e'tiborni qaratishi lozim. 24

· Ijtimoiy nafaqalarning turli ko’rinishlari aholini ijtimoiy himoyalashda muhim o’rinni egalaydi. Ijtimoiy nafaqalar homiladorlik va tug’ish, farzand tug’ilganda,bola parvarishida va boshqa holatlar bo’yicha vaqtinchalik mehnat qobilyatini yo’qotganlik uchun nafaqalardan iborat bo’lishi mumkin. · Bu nafaqaning minimal darajasi barcha holatlarda minimal ish haqining 90% miqdorida belgilanishi mumkin · Vaqtinchalik mehnat qobilyatini yo’qotish, ish vaqtida shikaslanish kabi holatlada ish stajiga etibor berilmay, ish haqining 100% miqdorida to’lanadi. · Ijtimoiy sug’urta qilinuvchi ayollarga,korxonalari tugaganligi munosabati bilan ishsiz deb topilgandan so’ng 12 oy davomida o’rtacha oylik miqdorida · Boshlang’ich, o’rta oliy o’quv yurtlaridan so’ng kasbiy bilim beruvchi ta’lim muassasalarida ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qiyotgan ayollarga stipendiya miqdorida · Bundan tashqari bola parvarishi bo’yicha har bir oylik nafaqalar ish haqining minimal darajasi miqdorida bolalar soniga bog’liq bo’lmagan holda beriladi va bolaning voyaga yetgunga qadar beriladi. So’ngi yillarda ish haqi, pensiya, stipendiya va nafaqalar miqdorini oshirish,jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavkalarini kamaytirish,inflatsiya darajasini pasaytirish bo’yicha ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida aholining yalpi va real daromadlari sezilarli darajada oshdi,uning xarid qobilyati barqaror sur’atda o’sib bormoqda. 25

Ijtimoiy ta'minot quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarda amalga oshiriladi: davlat ijtimoiy sug'urtasi, respublika byudjeti mablag'lari, mahalliy byudjetlar mablag'lari. Iqtisodiyotni isloh qilish davrida ijtimoiy ta'minotning jamoat tashkilotlari va xususiy shaxslar faoliyati bilan bog'liq shakllari rivoj topadi. Aholini ijtimoiy muhofazalashni bir vaqtning o'zida amal qiladigan va bir-birini to'ldiruvchi quyidagi to'rtta tizimga ajratish mumkin: davlat ijtimoiy ta'minoti, davlat ijtimoiy sug'urtasi; jamoa ijtimoiy sug'urtasi va shaxsiy sug'urta. Davlat ijtimoiy ta'minoti – aholining ijtimoiy zaif qatlamlariga pulli nafaqalar vositasida ko'rsatiladigan yordamdir. Soliqlar va boshqa byudjet tushumlari hisobiga moliyalanadigan bu yordam ularga belgilangan minimal turmush darajasini kafolatlaydi. Nafaqa huquqiy kategoriya sifatida fuqarolarga yoki oilaga davlat ijtimoiy sug‘urtasi manbalari, davlat Byudjeti hamda boshqa maxsus manbalardan pul shaklida, muntazam ravishda yoki bir marta ko‘rsatadigan ijtimoiy yordamdan iborat bo‘lib, pensiyalardan farq qiladi va odatda, yordam xususiyatiga ega bo‘ladi hamda fuqaro turmush kechirisining asosiy manbayi bo‘lib hisoblanmaydi. Pensiyalarga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar pul shaklida berilishi, qaytarib olinmaslik sharti bilan tekinga berilishi kabilar nafaqalarga ham xosdir. Pensiyalardan farqli o‘laroq, nafaqalar vaqtinchalik xususiyatga ega. Ular turmush darajasini ta’minlashning qo‘shimcha manbayi bo‘lib sanaladi va nafaqalar tayinlanishida nafaqa oluvchining avvalgi faoliyati va mehnat staji unchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Nafaqalar manbalariga ko‘ra: — byudjetdan tashqari pensiya Jamg‘armasi hisobidan to‘lanadigan nafaqalar; — davlat va mahalliy byudjet mablag‘laridan to‘lanadigan nafaqalar; — aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi Jamg‘arma hisobidan to‘lanadigan nafaqa; 26

— boshqa manbalardan to‘lanadigan nafaqalarga bo‘linadi. Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar tayinlanishi nafaqa olishga talabgor fuqaroning (yoki uni oila a’zosini) mehnat faoliyati bilan, unig uchun ish beruvchilar tomonidan yoki bevosita o‘zi tomonidan byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ijtimoiy sug‘urtasi o‘z vaqtida, to‘liq va muntazam ravishda to‘lab berilganligi bilan bog‘liq qilib qo‘yilgan. Ya’ni, ijtimoiy sug‘urta badallari to‘lanmaydigan ish faoliyati bilan shug‘ullanish yoki sug‘urta badallarini muntazam to‘lanmaganligi odatda ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha nafaqalar olish huquqi paydo bo‘lmasligiga sabab bo‘ladi. «Sug‘urta badallari to‘lanmagan bo‘lsa nafaqa ham tayinlanmaydi» degan tamoyil amal qiladi. Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar ijtimoiy sug‘urta qilingan xodimlarga, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko‘zda tutilgan hollarda boshqa fuqarolarga ham beriladi. Umumiy qoidaga ko‘ra xodim ish beruvchi bilan mehnat munosabatlarida (sinov davrida ham) bo‘lgan davrda unga nafaqa olish huquqi paydo bo‘lsa beriladi. Ayrim hollarda ishdan bo‘shagan xodimlarga ham nafaqa tayinlanishi mumkin. «Davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomning 1-bandiga ko‘ra, byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha quyidagi nafaqalar beriladi: a) vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik uchun; b) homiladorlik va tug‘ish uchun; d) bola tug‘ilgani uchun; e) qo‘shimcha dam olish kuni uchun; f) dafn etish marosimi uchun nafaqalar . 27

Davlat ijtimoiy sug'urtasi zarur turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy bo'lib, ish beruvchilar va mehnatkashlarning sug'urta badallari, davlat tomonidan ajratiladigan dotatsiyalar hisobiga moliyalalashtiriladi. Ishlaydigan onalarga bola ikki yoshga to‘lgunga qadar unga qarab turganlik uchun oylik nafaqa to‘lash va tayinlash tartibi. Bola ikki yoshga to‘lgunga qadar unga qarab turganlik uchun oylik nafaqa to‘lash va tayinlashning huquqiy asosi bo‘lib, 2002-yil 14-martda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro‘yhatga olingan «Ishlaydigan onalarga bola ikki yoshga yetgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqa tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi va «Ishlamaydigan onalarga bola ikki yoshga yetgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqa tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomlar hisoblanadi. Ushbu Nizomlarga muvofiq, bolaga qarab turganlik nafaqasi qoidaga ko‘ra onaga, ona bo‘lmagan hollarda otaga, farzandlikka olganga, homiyga yoki farzandlikka olgan boshqa qarindoshlarga (ona o‘rniga o‘tuvchi) bola 2 yoshga to‘lgunga qadar tayinlanadi va to‘lanadi. «Ishlaydigan onalarga bola ikki yoshga yetgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik nafaqaqa tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq, bolaga qarab turganlik nafaqasi ikki yoshga yetmagan bolalar sonidan qat’iy nazar, faqat 1 ta bola uchun oy sayin to‘lanadi. Bunday nafaqa O‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam oylik ish haqining 200 foizi miqdorida to‘lanadi. Bunda nafaqa eng kichik bola ikki yoshga yetguncha beriladi. Bolaga qarab turganlik nafaqasi bola tug‘ilgan oyning keyingi oyidan bola ikki yoshga to‘lgan oygacha to‘lanadi. Ishlaydigan (byudjet hisobidan ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o‘qiyotgan) onalarga bolaga qarab turganlik nafaqasi ish (o‘qiyotgan) joyidagi korxona, muassasa, tashkilot tomonidan tayinlanadi. Byudjet hisobidagi korxona, muassasa, tashkilotlarda ishlovchi ayollarga, shu jumladan, davlat granti asosida ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotgan onalarga bu nafaqa davlat byudjeti hisobidan to‘lanadi. Nodavlat korxona, tashkilotlarda 28

ishlovchilarga ushbu korxona mablag‘laridan bolaga qarab turganlik nafaqasi to‘lanadi. Jamoa sug'urtasi yetarli turmush darajasini kafolatlaydi. U majburiy yoki ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi mumkin. Bunda ish beruvchilar va yollanganning sug'urta badallari to'lov manbalari bo'lib xizmat qiladi. Shaxsiy sug'urta farovonlikning yuqori darajasini kafolatlaydi. U ixtiyoriy ravishda, fuqarolarning sug'urta badallari hisobiga amalga oshiriladi. Birinchi ikki quyi tizimning asosiy tamoyili – birdamlik, uchinchisiniki subsidiyalash, turtinchi, ya'ni shaxsiy sug'urtaniki esa, mutanosiblik tamoyilidir. Birdamlik tamoyili yordamning muhtojlik darajasiga qarab, fuqaro to'lagan soliqlar va sug'urta badallari miqdorini hisobga olmasdan taqsimlanishini ko'zda tutadi. Subsidiyalash tamoyilida esa, muhtojlik darajasiga qarab, ammo badallar miqdori va mos ravishda to'lovlar miqdorini hisobga olgan holda yordam ko'rsatiladi. Mutanosiblik tamoyili to'langan sug'urta badallariga mutanosib miqdorda yordam ko'rsatishni ko'zda tutadi. Yuqorida qayd etilganlardan tashqari ijtimoiy himoyaning yana bir necha tamoyillari qo'llanadi: • umumiylik; • ochiqlik; • ko'ptomonlamalik; • ta'minot turlarining turfa xilligi; • muvofiqlik (ya'ni ijtimoiy yordam miqdorining iqtisodiy taraqqiyotdarajasiga mosligi). Birinchi ikki tizim o'zaro bog'liq va bir-birini to'ldiradi. Davlat ijtimoiy ta'minoti va sug'urtasining quyidagi turlari mavjud: 29

• davlat ijtimoiy sug'urtasi bo'yicha nafaqalar va boshqa ijtimoiy nafaqalar; • davlat pensiya ta'minoti; • uy-internatlarda keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga qarash vaxizmat ko'rsatish; • nogironlarni protez-ortopedik buyumlar va harakatlanish vositalari bilanta'minlash; • bolalar uylari, internatlar va boshqa muassasalarda bolalarga qarash vaularni tarbiyalash; • nogironlarni ishlab chiqarish va kasbiy reabilitatsiya qilish;• aholini sanatoriya-kurortlar va dori-darmonlar bilan ta'minlash; • uylarda ijtimoiy xizmat ko'rsatish va boshqalar. To'la ma'noda olganda, ijtimoiy muhofaza quyidagi yo'nalishlarni qamrab oladi: • jamiyat a'zolariga kun kechirish uchun zarur narsalarning eng kammiqdorini ta'minlash va muhtojlarga moddiy yordam ko'rsatish, turmush darajasini pasaytirish omillaridan muhofaza qilish; • fuqarolarning o'zlari uchun qonunga zid kelmaydigan har qanday yo'llarbilan tirikchilik vositalarini hech bir to'siqsiz ishlab topishlari uchun imkon beradigan shart-sharoitlar yaratish; • fuqarolarning ta'lim, tibbiy yordam va shu kabilarga bo'lgan ehtiyojlariniqondirishni ta'minlaydigan shart-sharoitlar yaratish, bunda jamiyat imkoniyatlari va o'ziga xos milliy-tarixiy xususiyatlarni hisobga olish; 30

• yollanib ishlayotganlarga qulay sharoitlarni ta'minlash, ularni sanoatishlab chiqarishining salbiy ta'sir ko'rsatishidan muhofaza qilish; • jamiyat a'zolarining ekologik xavsizligini ta'minlash; • fuqarolarni jinoiy hamlalardan himoya qilish; • huquqiy, demokratik davlat tamoyillariga mos keluvchi fuqarolik vasiyosiy huquqlar hamda erkinliklarni muhofaza qilish; • ijtimoiy va millatlararo nizolarga barham beruvchi shart- sharoitlaryaratish; • siyosiy ta'qib va ma'muriy zo'ravonlikdan muhofaza qilish; • ma'naviy hayot erkinligini ta'minlash, mafkuraviy tazyiqlardan muhofazaqilish; • umuman, jamiyatda, ayrim yacheykalar va tarkibiy bo'linmalarda qulaypsixologik iqlim yaratish, psixologik tazyiq o'tkazishdan muhofaza qilish. XX asrda an'anaviy kapitalistik jamiyat haqiqatda o'zgarib, yangi ijtimoiy- iqtisodiy tizimga ijtimoiy yo'naltirilgan bozor xo'jaligiga aylandi, ham umuman jamiyatni, ham xo'jalik organizmining tarkibiy tuzilmalarini qamrab oladigan qudratli ijtimoiy muhofaza tizimlari qaror topmoqda, ular korxonalar va firmalar, aksionerlar jamiyatlari, kooperativlar, mehnat tashkilotlari va hokazolardir. Hozirgi vaqtda g’arbda fuqarolarni ijtimoiy muhofaza qilishning amerikacha, yevropacha, yaponcha va hokazo andozalari mavjud bo'lib, ular doirasida yana o'ziga xos ko'rinishlari ham faoliyat ko'rsatmoqda. Bu andozalarning umumiy xususiyatlari bilan bir qatorda o'ziga xos umumiy belgilari va milliy jihatlari ham mavjuddir. 31

O'zbekistonda mustaqillikning dastlabki yilaridan boshlab iqtisodiy islohotlarning o'ziga mos yo'li tanlandi. O'tish davri jarayonlari Prezident I.A. Karimov olg'a surgan beshta asosiy tamoyillaridan biri: «xalq turmush darajasining izchil va barqaror o'sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy muhofaza qilishni ifoda etadi". Ijtimoiy muhofazaning ijtimoiy-iqtisodiy munosabat sifatidagi mohiyati jamiyat va aholi o'rtasidagi muhtojlik hollarida yordam, qariyalarga ko'maklashish, sog'liqni saqlash, ijtimoiy ahvol, hayotiy zaruriy vositalar bilan ta'minlash bilan bog'liq munosabatlardan iborat. Ijtimoiy muhofazaning iqtisodiy negizini moddiy ishlab chiqarish tashkil etadi. Taqsimotchilik munosabatlari natijasida jamiyatning oldiga qo'yilgan bosh maqsadga muvofiq yalpi milliy mahsulotning muayyan qismi aholi ijtimoiy muhofazasiga sarflanadi. Ijtimoiy muhofaza fondining aksariyat qismi taqsimotchilik jarayonida davlat byudjetida shakllanadi. Uning to'planish mexanizmi soliqlar va maqsadli jamg'armalardir. Mamlakatimizda davom etayotgan va bozor iqtisodiyotini qaror toptirishga qaratilgan chuqur ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar umuman, fuqarolarning samarali ijtimoiy muhofaza qilishni, xususan, korxonalar xodimlarini muhofaza qilishni nihoyatda muhim vazifalardan biriga aylantirdi. Bir tomondan, bu o'zgarishlar fuqarolarning ijtimoiy muhofazalanishini kuchaytiradi, ikkinchi tomondan esa, inson faoliyatining ayrim muhim tomonlarida ijtimoiy muhofaza qilish bo'yicha ko'proq kuch-g'ayrat sarflanishini: ishsizlikdan, pulning qadrsizlanishidan, fuqarolarning birmuncha qismi moddiy tomondan ta'min etilmaganidan va shu kabilardan muhofaza qilishni talab etadi. 32

II bob. Byudjetdan moliyalashtiriladigan xarajatlarni bugungi holatini tahlili. 2.1 O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining 2012- yil tahlili Davlat o’z vazifalarini bajarish jarayonida bir qator xarajatlar qilishi zarur.Bu xarajatlar,eng avvalo,mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun turli tarmoqlarga invistetsiya qilish uchun mo’ljallangan,aholining turmush darajasini ko’tarish uchun rejalashtirilgan,ijtimoiy vazifalarni bajarishga ajratilgan,davlatni boshqarish,mudofaani taminlash kabi aniq maqsadlarga qaratilgan xarajatlardan iborat bo’ladi.Ushbu umumdavlat xarajatlari byudjet orqali moliyalashtiriladi. Byudjet tizimining barcha xarajatlari turli byudjetlar o’rtasida taqsimlanadi,bu esa u yoki bu xarajatni muayyan byudjetga kiritilishini anglatadi.Bu birinchidan moliyalashtirilayotgan muassasaning respublika va mahalliy organlarga qarashli bo’lishi ,ikkinchidan moliyalashtiriladigan tadbirning ahamiyatidan kelib chiqadi. Davlat byudjeti xarajatlari 7 ta guruhga bo'linadi: 1) ijtimoiy soha va aholiga ijtimoiy yordam berish xarajatlari; 2) iqtisodiyot xarajatlari; 3) markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; 4) davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va Adliya organlari xarajatlari; 5) fuqarolarni o'z-o'zini boshqarish organlari xarajatlari; 6) Vazirlar Mahkamasining rezerv fondiga xarajatlar; 7) Boshqa xarajatlar. 33

Davlat byudjeti xarajatlarini tahlil qiladigan bo’lsak yillar davomida daromadlarga mutanosib tarzda o’sib kelmoqda.Davlat byudjeti xarajatlarining 2012-yil holatini tahlil qilganimizda ijtimoiy soha xarajatlari jami byudjet xarajatlariga nisbatan 12 299.9 mlrd.sumni yani 58.9 foizni tashkil qilgan bo’lsa, iqtisodiy xarajatlar 2317.0 mlrd.sumni jami xarajatlarga nisbatan 11 foizni tashkil qilgan,markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirishga 1 131.7mlrd.sum ajratilgan bo’lib uning ulushi 5.4foizni tashkil qilgan,davlat hokimyat boshqauv organlari xarajatlari 852.8mlrd.sumni jamiga nisbatan 4 foizni ,fuqarolarni o’z-o’zini boshqarish organlari xarajatlari 852.8mlrd.sumni 4foizni tashkil qilgan bo’lsa boshqa xarajatlar 4 274.6 mlrd.sumni jamiga nisbatan 20.4 foizni tashkil qilgan. Iqtisodiyot xarajatlari va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari o’z salmog’iga ko’ra O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining tarkibiy tuzilmasida keying o’rinni egallab ,ularning har biriga byudjet xarajatlarining 11 foizi va 5.4 foiz qismlari to’g’ri kelayapti.Bu raqamlar byudjet mablag’lari hisobidan mamlakat iqtisodiyotining barqaror o’sishini ta’minlash,uning tarkibiy tuzulmasini takomillashtirish va o’zgartirish, milliy xo’jalik sektorlarida iqtisodiy samaradorlikni o’sishini taminlash,ilmiy- texnika taraqqiyotining o’sish suratlarini tezlashtirish,yagona texnikaviy siyosatni yurgizishga jiddiy etibor qaratilayotganidan darak beradi. Mamlakat iqtisodiyotini moliyalashtirish xarajatlari vazirliklar,idoralar va korxonalar bo’yicha rejalashtiriladi hamda bir vaqtining o’zida ma’lum mqasadlarga mo’ljallanganligi bo’yicha ko’zda tutiladi.Bunda byudjet mablag’larining asosiy qismi iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga,yani sanoat,energetika,qishloq xo’jaligi va transportga yo’naltiriladi. Byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanish nuqtai nazaridan capital qo’yilmalarni moliyalashtirish iqtisodiyotni rivojlantirishda muhum ahamiyatga egadir. Ishlab 34

chiqarish va noishlab chiqarish maqsadlariga mo’ljallangan asosiy fondlarning yangilarini yaratish va harakatdagilarni kengaytirish uchun pul mablag’larini taqdim etishga capital qo’yilmalarni moliyalshtirish deyiladi.Byudjet resurslari cheklanganligi uchun ular investitsiyalarning cheklangan doirasiga,ya’ni maqsadli dasturlarga kiritilgan yoki hokimyatning ijroiya organlari qarori bo’yicha amalga oshirilayotgan investitsiyalarga beriladi. Iqtisodiyot xarajatlarini moliyalashtirishning muhum yo’nalishi yuridik shaxslarga turli subsidiyalar,dotatsiyalar va subvensiyalar berishdir.Bu ko’rinishdagi byudjet mablag’lari davlat,mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlari va xususiy korxonalarning turli joriy xarajatlari va zararlarni qoplash uchun ajratiladi.Ana shunday xarajatlarning asosiy qismi yoqilg’i- energetikasanoati,agro sanoat kompleksi,uy-joy kommunal xo’jaligi,shahar transporti va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga yo’naltiriladi. 2-jadval. Yillar bo’yich davlat byudjeti xarajatlar ko’rsatkichi. № Ko’rsatkichlar 2008 2009 2010 2011 2012 1 Davlat byudjeti xarajatlari jami(maqsadli jamg’armalarsiz) 100 100 100 100 100 2 Ijtimoiy madaniy soha va aholini ijtimoiy himoyalash xarajatlari 56.2 59 59.5 58.0 59.2 35

NNT,NXT va fuqarolar jamiyatni rivojlantirish mablag’lari va 3 grantlari - 0.03 0.05 0.03 0.03 4 Iqtisodiyot xarajatlari 11.0 11.4 19 10.9 10.6 Davlat hokimyati. Boshqaruv sud va prakratura organlarini 5 saqlash xarajatlari 2.1 2.5 4.6 2.9 3.1 O’z-o’zini boshqarish 6 organlarini saqlash xarajatlari 0.6 0.8 1.5 0.9 1.0 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira 7 jamg’armasi 0.5 0.4 0.5 0.3 0.3 8 Boshqa xarajatlar 18.5 19.6 32.5 20.7 20.4 YAIM ga nisbatan byudjet taqchilligi(-) profissit(+) 0.5 0.4 0.5 0.4 0.1 Jadval malumotlaridan ko’rib turibmizki yillar davomida xarajatlar o’sish tendensiyasiga ega bo’lib kelmoqda. 2012-yilda byudjet xarajatlarining 59.2 foizini ijtimoiy soha xarajatlari tashkil qilgan bo’lsa bu ko’rsatkich 2013-yilda 60.4 foiz bo’lishi kutilmoqda.Ijtimoiy soha xarajatlari ichida sog’liqni saqlash,xalq talimi,mudofa madaniyat xarajatlari o’rin olgan bo’lib ular ham salmoqli ulishni tashkil etadi. Mamlakatimizda sog‘liqni saqlash tizimini yanada isloh qilish va rivojlantirish bo‘yicha ham 2012-yilda izchil va aniq maqsadga qaratilgan ishlar amalga oshirildi. Sog‘liqni saqlash muassasalarining moddiy- texnik bazasini yanada mustahkamlash uchun o‘tgan yili Ta’lim muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasi Ta’lim va 36

tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasiga aylantirildi. Bu faqat o‘tgan yil davomida Jamg‘arma mablag‘lari hisobidan 154 ta tibbiyot muassasasini qurish va rekonstruksiya qilishga 255 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ yo‘naltirish, 7,5 ming o‘ringa mo‘ljallangan shifoxonalarni va bir smenada 11 ming kishini qabul qila oladigan ambulatoriya-poliklinika ob’ektlarini foydalanishga topshirish imkonini berdi. Tibbiyot muassasalarini zamonaviy diagnostika va davolash uskunalari bilan jihozlash uchun Jamg‘arma tomonidan 8 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ ajratildi. Respublika ixtisoslashtirilgan jarrohlik markazida zamonaviy, yuksak texnologiyalarga asoslangan tibbiyot uskunalari bilan jihozlangan, yurak-qon tomir kasalliklariga chalingan bemorlarga jahon standartlari darajasida diagnoz qo‘yish va ularni davolash imkonini beradigan kardiojarrohlik bo‘limining ochilishi o‘tgan yili shu sohada qilgan eng muhim ishlarimizdan biri bo‘ldi. Shuni mamnuniyat bilan qayd etmoqchimanki, reproduktiv salomatlikni ta’minlash bo‘yicha o‘zbek modeli BMT tomonidan Sharqiy Yevropa, Boltiqbo‘yi va Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlari uchun eng yaxshi mintaqaviy dastur sifatida tavsiya etildi. 2.2. Ijtimoiy xarajatlar turlari, ularni O’zbekistonda moliyalashtirish manbalarining tahlili. Davlat byudjetining ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlari davlat tomonidan ijtimoiy funksiyasining bajarilishi bilan bog’liq bo’lib bu xarajatlar quydagi guruhlarga bo’linadi: · maorif; · madaniyat,san’at va kinematografiya; 37

· ommaviy axborot vositalari; · sog’liqni saqlash va jismoniy tarbiya; · ijtimoiy siyosat. Ijtimoiy ehtiyojlar xarajatlari smetali rejalashtirish prinsplari asosida aniqlanadi.Bu xarajatlar konkret tadbirlar va xarajatlarning turlari bo’yicha moliyalashtiriladi.Umuman olganda davlat byudjetining bu guruh xarajatlari yosh avlodni tarbiyalash va ularga zamonaviy bilim berish, milliy xo’jalik uchun zarur bo’lgan yuqori malakalikadrlarni tayyorlash,aholiga malakali tibbiyot xizmati ko’rsatish,ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy taminotni yanada yaxshilash,bozor iqtisodiyotiga o’tishning hozirgi murakkab sharoitida aholini ijtimoiy jihatdan himoya qilish va uni har tomonlama qo’llab-quvvatlash masalalariga mamlakatimizda qanday etibor berayotganligini yaqqol ko’rsatmoqda. Ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda boshqacharoq tarzda yani,ommaviy axborot vositalari va teatr tomosha korxonalarining yetishmagan mablag’lari taminlanadi.Bu korxonalarning xizmatlari to’lovli bo’lsada o’z daromadlari ularning barcha xarajatlarini qoplashga yetmaydi. Davlat byudjetidan moliyalashtirish deganda byudjet mablag’larini boshqaruvchilarga tasdiqlangan byudjetda ko’zda tutilgan xarajatlarni amalga oshirish uchun byudjetdan mablag’ berish tushuniladi.Davlat byudjetidan moliyalashtirishn ikki xil usul bilan amalga oshiriladi: - byudjetdan mablag’ olish uchun tayinlash sertifikatini tuzish yo’li bilan kredit ochish; - byudjetdan mablag’ olish uchun tayinlash sertifikatini tuzmasdan to’lov topshiriqnomalarini tuzish yo’li bilan mablag’ o’tkazib berish. Byudjet xaraajatlaridan foydalanish byudjetdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi va bu narsa byudjet siyosatining amalda namayon bo’lish 38

shakillaridan biri hisoblanib,byudjet siyosatining tasirchanligini,ko’p jihatdan,byudjetdan moliyalashtirish tartibi,prinsplari,usullari,shakillari va metodlari belgilab beradi. Shu munosabat bilan takidlash joizki,byudjetdan moliyalashtirish deyilganda,rejada ko’zda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun subyektlarga byudjetdan mablag’larni taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablag’larini taqdim etishning o’ziga xos shakl va metodlari bu tizimning tarkibiy elementlari hisoblanadi.Muhum ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar hal etilayotgan va shunga muvofiq ravishda byudjet siyosati yurg’izilayotgan hozirgi paytda oqilona va samarali byudjetdan moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi. Byudjetdan moliyalashtirishning oqilona tizimini tashkil etishda .eng avvalo, moliyalashtirish prinsplari muhum rol o’ynaydi.Qolaversa,byudjet siyosatining juda ko’p jihatlari ana shu prinsplarga bog’liq.Amaliyotda foydalanilayotgan byudjetdan moliyalashtirishning prinsplarini umumiy va xususiy guruhlarga bo’lish mumkin.Umumiy prinsplar byudjetdan mablag’ oladigan barcha subyektlarning faoliyatiga tegishlidir.Xususiy prinsplar esa subyektlar faoliyatining tashkil qilinishiga bog’liq ravishda byudjet mablag’larining taqdim etilish tartibini belgilab beradi. 2-jadval Byudjetdan ajratiladigan ijtimoiy soha xarajatlarining yillar kesimida tahlili mln.so’mda. Ko'rsatkichlar 2010 2011 2012 № Jami xarajatlar maqsadli jamg'armalardan tashqari 13386.9 16726.0 20882.0 1 Maorif 4464.1 5582.9 7130.4 2 Sog'liqni saqlash 1716.5 2226.7 3024.9 39

3 Madaniyat va sport 154.5 185.3 223.4 4 Ta'lim 81.3 108.8 137.4 5 Ijtimoiy taminot 58.2 72.2 86.9 6 Yosh bolali oilalarga nafaqa 1312.5 1378.4 1617.2 7 NNT,NXT va fuqarolar jamiyatni rivojlantirish mablag’lari va grantlari 4.5 5.0 6.0 Ijtimoiy soha xarajatlari jami 7835.9 9704.9 12299.9 Bu jadvaldan ko’rinib turibdiki oxirgi uch yil davomida byudjet daromadlariga mutanosib ravishda xarajatlar ham o’sib bormoqda.Ijtimoiy soha xarajatlarining o’sishi mamlakat aholisining farovon turmush kechirishini taminlaydi desak adashmagan bo’lamiz. 1-diagramma. Ijtimo iy soha xarajatlar ning yillar davomida o’sishi. Byudjet xarajatlari ichida katta ulushni ijtimoiy madaniy sohja tadbirlari xarajatlari tashkil qilib bu ko’rsatkich 2010-yilda jamiga nisbatan 59.5 foizni tashkil qilgan bo’lsa bu ko’rsatkich 2012-yilda jamiga nisbatan 59.2 foizni 40

tashkil qilgan.2013-yilda bu ko’rsatkich 60.4 foizga yetishi ko’zda tutilgan.Ijtimoiy soha xarajatlarining tarkibida maorif sohasi katta ulushni tashkil qilib jamiga nisbatan 2010-yilda 5890847,3 mln.so’mni tashkil etgan,bu ko’rsatkich 2011-yilda jamiga nisbatan 7293,7 mln.so’mni,2012-yilda esa bu ko’rsatkich 9159,6 mln.so’mni tashkil etgan.Sog’liqni saqlash xarajatlari 14.5 foizni tashkil etgan. 2-diagramma. Davlat byudjetining ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining o’zgarishi. Yuqoridagi diagramma shuni ko’rsatadiki yillar davomida ijtimoiy soha xarajatlarining o’sib borayotgani va aholining qo’llab quvvatlash, kam taminlangan oilalarga moddiy yordam ko’rsatish oshib bormoqda.Bozor iqtisodiyotiga o’tishning besh tamoili ichida kuchli ijtimoiy himoya bolib u eng 41

avvalo ,inson manfaatlarini, har bir inson uchun munosib turmush va mehnat sharoitlari yaratib berishni nazarda tutadi.Shu sababli mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarda asosiy e’tibor ijtimoiy muhofaza kafolatlarini ta’minlashga,aholini har tomonlama qo’llab-quvvatlashga qaratilmoqda.Byudjet loyhasi, soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari muhokamasida ish o’rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash,ijtimoiy ta’minot,sog’liqni saqlash, kadrlar tayyorlash va ta’lim tizimini rivojlantirish masalalariga katta etibor berilmoq. 3-jadval. O’zbekiston Respublikasi 2012-yilgi Davlat byudjetining xarajatlar tarkibi. Xarajatlar Xarajatlarning jamiga nisbatan foiz hisobida 1. Ijtimoiy – madaniy soha xarajatlari jumladan: - Ta’lim - madaniyat , va jismoniy tarbiya - sog’liqni saqlash - ijtimoiy taminot 58,9 34,1 1,07 14,5 0,4 2. Aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlari jumladan: -aholi uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan xizmatlarni baxolari o’rtasidagi farqni byudjetdan qoplash -bolali oilalarga nafaqalar va kam taminlamgan oilalarga moddiy yordam 7,7 3,1 4,6 3. Iqtisodiy xarajatlar 11,09 4. Markazlashgan davlat kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish xarajatlari 5,4 42

5 Davlat hokimyati, davlat boshqaruv organlari va sud organlarini saqlash xarajatlari 4,08 6. Vazirlar Mahkamasining rezerv fondi 0,1 7. Boshqa xarajatlar 20,4 8. Jami xarajatlar 100,0 Yuqoridagi jadvalda ko’rinib turibdiki,aholini ijtimoiy himoya qilish bilan bog’liq xarajatlar davlat byudjeti xarajatlarining 59.2 foizni tashkil etgan.Shundan ta’lim uchun 34 foizdan ortiq,madaniyat va jismoniy tarbiya uchun 1.8 foiz, sog’liqni saqlash xarajatlari 14.5 foizni tashkil etdi.Iqtisodiy xarajatlar 10.6 foizni tashkil etgan bo’lsa boshqa xarajatlar 20.6 foizni tashkil qilgan. Mamlakatimizda sog‘liqni saqlash tizimini yanada isloh qilish va rivojlantirish bo‘yicha ham 2012-yilda izchil va aniq maqsadga qaratilgan ishlar amalga oshirildi. Sog‘liqni saqlash muassasalarining moddiy-texnik bazasini yanada mustahkamlash uchun o‘tgan yili Ta’lim muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasi Ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasiga aylantirildi. Bu faqat o‘tgan yil davomida Jamg‘arma mablag‘lari hisobidan 154 ta tibbiyot muassasasini qurish va rekonstruksiya qilishga 255 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ yo‘naltirish, 7,5 ming o‘ringa mo‘ljallangan shifoxonalarni va bir smenada 11 ming kishini qabul qila oladigan ambulatoriya- poliklinika ob’ektlarini foydalanishga topshirish imkonini berdi. Tibbiyot muassasalarini zamonaviy diagnostika va davolash uskunalari bilan jihozlash uchun Jamg‘arma tomonidan 8 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ ajratildi. “Ijtimoiy himoya yili” Davlat dasturini bajarish doirasida umumiy qiymati 50 million so‘mga teng sanitariya va gigiyena vositalari, xalq iste’moli mollari kam ta’minlangan hamda ko‘p bolali oilalar, nogironlar, nafaqaxo‘rlar, yolg‘iz qariyalar, shuningdek, hududdagi ijtimoiy soha obyektlariga tarqatiladi. 43

Davlatimiz rahbari o`z ma`ruzalarida aynan mavjud umumta`lim maktablarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va uni rivojlantirish zarurligi to`g`risida ko`satmalar berib o’tgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida O`zbekistonda rejali asosda umumiy va o`rta-maxsus ta`limini rivojlantirish bo`yicha keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda o`quvchi va talabalarning asosiy o`quv dasturlarini sifatli va to`laqonli o`zlashtirishlari uchun umummilliy miqyosda umumiy o`rta ta`limni to`la hajmda o`quvchilarga berilishini ta`minlash lozim. Ta`lim tizimini joriy moliyalashtirishga ajratiladigan har yillik byudjet mablag`lari bilan birga byudjetdan tashqari “Maktab ta`limi jamg`armasi” mablag`lari maqsadli ravishda mavjud maktablarni tiklash, ularni o`quv-laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi, maktab partalari va mebellar bilan jihozlash uchun ishlatiladi. Tashkil etilgan byudjetdan tashqari Maktab ta`limi jamg`armasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: · byudjet mablag`larini hamda yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik mablag`larini, xorijiy kreditlar va grantlar · Maktab ta`limini rivojlantirish dasturida nazarda tutilgan buzib tashlanadigan maktablar o`rniga yangi maktablar qurish, maktablarni mukammal rekonstruksiya qilish, mukammal va joriy ta`mirlash, ularni o`quv-laboratoriya asbob-uskunalari kompyuetr texnikasi, maktab partalari va mebellar, sport anjomlari bilan jihozlash hajmlarini moliyalashtirish; · Jamg`arma mablag`laridan Maktab ta`limini rivojlantirish dasturini amalga oshirish uchun qat`iy maqsadli foydalanilishi ustidan monitoring olib borilishini ta`minlash. 44

Jamg`arma mablag`larini shakllantirishning asosiy manbalari qilib, quyidagilar belgilangan: · davlat byudjetida alohida satrda nazarda tutilgan byudjet mablag`lari; · mahalliy byudjetlarning soliq va yig`imlar bo`yicha prognozdan oshiqcha tushumlarni jalb etishdan olingan mablag`lar; · xalqaro moliya tashkilotlari va institutlarining grantlari va kreditlari; · xalqaro moliya tashkilotlari va institutlarining grantlari va kreditlari; · Jamg`armaning vaqtincha bo`sh mablag`larini joylashtirishdan olinadigan daromadlar; · qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa tushumlar. Ta’lim sohasidagi islohotlar o’zini oqlamoqda. Mustaqillik yillarida ta’lim tizimini tubdan modernizatsiya qilish imkonini bergan Kadrlar tayyorlash milliy dasturini hayotga tatbiq etish mamlakatimizni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim yo‘nalishiga aylandi. 12 yillik majburiy ta’limga o‘tish, 1,5 mingdan ortiq kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarni barpo etish iqtisodiyot tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan mutaxassisliklar bo‘yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanishini ta’minlamoqda. Ijtimoiy soha xarajatlaridan yana biri bu sog’liqni saqlash xarajatlaridir.Sog’liqni saqlash xarajatlari 2012-yilda 14.5 foizni tashkil qilgan. Mustaqillik yillarida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, sog‘liqni saqlash tizimini kompleks isloh qilish va uning infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida aholining o‘rtacha umr 45

ko‘rishi 67,2 yoshdan 75 yoshga uzaydi, onalar va chaqaloqlar o‘limining barqaror ravishda uch baravardan ortiq kamayishiga erishildi. Insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan vazifaning ijobiy hal etilishi aynan ijtimoiy-madaniy sohalar taraqqiyotiga bog’liqdir.Shuni nazarda tutgan holda ,hozirgi kunda mamlakatimizda ijtimoiy soha xarajatlari asosan mahalliy byudjetlardan moliyaviy taminlanmoqda. Ijtimoiy-madaniy tadbirlarni o’tkazish va byudjet tashkilotlarining alohida xarajatlarining belgilangan me’yorlarga asosan moliyalashtirish ijtimoiy- madaniy tadbir xarajatlari,loyiha parametrlariga kiritiladi.Aholini ijtimoiy ximoyalash tadbirlarining loyiha parametrlarida kam taminlangan bolali oilalarga to’lanadigan nafaqalar va aholi uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan xizmatlar uchun farqni byudjetdan qoplash bilan ifodalanadi. Davlatning ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo’naltirilgan xarajatlari faqat ijtimoiy emas, balki iqtisodiy ahamiyatga ega bo’ladi,jamiyatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga yordam beradi,chunki davlat amalga oshirayotgan,aholining hamma qatlamlari manfaatlariga dahldor bo’lgan iqtisodiy faoliyat natijalari ijtimoiy soha orqali ro’yobga chiqadi.Shuning uchun “moliyayaviy ahvol qanchalik murakkab bo’lmasin,ta’lim,sog’liqni saqlash,fan va madaniyat sohasini qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish uchun zarur mablag’ qidirb topilishi shart” degan edi prezdentimiz I.A.Karimov . Ijtimoiy –madaniy sohalar iqtisodiyotning katta bir bo’lagi hisoblanadi,jamiyat va uning azolariga nomoddiy sususiyatdagi xizmat ko’rsatish vazifasini amalga oshirish bilan shug’ullanadi. 3-chizma. Ijtimoiy soha xarajatlarining tarkibi 46

Ta’lim Sog’liqni saqlash Ijtimoiy soha Jismoniy tarbiya Madaniyat Ijtimoiy ta’minot Fan Respublika byudjeti va mahalliy byudjetlardan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda quydagilarga mo’ljallangan xarajatlar moliyalashtiriladi: · fan,ta’lim, madaniyat,sog’liqni saqlash,jismoniy tarbiya va sport; · ijtimoiy taminot; · aholini ijtimoiy himoyalash; · Respublika davlat hokimyati va boshqaruv organlari faoliyatini taminlash; · Qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish; · Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. 47

Ijtimoiy soha-insonlarning turmush darajasini,aholi farovonligini taminlash rivojlantirish bilan bog’liq tizimdir.Ijtimoiy sohaning rivojlanishini baholovchi va tartibga soluvchi asosiy mezonlar uning asosiy vazifalarini aniqlaydi. Jumlada: · Iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirish; · Inson patensialini saqlash va rivojlantirish; · Jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash va taminlash. O’zbekiston Respublikasida barcha sohalar kabi ijtimoiy sohalarda ham chuqur o’zgartirishlarni amalga oshirish hozirgi kunning asosiy talablaridan biridir.Ijtimoiy soha har qanday iqtisodiyotning jumladan,bozor iqatisodiyotining tarkibiy qismi bo’lib,u bevosita insonlar hayoti va mehnati bilan chambarchas bog’langan.Shuning uchun ham uning muommolari har qanday sharoitda muhum ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston manaviy-axloqiy ananalari mustahkam oila,ijtimoiy o’zaro yordam an’analariga muvofiq keksalar va bolalar ehtiyojlari diqqat bilan qaraladi,himoyasiz qolganlarga muruvvat ko’rsatiladi. Bugungi kunda aholi yoshining tarkibi respublikamizdabarcha ijtimoiy jarayonlarga tasir ko’rsatmoqda,bu sohadagi muommolarni o’tkirlashtirmoqda .Bu esa ijtimoiy masalalarni,jumladan,ijtimoiy yordam,pensiya ta’minoti,maorif va sog’liqni saqlash jarayonlarini isloh etishning ustuvor yo’nalishlari ekanligini belgilab bermoqda.Ayni paytda milliy iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ijtimoiy madaniy va aholini ijtimoiy himoyalash sohalarini yanada rivojlantirishning zarurligi,bu sohani moliyalashtirish mexanizmini takomillashtirishni taqazo etadi. 4-jadval. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti xarajatlarining tashkiliy tasnifi. 48

Nomi Turmush farovonligini oshirish bilan bog’liq xarajatlar 18 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalarga har oylik nafaqa tayinlash Bolalari 2 yoshga to’lguncha onalarga to’lanadigan nafaqa Kam daromadli oilalarga beriladigan har oylik yordam puli Tabiiy ofatdan talofat ko’rgan oilalarga moddiy yordam Davlat byudjetining xarajatlarining tashkiliy tasnifini tahlil qiladigan bo’lsak, dastlab turmush farovonligini oshirish bilan bog’liq xarajatlar,18 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalarga har oylik nafaqa tayinlash,bolalari 2 yoshga to’lgunicha onalarga to’lanadigan nafaqalar,kam daromadli oilalarga beriladigan har oylik yordam puli,tabiiy ofatdan talofat ko’rgan oilalarga moddiy yordam nilan taminlanadi.Bugungi kunga kelib mamlakatimizda juda kuchli ijtimoiy himoya taminlangan bo’lib uning asosida qonunlar va moddiy taminlanganlik yotadi.Ijtimoiy himoya davlat dasturi ishlab chiqilib uning ijrosini taminlash va nazorat qilish eng muhum vazifadir. Davlat byudjetining xarajatlariga qaraydigan bo’lsak yillar davomida ijtimoiy xartajatlar oshib kelmoqda buning asosiy sababi mamlakatda aholining farovon hayot kechirishi,rivoj topishi va yuksalishi turadi.Ijtimoiy soha xarajatlari ichida eng ko’p mablag’ ajratiladigan soha bu xalq talimi bo’lib bu ko’rsatkich 2012-yilda jami ijtimoiy xarajatlarning 34 foizdan ortiqni tashkil qilgan.Sog’liqni saqlash xarajatlari esa 14.5 foizni tashkil etgan.Yurtimizda sportni, avvalambor, bolalar sportini rivojlantirishga doimiy ravishda katta e’tibor qaratayotganimiz ham, hech shubhasiz, aholi salomatligini mustahkamlashga xizmat qilmoqda. 2012-yilda 108 ta bolalar sporti ob’ekti, jumladan, 16 ta suzish havzasi, Navoiy shahrida 10 ming o‘rinli yangi stadion, Nukus shahrida tennis maktabi, mamlakatimiz hududlarida 12 ta 49

bolalar va o‘smirlar sport maktabi foydalanishga topshirildi Ayni paytda 6 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan qariyb 1 million 600 ming bola yoki yurtimizdagi bolalarning 35,6 foizi turli sport turlari bilan muntazam shug‘ullanmoqda. «Nuroniy» j а mg` а rm а si O`zbekiston Respublik а si Prezidentining 1996 yil 4 dek а brd а gi F а rmoni а sosid а t а shkil etilg а n. J а mg` а rm а o`zini-o`zi must а qil boshq а ruvchi, m а bl а g` bil а n t а ’minlovchi v а must а qil f а oliyat ko`rs а tuvchi nohukum а t j а mo а t birl а shm а si hisobl а n а di. Jаmg`аrmаning asosiy maqsad va vazifalari: • respublikаdа o`tkаzilаyotgаn kuchli ijtimoiy siyosаtni аmаlgа oshirishdа,аyniqsа urush vа mehnаt fаxriylаri, nogironlаrni e’zozlаsh, ulаrning аtrofidа ehtiromli muhit hosil qilish, g`urur, moddiy, mа’nаviy, tibbiy yordаm ko`rsаtish chorаlаrini ko`rishdа fаol qаtnаshish; • mustаqil O`zbekistonni yangilаsh vа rivojlаntirishning mа’nаviy- аxloqiynegizlаrini mustаhkаmlаsh, fаxriylаrning ijtimoiy-siyosiy hаyotdа fаol ishtirok etishlаri, bor bilim vа sаlohiyatlаrini istiqlol ishigа sаfаrbаr etishlаri, mustаbid sovet tuzumining xаlqimiz, o`lkаmiz tаrаqqiyotigа etkаzgаn zаrаrini chuqur tаhlil qilish hаmdа jаmoаtchilikkа etkаzishlаri uchun zаrur shаrt-shаroitlаr yarаtish; • milliy qаdriyatlаrimiz, o`zbekonа erksevаrlik, vаtаnpаrlik, mehnаtsevаrlik, totuvlik, boshqаlаrgа izzаt-ikrom hislаrini аvloddаn- аvlodgа o`tib yanаdа boyishigа hissа qo`shish, yoshlаrni onа Vаtаngа, xаlqimizgа, istiqlol ishigа sаdoqаt, buyuk kelаjаk uchun kurаshchаnlik ruhidа tаrbiyalаshdа sаmаrаli fаoliyat ko`rsаtish; • fаxriylаr vа nogironlаrning moddiy shаroitini yaxshilаsh, ulаr uchunbelgilаngаn imtiyozlаrning, nаfаqа to`g`risidаgi qonunchilikning to`lа vа o`z vаqtidа аmаlgа oshirilishidа rаhnаmolik qilish, bu borаdа ijrochi 50

hokimiyat orgаnlаrigа ko`mаklаshish, keksаlаr, yordаmgа muhtoj vа boshqа turli tаbаqаlаrgа sаvdo, mаdаniy-mаishiy, tibbiy yordаmlаr ko`rsаtish, shu mаqsаdgа yo`nаltirilgаn ishlаb chiqаrish, tijorаt, noshirlik, xаyriya ishlаrini аmаlgа oshirish, ommаviy tаdbirlаr o`tkаzish. Yangi qonun hujjatlarni ishlab chiqish va qabul qilish 2013 yil uchun byudjet siyosatining konsepsiyasida qabul qilingan ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar amalga oshirilishi, ko‘rsatilayotgan ijtimoiy xizmatlar sifati yaxshilanishini izchil davom ettirish, shu bilan birga, byudjet xarajatlarining ijtimoiy yo‘naltirilganligini kuchaytirish alohida e’tiborga olingan. Kam ta’minlangan va moddiy yordamga muhtoj oilalarni qo‘llab-quvvatlash nafaqalari uchun 2013 yilda ajratilishi taklif qilinayotgan mablag‘lar 2008 yildagiga nisbatan qariyb 3 barobar ko‘pdir. Tibbiyot muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish va to‘liq ta’mirlash hamda ularni jihozlash Dasturlarini amalga oshirish uchun Davlat byudjetidan ajratilayotgan mablag‘lardan tashqari, ushbu tizimni yanada rivojlantirish va sog‘lom avlodni voyaga yetkazish bo‘yicha qabul qilingan dasturlarda nazarda tutilgan barcha tadbirlarning moliyalashtirilishi ijobiy hol sifatida baholandi. 2013 yilgi Davlat byudjeti loyhasida sog‘liqni saqlash muassasalari uchun dori-darmonlar va oziq-ovqat xarajatlarini 2012 yil uchun tasdiqlangan parametrlarga nisbatan 1,15 barobarga ko‘paytirish nazarda tutilgani aholi salomatligini mustahkamlash yo‘lida muhim qadamdir III bob. Ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishning takomillashtirish yo’llari. 3.1 O’zbekiston davlat byudjeti xarajatlari hisobidan ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishning takomillashtirish yo’llari. Bugungi kun talablari O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining shakillanishi,iqtisodiyotning erkinlashuvi va ijtimoiy sohalar taraqqiyotida rivojlangan davlatlar ijobiy tajribalari qo’llanilishi hamda 51

milliy qadryatlarimiz xususiyatlarini hisobga olgan holda, ijtimoiy sohalar xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish tizimini takomillashtirish talab etilmoqda. Darhaqiqat, yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ijtimoiy sohalar taraqqiyotining moliyalashtirish tizimi va bugungi zamon talablari ushbu sohaning ahamiyati nuqtai nazaridan takomillashtirilishi kerak.Bizning respublikamizda ijtimoiy himoyalash muommolarini hal etishda Sharqda ming yillar davomida qaror topgan manaviy-ahloqiy qadryatlarga,turmush tarzi va dunyoqarash xususiyatlariga muvofiq yo’l tutiladi. Ijtimoiy siyosatning bizning respublikamizda alohida ahamiyatga egaligi faqat iqtisodiy vaziyatlargagina bog’liq emas, balki sog’lom avlodni tarbiyalash haqida, ko’p bolali o’zbek oilasiga madad berish haqidagi g’amxo’rlik ham, xalqning ma’naviy qoidalariga asoslangan holda keksalarga, himoyasizlarga, ananviy yordam berish ehtiyoji bilan bog’liqdir. Ijtimoiy- madaniy sohalar iqtisodiyotni katta bir bo’lagi hisoblanadi, jamiyat va uning a’zolariga nomoddiy xuxusiyatdagi xizmat ko’rsatish vazifasini amalga oshirish bilan shug’ullanadi. Ular bir qancha shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi. Biz ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar bu, «kishilarning yashashi, mehnat qilishi va ma’lum iqtisodiy mavqeyga ega bo’lishi uchun istemol etilishi zarur mahsulot va xizmatlar majmuidir. Respublikamiz byudjetidan va mahalliy byudjetdan moliyalashtirilayotgan ijtimoiy soha xarajatlarini takomillashtirish va ulardan samarali foydalanishni tashkil etish bugungi kunning eng muhum vazifasidir.Turli fondlardan ajratilayotgan beg’araz yordamlar, ijtimoiy ahamiyatga molik loyhalarning o’tkazilayotgani sohaning rivojlanishiga xissa qo’shmoqda. Bunga misol tariqasida poytaxtimizda ijtimoiy tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash fondi tomonidan ta’sis etilgan “Hududiy nodavlat notijorat tashkilotlarning ijtimoiy 52

ahamiyatli loyihalarini qo‘llab-quvvatlash” grant dasturi, “Fermer ayollarni qo‘llab-quvvatlash” dasturi hamda “Ijtimoiy soha vakillarini qo‘llab-quvvatlash uchun muqobil energiya manbalari” xayriya aksiyalarni aytib o’tishimiz mumkin. “Fermer ayollarni qo‘llab-quvvatlash” dasturi fermerlik harakatini yanada rivojlantirishga hissa qo‘shish, tadbirkor ayollarni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish, hunarmandlik ustaxonalari va kichik sexlar tashkil etish, ayollarni ish bilan ta’minlash, kasanachilikni rivojlantirish imkonini beradi.Shu kabi loyhalarning ortib borishi quvonarli hol albatta. Davlat byudjeti mablag’larining maqsadli yo’naltirish,aholining kam taminlangan qatlamlari uchun bo’sh ish o’rinlarini tashkil etish va kasanachilikni rivojlantirish,mahalliy o’z-o’zini boshqarish idoralari faoliyatini oshirish,har bir xonadon haqida yetarli malumotga ega bo’lish maqsadga muvofiqdir. Byudjetdan tashqari fond mablag’laridan samarali foydalanish, davlat byudjet taqchilligiga yo’l quymaslik, Respublikamizda turli jamg’armalar tashkil etilishini taminlash va ular faoliyatini rivojlantirish zarur. Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar jarayonida nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatini qo‘llab- quvvatlash, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ularning mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etishdagi faol ishtirokini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Chekka hududlarda yashovchi aholining turmush sharoitini yaxshilash maqsadida o’sh hududlarda qishloq vrachlik punktlarini tashkil qilish ular salomatligini o’rganish,muqobil energiya manbaini tashkil qilish ya’ni quyosh batariyalarini ichlab chiqarishni takomillashtirish zarur. Kichik biznes va xususiy tadbirlorlikni rivojlantirish, aholiga foiz miqdorini kamaytirgan holda istemol kreditlarini berishni yo’lga qo’yish. 53

Ijtimoiy tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash fondi va “O‘zbekiston madaniyati va san’ati forumi” jamg‘armasi hamkorligida qator loyihalar amalga oshirish, Nodavlat notijorat tashkilotlar aholining turli qatlamlari, ayniqsa, bolalar, yoshlar va xotin-qizlar manfaatlarini himoyalash, salomatligini mustahkamlash va bilimini boytishda, yangi ish o‘rinlari yaratishda muhim bo‘g‘inga aylanishini taminlash. Fondning “Hududiy nodavlat notijorat tashkilotlarning ijtimoiy ahamiyatli loyihalarini qo‘llab-quvvatlash” grant dasturi ijtimoiy ahamiyatga ega dolzarb masalalarni hal etishga qaratilgan. Quyosh va shamol energiyasi asosida ishlovchi fermer xo‘jaliklari hamda boshqa kichik ijtimoiy obyektlarda modul tizimlarni o‘rnatish orqali qayta ishlangan energiya manbalaridan foydalanishni keng joriy etish maqsadida o‘tkazilgan “Ijtimoiy soha vakillarini qo‘llab-quvvatlash uchun muqobil energiya manbalari” xayriya aksiyasi o’tkazilib mazkur loyiha yurtimizning chekka hududlardagi ijtimoiy ahamiyatga molik muassalarni muqobil energiya bilan ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadi. “Hayot uchun” kukrak bezi saratoni milliy uyushmasi, “EUROPA DONNA-Uzbekistan”,Sog’liqni saqlash vazirligi,Ijtimoiy tashabbuslarni himoya qilish fondi tomonidan ko’krak bezi saratonini profilaktika qilish,barvaqt aniqlash va davolash hamda bu kasallik bilan og’rigan bemorlarni reabilitatsiya qilishni takomillashtirishni yo’lga qo’yish. Amaldagi ijtimoiy himoya tizimining samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan yangi qonun hujjatlari va normativ-huquqiy hujjatlarni tayyorlash hamda amaldagilarga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish, aholining nochor qatlamlariga yordam ko’rsatishda defferensiallangan yondashuvni amalga oshirish. Respublika va mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan ijtimoiy soha xarajatlarini shakllantirish, xarajatlarni moliyalashtirishning yangi shakl va usullaridan samarali foydalanish, byudjet taqchilligi o‘sishiga ta’sir ko‘rsatuvchi 54

omillarning oldini olish, ish xaqi va nafaqalarni o‘z vaqtida to‘lashga erishish, byudjet intizomiga qat’iy rioya qilinishini ta’minlash, mazkur jarayonda nazoratni takomillashtirish bilan bog‘liq masalalar muhokama qilinib, bu boradagi ishlarni yanada tizimli tashkil etish muhum ahamiyat kasb etadi . Iqtisodiyotimizni jadal va muvozanatli rivojlantirishni ta’minlash, chuqur tarkibiy tub o‘zgarishlarni, iqtisodiyot yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya hamda diversifikatsiya qilishni davom ettirish, biznes yuritish uchun yanada qulay investitsiya va ishbilarmonlik muhitini shakllantirish, yuqori qo‘shimcha qiymatga ega yuqori texnologik, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni, avvalambor, mamlakatimizdagi mavjud tabiiy resurslarni chuqur qayta ishlash hamda iqtisodiyotimizning raqobat borasidagi boshqa ustunliklaridan foydalanish asosida eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni o‘zlashtirish O‘zbekistonni zamonaviy taraqqiy ettirishning strategik ustuvor yo‘nalishlari hisoblanadi. Mamlaktimiz aholisining ijtimoiy sug’urta haqidagi ko’nikmalarini oshirishgan holda sug’urta munosabatlarini rivojlantirish,rivojlangan mamlakatlarning tajribalaridan ijobiy foydalangan holda sug’urta munosabatlarini kengaytirish zarur. Aholining davlat himoyasiga muhtoj bo‘lgan qatlami bolali oilalar, qariyalar, nogironlar, boquvchisidan mahrum bo‘lganlarning ahvoli bozor munosabatlariga o‘tish davrida narx-navoning oshishi, pulning qadrsizlanishi bilan qiyinlashib qoladi. Ijtimoiy adolat qoidalarini ro‘yobga chiqarish, aholining eng nochor qatlamlari-keksalar, nogironlar, yetim-yesirlar, ko‘p bolali oilalar, o‘quvchi yoshlarning davlat tomonidan ijtimoiy muhofazaga bo‘lgan kafolatli huquqlarini ta’minlashdir. 55

Davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirish uchun yagona yo‘l ishlab chiqish va turli davlat idoralari va jamoat tashkilotlari kuchlarini birlashtirish lozim. Ijtimoiy himoyaning mavjud usullarini, ularni moliyaviy ta’minlash manbalarini tubdan o‘zgartirish, bu muammolarni faqat davlat mablag‘lari hisobiga hal qilmay, balki homiylar, xayriya va jamoat mablag‘larini ham jalb qilish zarur. Aholini ijtimoiy himoyalash masalalari bilan ijtimoiy ta’minot organlari bilan birga, Moliya, Sog‘liqni saqlash, Aloqa vazirliklari, Pensiya Jamg‘ armasiga hamda jamoat tashkilotlari bo‘lgan Ko‘zi ojizlar, Kar-soqovlar, Nogironlar, Qizil Yarimoy jamiyatlari, «Mehribonlik», «Bolalar», «Navro‘z», «Sog‘lom avlod uchun», «Nuroniy», «Mahalla» kabi xayriya jamg‘armalari ham ish olib bormoqda, bu borada ularning vakolatlar hajmi kengaytirildi. Hozirgi sharoitda aholining ijtimoiy himoya turlari kengayib, uning qo‘llanish asoslarini tubdan o‘zgartirish talab qilinayotgan bir paytda xizmat ko‘rsatilayotgan aholi soni va sarflanayotgan mablag‘ miqdori jihatidan pensiya ta’minoti aholini ijtimoiy himoyalashda asosiy o‘rinni egallaydi. Islohotlar davomida mulkchilikning qaysi shakli va sohalarida band bo‘lishidan qat’i nazar, barcha fuqarolarni teng ijtimoiy kafolatlar bilan ta’minlash, ayniqsa aholining nochor qatlamlariga yordam berish, boshqacha qilib aytganda manzilli ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimiga o‘tish jarayonini faollashtirish talab etildi. Xulosa va takliflar 56

Ushbu bitiruv malakviy ishini o’rganib tahlil qilish jarayonida davlat byudjetining ijtimoiy-madaniy soha xarajatlarini moliyalashtirish tartibi va unining byudjet mablag’larida tutgan o’rni atroflicha o’rganib yillar davomida mamlakatimizda kuchli ijtimoiy himoya davlat dasturi asosida ish olib borilayotganligini guvohi bo’ldim. Xorijiy mamlaktlar misolida bu ko’rsatkich juda ham past. Ijtimoiy soha xarajatlari yillar davomida o’sib aholi farovonligini oshirmoqda. Davlatning ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo’naltirilgan xarajatlari jamiyatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga yordam beradi , chunki davlat amalga oshirayotgan, aholining hamma qatlamlari manfaatlariga dahldor bo’lgan iqtisodiy faoliyat natijalari ijtimoiy soha orqali ro’yobga chiqadi. Ayniqsa, aholining kam ta’minlangan va kam himoyalangan qismi - qariyalarga, nogironlar, bolalarga, ayollarga ijtimoiy yordam berish va ularga yaxshi turmush sharoitni yaratish bir tizimidan ikkinchi tizimga og’riqsiz o’tishga, fuqarolarda o’tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarga bo’lgan ishonchni kuchaytirishga imkon beradi.Ijtimoiy soha xarajatlari ichida ta’lim yuqori ulushni tashki etib 2012-yil bu ko’rsatkich jami xarajatlarga nisbatan 34 foizni tashkil qilgan. Bizning fikrimizcha, kasallik darajasini etiborga olgan holda, kunduzgi statsionarlarni kengaytirish bilan shifoxonalarda o’rin kunlarini qisqartirishga erishish va iqtisod qilingan mablag’larni tibbiy xizmat sifatini oshirishga sarflash maqsadga muvofiq bo’ladi.Kelgusi moliya yiliga byudjetdan ajratiladigan mablag’lar olishga buyurtmalarni berishda sog’liqni saqlash xarajatlari tarkibida ushbu muassasalarning salmog’ini oshirish kerak bo’ladi, bunda davlat byudjeti mablag’larini ishlatish samaradorligi oshadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «O‘zbekiston-bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li» asarida kuchli ijtimoiy siyosat- 57

iqtisodiy o‘zgarishlarning ishonchli kafolati ekanligi va bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy siyosat o‘tkazish kerakligi ta’kidlangan. Bu shuni anglatadiki, bozor munosabatlariga o‘tish davridagi iqtisodiy tizim islohoti aholini, ayniqsa uning muhtoj qatlamlarini ijtimoiy himoyalash masalasini birinchi o‘ringa qo‘ydi. Mustaqillikka erishgan vaqtimizdan boshlab erishilgan ulkan yutuqlarimizdan biri bozor munosabatlarining qaror topayotganligi, umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan yangicha demokratik tuzum, fuqarolik jamiyati rivojlanib borayotganligidir. Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining bir qancha asarlarida ijtimoiy himoya tizimini yanada yaxshilash va mustahkamlash to‘g‘risida o‘z yo‘nalishlarini belgilab berdi. O‘tgan davr mobaynida ijtimoiy ta’minot sohasida ulkan o‘zgarishlar va islohotlar amalga oshirildi. Hukumat qarorlari va Prezidentimiz tomonidan chiqarilgan «Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalarning miqdorlarini oshirib borish to‘g‘risida»gi Farmonlari kuchli ijtimoiy himoya mexanizmining o‘zgaruvchan sharoitga mos bo‘lishi uchun kuchaytirib borish tadbirlarini o‘z ichiga olgan. Rivojlangan davlatlarda iqtisodiy o’sish suratlarining yuqoriligi natijasida davlatning ijtimoiy xarajatlarni o’rta va uzoq muddatga mo’ljallangan istiqbol ko’rsatkichlarni o’zida mujassamlashtirgan byudjetlar tuzilishi amaliyotga kiritiladi, chunki bunday byudjetlar davlatning keyingi yillarda bo’ladigan ijtimoiy xarajatlariga ehtiyojini o’zida aks ettiradi. Ushbu byudjetlardagi asosiy ma’lumotlar, tabiiyki, yillik byudjetlarni tuzish va xarajatlarni rejalashtirishda asosiy ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi. Natijada ikki, uch, besh yillik byudjet rejalari asta-sekin oldindan belgilanadigan ijtimoiy soha xarajatlarining pragnoz ko’rsatkichlari tarzida tuzila boshlandi. Respublikamizda ijtimoiy xarajatlarni o’rta va uzoq muddatga mo’ljallangan va istiqbol ko’rsatkichlarini o’zida 58

mujassamlashtirgan byudjetlar tuzilishini amaliyotga kiritish maqsadga muvofiq bo’ladi. S о g’liqni s а ql а sh s о h а sid а gi isl о h а tl а r pr о fil а ktik а ishl а rini yuq о ri d а r а j а g а ko’t а rishg а , s о g’liqni s а ql а sh tizimining birinchi bo’g’ini poliklinika xizmatini kuchaytirishga,qishloq tibbiyot punktlarini faoliyatini rivojlantirishga qaratilishi lozim. Ijtimoiy-madaniy sohalar yetarlicha samarali faoliyat ko’rsatishi uchun davlat ijtimoiy-madaniy sohalar tizimi bilan xizmat ko’rsatishning xususiy sohasi qo’shib olib borilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Ijtimoiy-madaniy sohalar xarajatlarini davlat byudjetidan, shuningdek, huquqiy va jismoniy shaxslarning mablag’lari hisobidan moliyalashtirish mumkin bo’ladi. Ta’lim tizimida homiylar mablag’larini jalb qilishdan tashqari bir necha yo’nalishlar bo’yicha byudjetdan tashqari daromadlar topishga qaratilgan faoliyatlarni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Butun respublika hududida hududida aholining muhtoj qatlamlariga ijtimoiy yordam ko’rsatish uchun mablag’lar yig’ishga, kam ta’minlangan oilalarning bolalari uchun bayramlar tashkil etishga yo’naltirilgan xayriya va madaniy tadbirlar o’tkazish. Faxriylar va pensionerlarga yordam ko’rsatish darajasini yanada oshirish, davlat va jamoatchilik tomonidan ularni qo’llab- quvvatlashni taminlash, muhtojlarga beg’araz yordam ajratishni taminlash. Davlatimiz rahbari o’z so’zlarida «Obod turmush yili» munosabati bilan qabul qilinadigan davlat dasturida O‘zbekistonda tinchlik va osoyishtalikni, o‘zaro hamjihatlikni mustahkamlash, ularning qadriga yetish va himoyalash tuyg‘ularini kuchaytirish, aholi farovonligini, uning real daromadlarini oshirish, bandlik masalasini yechish, davlat tomonidan beriladigan aniq manzilli ijtimoiy yordam tizimini takomillashtirish, inson salomatligini mustahkamlash vazifalariga alohida e’tibor qaratish zarurligini ta’kidlab o’tgan. 59

Rivojlangan mamlakatlar tajribalarining tahlilari shuni ko’rsatdiki, ijtimoiy xizmatni moliyalashtirish va rivojlantirishda davlatning va xususiy sektorning salmog’i, mamlakatlar va uning xizmat tarmoqlari orqali farqlanadi. Ta’lim, sog’liqni saqlash , ijtimoiy taminot kabi sohalarda davlat sektori hukumronlik o’rnini egallaydi. Bir xil mamlaktlar, ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlashda katta xususiy sektorga ahamiyat beriladi, shu bilan birga bozor iqtisodiyotida kam ta’minlangan aholiga ko’rsatilgan xizmatlarni xarajatlarini davlat to’laydi. G’arbiy Yevropa davlatlarida ijtimoiy xizmatni taminlashda qulaylikka va ijtimoiy adolatga asoslanadi, lekin barcha mamlakatlarda ijtimoiy sug’urta tizimi kafolatlari oldingi o’rinda turadi. Davlat aholining ijtimoiy kafolatlarini ta’minlaydi, bepul xizmatlar shaklida bozor iqtisodiyotidagi kamchiliklarni mutadillashtiradi. Islohatlarning keyingi bosqichlarida aholini ijtimoiy himoya qilish va kam ta’minlangan oilalarga ko’maklashuv tizimi takomillashtirildi, aholini ijtimoiy himoyalashning tasirchan mehanizmi shakillantirildi, o’zgarib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga muvofiq holda, yangi shakl-uslublar ishlab chiqildi va qo’shimcha manbalar topildi. Ushbu ilmiy ishda ijtimoiy sohalar xarajatlarini rejalashtirish, bu sohalarni moliyalashtirish mexanizmini malum belgilangan mavzu chegarasida tahlil qilindi. 60

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «O‘zbekiston», 2008- y. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashrish yo‘lida.T., «O‘zbekiston», 2005- y. 3. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadriyat. T., «O‘zbekiston», 2005- y. 4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirishva yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T., «Xalq so‘zi», 2005- yil 29- yanvar. 5. Karimov I.A. Asosiy maqsadimiz - yurtimizda erkin va obod, farovonhayot barpo etish yo‘lini qat’iyat bilan davom ettirishdir. T., O‘zbekiston, 2007- yil. 6. Karimov I.A. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash barcha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh maqsadidir. Xalq so‘zi. 2008 yil 8fevral. 7. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. T., O‘zbekiston, 2009. 8. O'zbekiston Konstituciyasi - biz uchun demokratik taraqqiyot yo'lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustaxkam poydevordir. 61

Prezident Islom Karimovning O'zbekiston Respublikasi Konstituciyasi qabul qilinganining 17 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi // Xalq so'zi, 2009 yil 6 dekabr. 9. “O'zbekiston Respublikasining 2010 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 22 dekabr PF-1245 sonli Qarori. 10. “O'zbekiston Respublikasining 2011- yilgi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010- yil PF-1449- sonli Qarori. 11. “O'zbekiston Respublikasining 2012- yilgi asosiy makroiqtisodiyko'rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011- yil 31- dekabr PF-1675 - sonli Qarori. 12. “O'zbekiston Respublikasining 2013- yilgi asosiy makroiqtisodiyko'rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to'g`risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 -yil 25- dekabr PF-1887- sonli Qarori. 13. Usmonova M.A. O‘zbekistonda ijtimoiy himoya: fuqarolik huquqiyjihatlari. Monografiya. T, 2005, 198 b. 14. Usmanova M.A. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshharish organlari aholini ijtimoiy himoyalashni amalga oshiruvchi sub’ekt sifatida. Davlat va huquq.- 2004. 1. -B. 16-17.125 62

15. Ahmedov D. “Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ijtimoiy himoya. Demokratiyalashtirish va inson huquqlari”.- 2004. - 2. - B. 23-24. 16. Tursunov Y., Shoyimxonov Z. Ijtimoiy ta’minot huquqi. Darslik.-T.: TDYuI, 2003.- 230 b. 17 . Usmanova M.A., Tursunov Y. Ijtimoiy ta’minot huquqi. O‘quvqo‘llanma.- T.: Moliya, 2004.- 190 b. 18 .A. Tojiboyeva, N. Baratova, SH.H. G‘aniyev. Aholiga ijtimoiy yordam ko’rsatish, Oq‘uv qo‘llanma Тoshkent «IQTISOD-MOLIYA» 2010 y. 19. Vahobov A., T.Malikov “Moliya: umumnazariy masalalar” o'quv qo'llanma Toshkent, “IQTISOD-MOLIYA”, 2008 y, 316 b. 20 . Vahobov A.V., Srojiddinova Z.H. O'zbekistan Respublikasi Davlat byudjeti. T.: “Moliya-iqtisod”, 2002 y. 21. Grachyova Е.YU., Tolstopatenko G.P., Rijkova Е.A.Finansovy kontrol. M.: FiS, 2004 y 22. Litovchenko V.P., Finansi. M.: FiS. 2004 y. 23. Malikov T. N Haydarov, “Moliya: umumdavlat moliyasi” o'quvqo'llanma Toshkent, “IQTISOD-MOLIYA”, 2009 y, 556 b. 24. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi majlisining qarori. 2008 yilda Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari to'qrisida. 2009 yil 13 fevral Internet saytlari: 63

1. www.mf.uz 2. www.budget.ru 3. www.gov.uz 4. www.mfa.uz 64

O'xshashlar

Investitsiya jarayonlarini moliyalashtirishda davlat byudjeti mablag’larining o’rni va ahamiyati

Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanish masalalari

Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustaxkamlashda mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etishdagi axamiyati

Globallashuv sharoitida aholini ijtimoiy himoyalash tizimini takomillashtirish yo’nalishlari

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari qiymatini baholash