logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Ўзбекистон ривожига таҳдид солаётган ғайриқонуний диний оқим ва террорчилик ташкилотлари. Тариқатчилик, аслият ва моҳият

Ўзбекистон ривожига таҳдид солаётган ғайриқонуний диний оқим ва террорчилик ташкилотлари. Тариқатчилик, аслият ва моҳият

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

620.5 KB
Ko'chirib olish
Ўзбекистон ривожига таҳдид солаётган ғайриқонуний диний оқим ва террорчилик ташкилотлари. Тариқатчилик, аслият ва моҳият «Яшаб турган жойдаги осойишталик учун ҳар бир раҳбар, ҳар бир фуқаро, бутун жамоатчилик масъулдир. Ичимиздан чиққан ақли қусурлар, қалби мажруҳлар бўлмаса, бизни четдан келиб ҳеч ким енга олмайди» И.Каримов XX аср ниҳоясида жамият барқарорлиги, хавфсизлигига таҳдидлар мажмуасида мафкуравий таҳдиднинг таркибий қисмига айланган диний экстремизм ҳамда у билан узвий боғлиқ халқаро терроризм бош омил ва кенг қўлланилаётган услуб сифатида ўзини намоён қилди. Кўп асрлик ислом маданияти, халқнинг турмуш тарзи ва тафаккурига сингиб кетган қадриятларни қатъий ҳимоя қилишга қаратилган мавқеи туфайли ҳам экстремистик ҳаракатлар минтақа давлатлари ичида Ўзбекистонга алоҳида эътибор қаратдилар ва бир қанча бузғунчи тоифалар вужудга келишига сабаб бўлдилар. Бу ўринда мустақилликка эришган Ўзбекистон Республикаси ҳам ташқи хуружларни четлаб ўта олмади. Бу ҳуружлар хозирга қадар давом этсада юртбошимизниг ўзига хос сиёсати, олдиндан кўра билган холда бўлажак хуружларни олдини олишга қартилган изчил сиёсат ўзининг ижобий самарасини бериб келмоқда. Афсуски кураш қурбонсиз бўлмаганидек 1989 йилдан 2009 йилгача содир этилган турли кўринишлардаги диний экстремизга асосланган давлат бошқарувини конституцияга ҳилоф равишда ўзгартириб, ислом давлатини қуриш мақсадидаги сиёсий-террорчилик ҳаракатлари натижасида бир қанча бегунох юртдошларимизнинг қони тўкилди. Шундай экан мазкур рисола биринчи навбатда курашнинг биринчи қаторида бораётган ҳуқуқни муҳофази қилувчи идора вакиллари ва жамоатчилик томонидан амалга ошириладиган чора тадбирларни белгилашда, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар тасарруфидаги олий ўқув юртларининг талабалари, диний экстремизм ва террорчилик каби иллатнинг асл моҳияти, унинг ортида турган ёвуз кучларнинг мақсадаларини англаб олиб, унга қарши маърифий асосда курашни ташкиллаштириш учун хизмат қилади деган умиддамиз. 22 Муаллиф Ўзбекистон Республикаси ривожланишига таҳдид солаётган диний экстремистик оқим ва террорчилик ташкилотлар “ Ҳизбут таҳрир ал-исломий” (“Ислом озодлик партияси”) норасмий диний- сиёсий партиясига 1953 йилда Тақиюддин Набаҳоний (1909-1979) томонидан асос солинган. У 1948 йилга қадар террорчилик амалиёти билан ном чиқарган “Ал- ихвон ал-муслимун” (“Мусулмон биродарлар”) гуруҳининг Фаластин бўлинмасида фаолият юритган. 1953 йили Асад Тахминий, Холид Ҳасан каби маслакдошлари билан “Ал-ихвон ал-муслимун” гуруҳининг ўз ҳудудидаги аъзоларини янги диний- сиёсий партия - “Ҳизб ут ат- таҳрир ал исломий ” га бирлаштирган. Даставвал, Фаластинни яҳудийлардан озод қилишни кўзлаган Набаҳоний, кейинчалик мусулмон мамлакатларини бирлаштирувчи ягона халифалик давлатини қуришни партиянинг мақсади деб эълон қилди. Набаҳоний ва унинг издоши Абдул Қ адим Заллумнинг “Ислом низоми”, “Ислом давлати”, “Халифалик”, “Исломий оламга қайноқ нидолар” ва “Ҳизбут таҳрирнинг тушунчалари”, “Демократия – куфр низоми”, ва “Сиёсий онг” , “Идорий қонун”, ”Идорий тўплам” каби китобларида оқим таълимоти баён этилган. Ушбу адабиётларда ғарб цивилизацияси ва дунёвий давлат тамойиллари қораланган, демократия, конституция, сайлов каби сиёсий институтлар инкор қилинган ҳолда, турли мамлакатларда радикал ислом ғояларини тарғиб қилиш, ҳокимиятни қўлга киритиш ҳамда халифаликка асосланган тузумни ўрнатиш йўллари баён этилади. Ҳозирги кунда эса ташкилот раҳбарлари томонидан илгари сурилган “араб- исроил муаммоларини ҳал этишнинг ягона воситаси – яҳудийларни оммавий қирғин қилиш”, деган жангари ғоя “Ҳизбут таҳрир”нинг ҳақиқий моҳиятини белгилаб беради дейиш мумкин. “Ҳизбут таҳрир” пирамида шаклидаги тузилишга эга бўлиб, унинг қуйи поғонасини 5 кишилик “ халқалар ”га бирлашган “ дорислар ” ташкил этади. Халқага 33 “ мушриф ” раҳбарлик қилиб, 4-5 мушрифдан иборат “ маҳаллий жиҳоз ” “ нақиб ”га, нақиблар вилоят даражасида “ мусоид ”га бўйсунадилар. Мусоидлар фаолияти минтақавий раҳбар – “ муътама д ” томонидан бошқарилади. Ташкилот раҳбари – “ Амирул-аъзам ” ташкилотнинг олий бўғини – “ қиёдат ” орқали муътамадларнинг фаолият йўналишини белгилаб туради. Бундай тузилиш ташкилот фаолиятини мумкин қадар яширин олиб бориш имконини беради. Байрутда ташкилотнинг “ал-Ваъй” (“Онг”) журнали чоп этилади. “Ҳизбут таҳрир” фаолияти 1970-80 йиллардан буён Покистон, Индонезия, Филиппин, 1990-йиллар бошидан эса Марказий Осиё давлатларида, 2003-2004 йиллардан қрим ярим ороли ва Россиянинг баъзи минтақаларида кузатилмоқда. “Ҳизбут таҳрир” шариат асослари ҳамда инсонийлик тамойилларидан умуман узоқ бўлган фаолиятини Қуръон оятлари ва ҳадисларни нотўғри талқин қилиш орқали исботлашга уринади. Гарчи “Ҳизбут таҳрир” ўз фаолиятида фақат ғоявий кураш усулларидан фойдаланишни эълон қилса-да, ташкилот мафкурасини ифодаловчи ҳужжатлар ҳамда унинг фаолларининг мусулмон дунёсига мансуб бир қатор давлатларда конституциявий тузумга қарши қаратилган террорчилик амалиётларида иштирок этгани бунинг аксини кўрсатади. Жумладан, 1989 йил АҚШнинг Миссури штатида “Мусулмон талабаларнинг байналминал алоқалари” номи остида ўтган анжуманида “Ҳизбут таҳрир” раҳбариятининг вакили “мусулмон бўлмаган ҳукуматларга қуролли жиҳод эълон қилиш зарур”, деган ғояга йўғрилган маъруза билан чиққан. Ушбу маъруза кейинчалик бир неча тилларга ўгирилиб, “Ҳизбут таҳрир” аъзолари томонидан тарқатилган. Ўз навбатида, “Ҳизбут таҳрир” ташкилоти иғволарини тарқатиш манбаси бўлмиш “ал-Ваъй-Онг” журналида ягона халифалик қуриш шиори остида бегуноҳ қон тўкишни оқлаб чиқувчи мақолалар муттасил бериб борилади. Жумладан, ушбу журнал 1990-йилларнинг охирида Жазоирда тинч фуқароларни қирғин қилган “Жазоир исломни қутқариш фронти” ташкилотининг террорчилик фаолиятини ёқлаб чиққан эди. Шунингдек, “ал-Ваъй”нинг 2001 йил июнда чоп этилган 170- 44 сонида ислом халифалигини қуриш йўлида барча воситаларни қўллаш, ҳатто, қотилликнинг оқланиши, бегуноҳ одамларнинг ўлимига сабаб бўлувчи террорчи- худкуш (камикадзе)ларни “шаҳидлар” қаторига киритилгани ҳам буни тасдиқлайди. “Ҳизбут таҳрир” фаоллари Яқин Шарқ ва Шимолий Африка давлатларида кўплаб қуролли хуружларни амалга оширган. Жумладан, 1968, 1974 ва 1977 йиллар мобайнида “Ҳизбут таҳрир” аъзолари Иорданияда бир неча бор қуролли қўзғолон кўтаришга ҳаракат қилишган. Ушбу ғалаёнлар ҳукумат қўшинлари ва махсус хизматлар саъй-ҳаракати билан бостирилган. 1974 йили эса Мисрда “Ҳизбут таҳрир” ташкилотининг Фаластин бўлинмаси аъзоси Салоҳ Сарийя бошчилигидаги экстремистлар Миср Ҳарбий-технологик академияси кадетларини жангари диний ғоялар билан заҳарлаб, уларни ҳарбий исён кўтаришга ундашган. Ҳарбийлар томонидан “Ҳизбут таҳрир”нинг бузғунчи моҳияти тўғри англанилгани боис ушбу амалиёт ҳам муваффақиятсизликка учраган. Бундан ташқари, 1999 йил декабрь ойида Ливан шимолида “Ҳизбут таҳрир” жангарилари Ливан хавфсизлик хизмати ва Сурия ҳарбий қўшинлари билан қуролли тўқнашувларни содир этган. 2000 йил январь ойида Сурия ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари томонидан ҳукуматга қарши ғалаёнлар кўтаришга тайёргарлик кўраётган “Ҳизбут таҳрир” фаолларининг 800 нафари қамоққа олинган. Ўз навбатида, 1993 йили Иордания махсус хизмати “Ҳизбут таҳрир” ташкилоти фаолларининг қирол Ҳусайнга нисбатан тайёрлаган суиқасдини фош этган ва ташкилотнинг 30 аъзосини ҳибсга олган. Таъкидлаш жоизки, яқин тарих “Ҳизбут таҳрир”нинг бошқа террорчи гуруҳлар каби жангарилашиб бораётганидан далолат беради. Чунончи, 2002 йили Филиппинда “Ҳизбут таҳрир”га мансуб бир неча Индонезия фуқаролари ушланган. қамоққа олиш вақтида улардан кўп миқдорда портловчи моддалар ва ўқотар қуроллар топилган. Филиппин махсус хизматларининг эътироф этишича, қўлга олинганлар “ал-қоида” террорчи ташкилотининг маҳаллий бўлимлари билан яқин 55 алоқада бўлган. Бу эса “Ҳизбут таҳрир” ташкилоти ўз фаолиятини халқаро террорчилик тизимининг таркибий қисми сифатида ташкил этаётганини кўрсатади. Бундан ташқари, 2003 йил апрел ойида ҳизбнинг Буюк Британиядаги бўлинмаси аъзоси Умар Шариф ва ушбу мамлакатда уя қуриб олган “Ал-муҳожир” экстремистик гуруҳи аъзоси Осиф Ҳаниф Исроилнинг Тель-Авив шаҳрида жойлашган “Майкс Плейс” кафесида ўзларини портлатиб юбориши натижасида кўплаб бегуноҳ инсонлар ҳаётдан кўз юмган. Шу билан бир қаторда, “Ҳизбут таҳрир” фаоллари ўз мақсадлари йўлида ҳукумат раҳбарларига суиқасд уюштириш амалиётидан фойдаланишни давом эттирмоқда. Масалан, 2003 йили декабрь ойида ташкилотнинг қуддус шаҳри бўлинмаси аъзолари “ал-Ақсо” масжиди ичида Миср ташқи ишлар вазири Аҳмад Моҳирга ҳужум уюштиришган. Исроил маъмурияти ушбу ҳаракатни ташкиллаштирган бўлинма раҳбари Муҳаммад Ҳаммури устидан тергов ишлари қўзғатган. “Ҳизбут таҳрир” раҳбарияти ҳар сафар қуролли амалиёт мувафаққиятсизликка учраган заҳоти гўёки ушбу ҳаракатлар ташкилотнинг “ажралиб” чиққан қисми томонидан амалга оширилди, деган даъво билан айбни бўйнидан соқит қилишга интилиб келган. Шу муносабат билан, “Ҳизбут таҳрир” раҳбариятининг 2004 йил март-апрель ойларида Тошкент ва Бухорода, июль ойида Тошкентда амалга оширилган террорчилик хуружидаги иштирокини инкор этиши юқоридаги стратегиянинг давоми эканига ҳеч шубҳа қолмайди. “Ҳизбут таҳрир” бошқа террорчи ташкилотлар учун жангарилар тайёрлаб берувчи “конвейер”га айланган. Масалан, ташкилот асосчиларидан бўлган Асад Тахминий кейинчалик “Ислом жиҳоди” террорчи гуруҳининг диний раҳнамосига айланган бўлса, Холид Ҳасан Фаластинни озод қилиш ташкилотининг жанговор тузилмаси бўлган ФАТҲ ташкилотига асос солган. Шунингдек, ҳозирги кунда ўзини “ал-қоиданинг Ироқдаги бўлими” деб атаётган ҳамда кўплаб бегуноҳ ироқликларнинг ҳаётига зомин бўлаётган ташкилот раҳбари Абу Мусо Зарқавий ҳам даставвал “Ҳизбут таҳрир” аъзоси бўлган. Шу ўринда 2005 йилнинг 13-14 май 66 кунлари Андижонда амалга оширилган қўпорувчилик ҳаракатларини амалга оширган “Акромийлик” оқимининг асосчиси Акром Йўлдошев ҳам “Ҳизбут таҳрир” сафида бўлганини эслаб ўтиш лозим. қуйида бу мавзуга батафсил тўхталамиз. “Ҳизбут таҳрир” ташкилотининг террорчи моҳиятини тасдиқловчи бошқа бир омил шундан иборатки, гўё фаолияти “ошкора” ва “зўравонликсиз” усулларга асосланган бу гуруҳ ўз раҳбарияти, қароргоҳи ва молия манбаларини нафақат бошқалар, балки ўз аъзоларидан ҳам қатъий сир тутишга ҳаракат қилади. Экстремистик моҳияти фош бўлган “Ҳизбут таҳрир” деярли барча мусулмон мамлакатлари, 2003 йилдан Россия ва Германияда ҳам ман қилинган. Маълумотларга кўра, ҳозирга қадар “Ҳизбут таҳрир”нинг “Амири”- қиёдати аъзам” деб аталувчи олий раҳбари уч бор алмашган. Ташкилот асосчиси Тақиюддин Набаҳоний 1979 йилда сўнг вафотидан, 1979-2003 йилларда раҳбарлик фаластинлик Абдул Қадим Заллум (1923-2003)га ўтган. Ҳозирги кунда ташкилотни келиб чиқиши фаластинлик бўлган Ато Абу Рушта (Иордания фуқароси) бошқаради. “Абу Ёсин” тахаллуси билан фаолият юритувчи ушбу кимса 1990- йилларда Иордания давлатида конституциявий тузумга қарши фаолияти ҳамда оммани зўравонликка ташвиқот қилгани учун бир неча бор қамоққа олинган. Таъкидлаш жоизки, дунёдаги кўплаб таниқли уламо ва исломшунос олимлар “Ҳизбут таҳрир” мафкурасини қаттиқ танқид қилганлар. Жумладан, Муҳаммад қутб, Саудия Арабистонининг собиқ бош муфтийси, марҳум шайх Бин Боз, Юсуф Карзовий (қатар) ва Оман миллий университети шариат факультети декани Абдуазиз Ҳаёт уни “исломни бузувчи” ташкилот сифатида баҳолаганлар. Машҳур “ал-Азҳар” мажмуи шайхи Тантовий қуйидаги сўзи билан “Ҳизбут- таҳрир”нинг ғоясини инкор этади: “Халифалик давлатини барпо қилиш ислом шариатида зарур эмас. ... хулоса шуки, ҳар бир ўлканинг ўз раҳбари бўлиши жоиздир”. Ўзбекистон мусулмонлари идораси Уламолар кенгашининг 1999 йил 16 июндаги “Дин ниқоби остида динбузарлар ҳақида”ги Фатвосида “Ҳизбут таҳрир” ва бошқа бузғунчи тоифалар фаолияти қаттиқ қораланган. 77 Қирғизистонлик Алоуддин Мансур “Ҳизбнинг даъватларига яхшилаб назар ташланса, исломга ёт нарсалар экани маълум бўлади. Улар Қуръон, ҳадисдан “далил” келтирадилар, лекин ўз фойдалари учун, яъни, умуман Қуръон, ҳадис далолат қилмайдиган маъноларда тушунтирмоқчи бўладилар”, деб фикр билдирган. Тожикстонлик, Акбар Тўражонзода “Ҳизбут таҳрир” мафкураси “Қуръони Карим”, сунна ва ҳанафийлик эътиқодига зид келади, жамият ичида беқарорликни вужудга келтиради”, деб ҳисоблайди. Шайх, Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф “Ҳизбут таҳрир” фаолиятини чуқур таҳлил, қилиб қуйидаги хулосани беради: “Ҳизбут таҳрир ҳар қандай душман қила олмайдиган зарарли ишларни қилдики, ислом душманлари ўзлари ҳаракат қилсалар, ҳозирги натижага эриша олмас эдилар” 1 1990-йиллар бошидан буён собиқ итттифоқ республикалари “Ҳизбут таҳрир” учун устувор фаолият йўналишларидан бирига айланган бўлиб, кейинги йилларда ташкилотнинг ушбу ҳудуддаги фаолиятида қатор янги жиҳатлар шаклланиб бормоқда. Хусусан, ташкилот аъзолари қозоғистоннинг шимолий ҳудудлари, Қрим ярим ороли ва Россиянинг турли шаҳарларида ноқонуний фаолияти учун қўлга олинмоқда. “Ҳизбчилар” ўз ғоялари ифодаланган варақаларни маҳаллий тилларга таржима қилиб, яширин босмахоналарда чоп этмоқдалар. Жумладан, 2003 йил Қозоғистоннинг Чимкент шаҳрида, 2005 йили эса қирғизистонда бундай босмахонанинг фаолиятига чек қўйилган. “Ҳизбут таҳрир” аъзоларининг жангарилик амалиёти учун зарур ашёларни тўплашлари уларнинг қўпорувчилик фаолияти эҳтимолдан холи эмаслигидан далолат беради. Жумладан, 2004 йили февраль ойида Татаристонда қўлга олинган 6 нафар “ҳизбчидан” ўқ отар қурол ва портловчи модда юкланган нимча топилган. Ноябрь ойида Москва вилоятида 2 нафар тожикистонлик “ҳизбчи” эса 14 кг тротил, жанговар граната ва бошқа ҳарбий аслаҳалар билан қўлга олинган. Шу йилнинг декабрида Бошқирдистонда ушланган 5 нафар “Ҳизбут таҳрир” аъзосидан гранаталар, ўқ-дорилар ҳамда Уфа шаҳрининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари 1 Муҳаммад Содиқ Мухаммад Юсуф. Дин насиҳатдир. Тошкент 2000. Мовуроннахр. 90-б. 88 белгилаб қўйилган харитаси олинган. Ҳибсга олинганларнинг баъзилари Афғонистонда жанговар тайёргарлик ўтаб келгани маълум. “Ҳизбут таҳрир” ўз тарафига давлат бошқаруви, ҳуқуқни сақлаш идоралари ходимларини жалб қилиш ҳамда стратегик объектларга суқилиб киришга қаратилган фаолиятини кучайтирмоқда. Ушбу ҳаракат, айниқса, қўшни мамлакатларда авж олмоқда. Масалан, 2003 йил октябрь ойида ташкилотнинг 4 нафар аъзоси Бойқўнғир маркази ичида варақа тарқатиш чоғида қамоққа олинган. Хорижий диний-экстремистик ҳаракатлардаги каби расмий сиёсий қанот шакллантириш ва аҳоли ичида тарафдорларнинг сонини кўпайтириш мақсадида хайрия ишларини фаоллаштирмоқда. Жумладан, 2005 йил қурбон ҳайити кунларда қирғизистонда улар аҳоли ичида бепул овқат тарқатиш билан шуғулланганлар хамда бу мамлакатда ўзларининг издошларини кўпайтиришга муваффақ булдилар. Ҳозирги кунда “Ҳизбут таҳрир” бевосита ўз фаолиятини хуфиялаштириш мақсадида ўзаро алоқаларида бир бирларига аслий исм эмас, балки исломий исмлардан иборат бўлган таҳаллусларда фаолият кўрсатадилар. Варақа ва адабиётларни бевосита интернет электрон сайтлари орқали алмашадилар. “Акромийлар” - Фарғона водийсида 1990-йилларнинг ўртасида вужудга келган, ноанъанавий, конституцион тузум ва ислом ақидаларига зид ғояларни тарғиб қилувчи диний гуруҳ ҳисобланади. Асосчиси – Акром Сотволдиевич Йўлдошев, 1963 йили Андижон шаҳрида туғилган. У Андижондаги “жиҳодчилар”нинг ғоявий раҳнамоси Абдували Мирзаев шогирдларидан бўлиб, 1990-йилларда “Ҳизбут таҳрир”нинг ма ҳаллий раҳбари Абдурашид Қосимовдан сабоқ олган. А.Йўлдошев “Ҳизбут таҳрир” фикрлари билан руҳланиб, айниқса, ҳизбнинг “Ислом низоми”, “Иззат ва шараф сари” ва “Халифалик”, «Ислом даъвати» номли адабиётларидан фойдаланган ҳолда 12 дарсдан иборат янги “Иймонга йўл” рисоласи ва ҳаракат дастурини ишлаб чиққан. Яъни, «Ҳизбут-таҳрир»нинг бутун дунёда халифалик бошқарувидаги Ислом давлатини барпо қилишдек ягона 99 мақсадини сақлаган ҳолда, аввал алоҳида бир минтақада халифалик давлатини тузиб, кейинчалик унинг ҳудудини кенгайтириб бориш назарда тутилади. “Акромийлар” ўз сафларига жалб қилинувчи шахсларга руҳий таъсир ўтказиш ва уларни ғоявий жиҳатдан бирлаштириш мақсадида фаолиятларини қуйидаги асосий даврлар (босқичлар) га бўлган ҳолда амалга оширишлари аниқланган: “ Сирли ” ёки “ Махфий ” (ўз тарафига муносиб номзодлар жалб қилиш); “ Моддий ” ёки “ Иқтисодий ” (иқтисодий ёрдам ва иш билан таъминлаш, топган фойдадан 1/5 қисмини жамоа учун “ байтулмол ”га ажратиш); “ Маънавий ” ёки “ Сиёсий ” (ғоявий жиҳатдан қайта ишлов, дин ва сиёсатни қўшиб ўргатиш); “ Узвий майдон ” (тайёр бўлган аъзоларни “зарур” жойларга қўйиш, фаолият доирасини кенгайтириш); “ Охират ” ёки “ Тўнтариш ” (асл ва асосий мақсад: вазият етилгач, мавжуд тузум ўрнига ўз ҳокимиятларини ўрнатиш). Мазкур босқичлар махфий, ижро муддати қатъий белгиланмаган ҳолда амалга оширилиши кўзда тутилган. Шу билан бирга, “Акромийлар” ҳар бир тузилма учун, биринчи навбатда, молиявий асос яратилиши лозимлигини таъкидлаб, ўз ҳаракатларини ривожлантириш мақсадида “биродарлар” даромадининг 20 фоизидан тушадиган маблағлар жамғармасини ташкил этганлар. Жамғарманинг асосий қисмини янги иш ўринларини ташкил этиш ва бунинг натижасида аъзолар сафини кенгайтиришга сарфлаганлар. Ҳибсга олинган А.Йўлдошев амнистия туфайли 1998 йил декабрида озодликка чиқиб, ўз издошлари билан биргаликда “ашёвий далил” бўлиши мумкин бўладиган барча адабиётларини йўқотиб юборишга эришган. 1999 йилда А.Йўлдошев бошчилигида “акромийлар”нинг бир қатор раҳбарлари жиноий жавобгарликка тортилганидан сўнг, оқим фаолиятида тубдан ўзгаришлар юз берганини кўрсатади. Шу даврга қадар “биродарлар”га “Иймонга йўл” китобидан сабоқ бериб келинган бўлса, эндиликда ушбу ўқув дарслиги йўқ қилиниб, дарслар оғзаки равишда, аммо кўрсатиб ўтилган китобнинг моҳияти бўйича олиб борилган. 1010 Янги таҳрирда тайёрланган “Иймонга йўл” рисоласида фалсафий-мантиқий баён услуби танланган бўлсада, унда имон масаласида юртимизда азалдан анъанавий ҳисобланиб келган ҳанафий мазҳаби ва мотуридия таълимотига зид ақидалар бор. Шунингдек, таълимот “биродарлар”га ўзларини яшириш мақсадида шариатда тақиқланган баъзи амалларни бажаришга рухсат этади. Акромийлар фаолиятларини ўзаро алоқаларни мустаҳкамлашга қаратиб, тадбиркорлик билан шуғулланадилар ҳамда янги аъзоларни асосан қариндошлар ҳисобига ўзларининг савдо дўконлари, сартарошхона, новвойхона, дурадгорлик, қандолатчилик, косибчилик ва мебель ишлаб чиқариш цехларига ишга жалб қилиш орқали кенгайтиришга ҳаракат қиладилар. Акромийлик ғояларининг тарқалишига қуйидаги омиллар ҳам сабаб бўлган, деб айтиш мумкин: Улар ўз тарафдорларини иш билан таъминлаш, молиявий муаммолари ечими учун “холис” моддий ёрдам кўрсатиш орқали ўзларига иқтисодий жиҳатдан боғлаб оладилар. Бундай тарафдорлар диний ва дунёвий, хусусан, фалсафий илмлардан узоқлиги туфайли ташвиқ қилинувчи мантиқ, ақлга оид мавҳум мавзулар олдида осон таслим бўладилар. Акромийлар ҳокимиятни қўлга олиш билан боғлиқ режаларини ҳақиқий аъзо бўлмаганлардан сир тутадилар ҳамда янги тарафдорлар уларни сиёсатга алоқаси йўқ деб билганлари боис сингдирилаётган фикрларга кўникиб бораверадилар. Бу йўлдаги амалий даъват услуби бошқа диний-ақидапарастларникидан фарқли бўлиб, оммага мафкурафий тузоқ қўйишга асосланади. Акромийларнинг бу тамойилига кўра, мавжуд конституциявий тузумни ўзгартириш, ислом давлати қуриш каби гапларни гапириш шарт эмас, балки “ҳаётдаги барча муаммоларнинг ечими Қуръон ва ҳадисда” деб уқтирилса бас. Бу фикрдан “тўғри” хулосани одамлар ўзлари чиқариб олишларига бироз “ёрдамлашиб юборилса” етарли. Акромийлар янги аъзоларга эртаю кеч мавжуд тузумнинг камчиликлари, ўзларининг гўёки сиёсатдан йироқ, кичик бўлсада, ҳақиқий “биродарлар жамоаси” муҳитининг “гўзал” жиҳатларини уқтириб бориш орқали руҳий таъсир ўтказишга 1111 ҳаракат қиладилар. Барча мутаассиб ақидапарастлар қатори акромийларнинг ҳам фожеаси шундаки, улар имон, эътиқод, туйғу, тушунча, қалб ва ақл, маънавият билан маърифат, дин ва фалсафа ўртасидаги фарқ, уларнинг моҳиятини ўзлар и нинг фикр доираларида талқин этадилар. Улар аҳли сунна вал жамоа эътиқоди асосида кундалик ибодат ва диний турмуш тарзида яшаб келаётганларни “ҳақиқий мусулмон” деб ҳисобламайдилар, дин аҳллари билан маслаҳатлашиш ёки улардан илм олишни умуман ўзларига эп кўрмайдилар. Улар ўзларининг бандалик бурчларини адо этаётганларни истеҳзо билан “жумачилар” деб атай бошладилар. Жамиятдаги барча ёмон иллатларни кишиларнинг маънавий қашшоқлиги, ахлоқий нопоклиги ва жоҳиллигида эмас, балки нотўғри тузумда деб баҳоладилар ва уни ўзгартиришни ўзлари учун бирламчи вазифа қилиб белгиладилар. “Таблиғчилар” жамоаси. “Таблиғ” - арабча етказиш маъносида, том маънода Аллоҳнинг каломини одамларга етказишни англатади. Бу оқимга Ҳиндистонда Муҳаммад Илёс Кандехлави (1885-1994) томонидан 1927 йилда асос солинган. Оқим илк давридан бошлаб исломдан бошқа барча динларга тоқат қилолмасликлари билан ажралиб турганлар. Муҳаммад Илёс ўзи яшаган даврда, яъни XX асрнинг бошларида Ҳиндуизмга қарши ўлароқ кўпроқ кишиларни исломга жалб қилиш мақсадида ўзига хос тарбия тизимини яратди ва у ерда одамларга ислом ҳақидаги энг содда билимларни бера бошлади ва тарбияланган кишиларни “Таблиғчи” (даъватчи) сифатида жойларга тарқата бошлади. Одатда бу кишилар ўн кишидан иборат гуруҳ сифатида “жамоа” бўлиб, у жойдан бу жойга кўчиб, ислом ҳақида (етарли бўлмасада) олган билимларини тарғиб этишга одатланганлар. Оқимнинг таркибий тузилиши ҳақида маълумотлар кам. Таъкидланишича, “Таблиғ” ҳаракати баробарлик ва кенг оммани жалб қилиш асосида фаолият 1212 юритади. Лекин ташкил топгандан бери қатъий ягона бошқарув услубига асосланган ҳолда кичик-кичик гуруҳлар сифатида иш юритади. “Таблиғчилар” жамоаси амир томонидан бошқарилади, унинг кўрсатмалари сўзсиз бажарилиши лозим. Маркази Дакка (Бангладеш) шаҳрида жойлашган. Ташкилот бошқарувида амирдан сўнг асосий ўрин “шўро”га тегишли бўлиб, маслаҳат беришда муҳим аҳамиятига эга. Ундан кейин алоҳида олинган мамлакатдаги маҳаллий бўлинмалар туради. Ушбу бўлинмалар маҳаллий масжидларда ишлайдиган тажрибали ташкилот аъзоси-маҳаллий амир орқали бошқарилади. Ташкилотнинг катта бўлимлари Покистон, Ҳиндистон, Миср, Саудия Арабистони, Бирлашган Араб Амирликлари ва бошқа бир қатор мамлакатларда фаолият юритмоқда. “Таблиғчилар”нинг Ўзбекистондаги фаол эмиссарлик фаолияти ХХ асрнинг 90-йилларига тўғри келади. Ўзбекистоннинг диний арбоблари гуруҳи, жумладан, А бдували Мирзаев (Абдували қори) 1990-92 йилларда тегишли таклифнома билан бир неча ой Ҳиндистон ва Покистонда бўлдилар. У ерда махсус тайёргарликдан ўтиб, ватанга қайтиб келгач, жойларда “Даъват” гуруҳларини туздилар. Шундай қилиб, “Даъват” ташвиқот гуруҳларининг ташкил этилиши ва фаолият кўрсатиши “Таблиғ” жамиятининг бир мақсадга йўналтирилган фаолиятининг натижасидир. “Таблиғ” вакиллари билан нафақат А.Мирзаев балки, Ўзбекистондаги диний экстремизмнинг бошқа етакчилари (О.Назаров, Т. Йўлдошев)нинг ҳам фаол алоқалари қайд этил ган . Маълум бўлишича , ташкилот аъзолари ҳар йили маълум вақтда ўзларининг бош марказларда тўпланадилар. Йиғилганлардан турли мамлакатларга юбориш учун исломни тарғиб-ташвиқ қилиш гуруҳлари тузилади. Гуруҳ тарғиботчилари ҳақиқий мусулмон кишиси турмуш тарзини юритиш билан бошқаларга намуна бўлишлари керак, яъни, ўз вақтида ибодатларни бажариш, ягона Аллоҳга эргашувчиларни ҳурмат қилиш, ичкилик ва наркотик моддаларни исътемол қилишни кескин қоралаш ҳамда кўнгилхушлик тадбирларида иштирок этиш, 1313 теледастурларни томоша қилиш, фото суратга тушиш каби ишлардан ўзини йироқ тутиши лозим бўлади, деб даъват қиладилар. Хулоса қилиб, айтадиган бўлсак, оқимнинг мақсади кишиларни оммавий тарзда исломга чорлаш, мусулмонларга ислом арконларига тўлиқ амал қилишлари лозим эканлигини етказиш ва уларнинг Аллоҳ олдидаги масъулиятини ошириш. Оқим вакиллари 90-йилларнинг бошида Ўзбекистонда ҳам ўз фаолиятларини олиб бордилар. “Таблиғчилар” Тошкент шаҳрининг С.Раҳимов туманида жойлашган “Лангар” масжидини ўзларига марказ қилиб олиб, шу ердан республиканинг турли минтақаларига 3, 10, 40 кунлик даъватлар учун гуруҳлар юборилганлари маълум. 90-йилларнинг ўрталарига келиб ушбу ўзига хос марказ (масжид) ва гуруҳнинг Ўзбекистондаги фаолияти тугатилган. “Таблиғчилар” жамоасининг қарашлари қуйидаги сабабларга кўра юртимиз учун хатарли саналади: - оқимнинг ислом арконларини бажарилиши юзасидан кескин даъватлар олиб боришлиги ва намоз ҳамда бошқа ибодатларни бажаришда юртимизда минг йиллар давомида илдиз отган Ҳанафия мазҳабида эътироф этилмаган ҳаракатлар қилишлари фуқароларнинг норозиликларига сабаб бўлиши мумкин. - оқим кўрсатмаларига кўра, ҳар бир “таблиғ”чи йилда бир ой, ойда уч кун, ҳафтада бир кунни Аллоҳнинг йўлида даъватга сарф этиши керак. Бу оқимга қўшилиб қолган кишиларнинг урф-одатларимизга хилоф равишда ўз оила ва ота- оналарини ташлаб юқоридаги муддатларда вилоятларга даъват қилиш учун чиқиб кетишлари; - оқим даъватчилари асосан жуда саёз билимга эга бўлиб, ҳеч қандай илмий асосланмаган далилларни ҳам кишиларни исломга чақириш учун келтираверадилар. Бундай ҳаракат кишиларда исломга бўлган қарашда салбий ҳолатларни вужудга келтириши; - бошқа динларга муросасиз муносабатда эканлиги. - энг асосийси жамият кишилари орасида бундай кескин таассубга берилган гуруҳларнинг пайдо бўлиши миллий ва диний низолар келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин. 1414 “Таблиғ” жамоаси Ўзбекистонда рўйхатга олинмаган. “Даъват” - миссионерлик фаолияти эса, амалдаги қонунчилик томонидан тақиқланган. “Ислом лашкарлари”. 1990-1992 йилларда Наманган вилоятида “Отавалихон” жоме масжидида Абдулла Ўтаев, Тоҳир Йўлдошев бошчилигида 100-200 кишидан иборат 60 дан зиёд гуруҳлар ташкил этилган эди. Ўша пайт “Адолат” ҳаракати фаоллари дружиналар тузиб, кечки пайт ўз маҳалласидан ташқарида юрган эркак-аёлларни тўхтатди, ичкиликка қарши кураш учун айбдорларни масжид олдида устунларга боғлаб қўйишди. Улар ўзларини гўёки “халоскор” қилиб кўрсатиб, исломни кенг ёйиш орқали турмуш тарзини ўзгартирамиз “адолатли” тузум фақат шариат ўрнатилсагина таъмин этилади деб даъво қилганлар. “Адолат”нинг қочиб кетган баъзи фаоллари тожик мухолифатига қўшилганлиги ҳақида маълумотлар бор. 1992 йил 17 мартдан бошлаб апрель ойи охирларида уларнинг фаолияти тугатилди. “Адолат” ҳаракатининг раҳбари бўлган Тоҳир Йўлдошев эса ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарисида фаолият олиб бораётган “Ўзбекистон (Туркистон) ислом ҳаракати”нинг раҳбари ҳисобланади. “Ўзбекистон (Туркистон) ислом ҳаракати” (ЎИҲ ,ТИХ ). 1996 йилда ташкил топган. А Қ Ш Давлат департаментининг энг хавфли халқаро террор ч и ташкилотлар рўйхатига киритилган. Дастлабки номланиши “Ўзбекистон Исломий уйғониш партияси” бўлиб, Афғонистонда чет эллик ҳомийларнинг моддий ва молиявий кўмагига таяниб, жумладан Покистон “Ҳизби ҳаракати Жиҳод” ташкилотининг фаол ёрдами билан вужудга келган. ЎИҲ таркибига асосан 1992-93 йилларда Ўзбекистонда фаолиятлари тақиқланган бир қанча исломий гуруҳлар кирган: “Адолат” уюшмаси (Наманган), “Ислом уйғониш партияси” (1990 йилда Астраханда асос солинган, 1991 йил январда Ўзбекистон бўлими очилган), “Одамийлик ва инсонпарварлик” ( Қ ўқон), “Туркистон ислом партияси”, “Ислом лашкарлари” (Наманган). ЎИҲ нинг бўлажак аъзолари 90-йиллардаги 1515 таъқиблардан сўнг Тожикистон ва Афғонистонга қочиб ўтганлар. Уларнинг кўпчилиги Бирлашган тожик мухолифати (БТМ) томонида фуқаролар урушида иштирок этган. ЎИҲ ташкил этилгач, унинг сиёсий раҳбари этиб Т.Йўлдошев, ҳарбий қисм раҳбарлигига Ж.Хожиев, матбуот маркази раҳбари ва Т.Йўлдошев ўринбосари лавозимига Зубайр ибн Абдурраҳмон (Абду л -Раҳим) сайландилар. Мазкур ҳаракатнинг асосий мақсади этиб Фарғона водийси ҳудудида ислом давлатини барпо этиш қўйилди. ЎИҲ раҳбарияти қатор халқаро ва минтақавий исломий ташкилотлар, авваламбор, “Ал-қоида”, “Толибон”, “Ҳизбут таҳрир”, “Ал-ихвон ал-муслимун” билан ҳамкорлик қилади. 90-йилларнинг ўрталаридан чет элларда уя қуриб олган жиноятчи тўдалар ҳарбий-сиёсий тизим яратиш мақсадида фаол ҳаракатлар олиб бордилар. 1994-95 йилларда улар Афғонистоннинг ўзбеклар кўп яшайдиган ҳудудларидан катта маблағдаги “ёрдам пули” йиғдилар. ЎИҲнинг сиёсий раҳбари - ўзини Муҳаммад Тоҳир Форуқ деб номлаб олган Тоҳир Йўлдошев молиявий базани кучайтиришда асосий роль ўйнади. Т.Йўлдошев Покистон, Туркия, Саудия Арабистонининг қатор радикал гуруҳлари, жумладан “Ҳизбут таҳрир” раҳбарлари билан учрашди. Учрашувда турли масалалар билан бир қаторда, террорчилик хуружларини амалга оширириш юзасидан музокаралар олиб борилди. Шунингдек, экстремистик ҳаракатлар ҳомийларидан моддий ёрдам олиш масаласига алоҳида урғу берилди. ЎИҲ аъзолари асосий тайёргарликни Покистон ва Афғонистон ҳудудида жангари-террористларни тайёрловчи қатор лагерларда ўрганганлар. Шундай лагерлардан бири “Ал-Форуқ”: Афғон-Покистон чегараси яқинидаги Хост туманининг тоғ дарасида жойлашган. Мазкур лагер 80-йиллар бошида Усома бин Лодин маблағлари ҳисобига афғон мужоҳидларини тайёрлаш учун барпо этилганди. “Толибон” ҳаракати кучлари Афғонистон ҳудудининг талайгина қисмини босиб олган пайтда, ЎИҲ билан яқин алоқага киришди ва унинг ҳомийсига айланди. ЎИҲ толибларнинг “Эдоре-йе Эхтезор” разведка хизмати ҳамкорлигида 1616 юртимиз ҳудудида экстремистик ғояларни ёйиш, барча мухолиф кучларни Ўзбекистондаги мавжуд конституциявий тузумга қарши кураш байроғи остида бирлаштириш режаларини тузган эди. Шунингдек, “Ўрта Шарқ турк бирлиги”, “Буюк ислом фронти”, “Буюк бирлик партияси” тасарруфидаги “Ислом тартиблари маркази” ва “Низами алем оджакли” каби кўплаб турк фундаменталистик ташкилотларини ЎИҲга кўрсатган “сахий” ёрдамлари ҳақида маълумотлар мавжуд. Марказий раҳбарияти Буюк Британиянинг Бирменгем ҳудудида жойлашган “Бутунжаҳон ислом ёрдами” ташкилотининг “тайзиқдаги биродарлар”га ёрдам кўрсатаётгани маълум. “Ислом жамоати” Покистон хайрия ташкилоти, “қатар” хайрия жамияти, Саудия Арабистонининг “Ислом қутқаруви” халқаро ташкилоти, “Ал-ихвон ал- муслимун” халқаро бўлимининг турли хайрия жамғармалари, Саудия Арабистони ҳомийлик қилувчи “Ислом ёшлари бутунжаҳон ассамблеяси” ва бошқа ташкилотлар томонидан ЎИҲ хисобига турли миқдорда маблағлар тушиб турган. Бир вақтнинг ўзида мазкур фундаменталистлар “Лонбор йўлбарслари” ва “Шарқий Туркистон исломий ҳаракати” (ШТИҲ) сепаратист гуруҳлари билан ҳамкорлик қилганлар. “Тавба” - экстремистик руҳдаги ҳаракат бўлиб, унга Бокуда Ҳожи Абдулла Озарбайжон асос солган. Ўзбекистонда ушбу ҳаракат 1991 йили Наманган шаҳридаги “Отауллоҳ” масжиди қошида қирғизистонлик Йўлдош Турғунбоев, наманганлик Абдували Йўлдошев ва Исҳоқ Жабборов тимсолида ўз фаолиятини бошлаган. Ҳаракатнинг мақсади “ваҳҳобийлик” ғояларини қўллаб-қувватлаш, аҳоли орасида мавжуд конституцион тузумга қарши тарғибот-ташвиқот ишларини олиб бориш, жангариларни ўқитиш, уларни моддий рағбатлантириб туриш, республикада ислом давлатини тиклаш шиори остида ҳокимиятни ҳатто террор йўли билан эгаллашдан иборат. Фарғона водийси йигитларидан тўпланган жангариларни асосан Тожикистон ҳудудидаги жангарилар лагерларида покистонлик мутахассислар ўқитадилар. Ҳаракат аъзоларининг ҳар бирига камида 1717 11 кишини ўз қаторларига жалб қилиш мажбурияти юкланади. “Тавба” ҳаракати вакиллари тарафидан Фарғона водийсида ҳокимият органлари ходимлари, шунингдек, аҳолига бир қатор оғир азият етказилгани аниқланган. Ҳаракатни ҳориждаги катта террористик гуруҳлар маблағ билан таъминлаши табиий, аммо, бундан ташқари улар турли талон-тарож ва террор йўли билан топилган маблағлар билан ҳам ўзларининг моддий эҳтиёжларини қондирадилар. Юртимизда ушбу ҳаракатнинг юзга яқин аъзоси тезкор кўрилган чоралар асосида қўлга олинди ва ҳаракат фаолияти тугатиган. "Нурчилар" диний жамоаси. Туркиядаги диний о қ имлардан бири бўлган “Нурчилар” жамоасининг асосчиси туркиялик Саид Нурсий (1873-1960) ҳ исобланади. “Нурчилар” ғ оялари С.Нурсий томонидан ёзилган “Рисолаи нур” куллиётида ўз аксини топган бўлиб, бу туркум китоблар дунёнинг 15 тилига таржима қ илинган. Саид Нурсийнинг шогирдларига берган маш ҳ ур дарслари рисолалар тарзида чоп этилиб, баъзилари тў ғ ридан-тў ғ ри дарснинг ра қ ами билан, масалан, "Йигирма бешинчи дарс" деб аталади. О қ им адабиётларининг мазмуни ўта фалсафий мушо ҳ ада ва тамсиллардан иборат бўлиб, баъзи жи ҳ атларда чалкашлик мавжуд. Худди шу жи ҳ ати билан о қ им ра ҳ барлари ўз аъзоларининг ушбу фалсафий фикрларни еча билиш учун ҳ аёт тажрибасига эга бўлиши керак деган даъво билан, исломий қ онун- қ оидаларни ҳ аётга тадби қ этиш зарурати ғ оясини сингдирадилар. Бу ўринда яна бир нарсага эътибор қ аратиш лозимки, о қ им вакиллари ўзларига янги аъзони жалб этишда биринчи навбатда "Нур"чилар жамоаси фаолияти сиёсатдан узо қ деган фикрни берадилар. Аслида бу бир ни қ об бўлиб, уларнинг фаолияти негизида сиёсатга аралашув ётади. 1942 йилда Туркиянинг Эрзурум шахрида ту ғ илган Ф.Гюлен “Нур” харакатининг асосчиси Саид Нурсий вафотидан сўнг унинг ўрнини эгаллагач, нурчиларнинг Измирдаги ҳ аракати режаларини ишлаб чи ққ ан ва харакат иштирокчиларининг амалий маш ғ улотларига ра ҳ барлик қ илган. 1818 Ф.Гюлен ноти қ лик ва одамларни ишонтира билиш қ обилиятига эга шахс. Унинг қ аламига мансуб 24 та китоб ва 130 дан зиёд турли видеокассаталар мавжуд. Туркияда Гюлен ташкил қ илган 90 та турли жам ғ армалар, 103 та хусусий мактаб, 211 та ширкат, 160 та ў қ ув курслари ва 500 га я қ ин ёто қ хоналар фаолият кўрсатмо қ да. Шунингдек у “Сизинти”, “Йни умит” ва “Фонтан” каби 14 та журнал, “Заман” кундалик газетаси, “Саманйоли” хусусий телеканали ва икки радиостанцияга эгалик қ илади. Маълумотларга кўра мавжуд 80 вилоятлар µокимларининг 30 нафари Ф.Гюленнинг ў қ увчилари ва издошлари ҳ исобланадилар. “Нур” ҳ аракати ва унинг ра ҳ бари Ф.Гюлен ҳ а қ ида Туркиянинг ўзида ва ундан таш қ арида “Нурчилар мактабларида диний тар ғ ибот олиб борувчи, жамиятнинг ю қ ори-зиёли таба қ аси учун хавф ту ғ дирувчи ҳ аракат ” деган фикрлар мавжуд. Туркиядан таш қ арида, масалан Германияда Гюлен тарафдорлари томонидан тил мактаби, иккита ў қ ув маркази, радиостанция, касалхона ва болалар бо ғ часи, Голландия ва Швейцарияда- иккита жам ғ арма, Бол қ онда - иккита хусусий мактаб, Марказий Осиёда - 128 та хусусий лицей ва 6 та университет, Я қ ин Шар қ ва Африкада - 3 та мактаб ва 2 та тил курслари, А Қ Шда - 2та ёто қ хона ва масжид ташкил қ илинган. Гюленнинг и қ тисодий манбаи бўлиб “Азия Файненс”, “Ишик” каби энг йирик су ғ урта ва кўплаб тижорат компаниялари хизмат қ иладилар ва одатда бу ҳ омийлар ўз ёрдамларини ошкора қ илмайдилар. Фундаменталистик гуру ҳ лар фаолиятини кузатиш учун Туркия қ уролли кучлари Бош штаби қ ошида ташкил этилган аналитик гуру ҳ лардан бири (“ Ғ арбий ишчи гуру ҳ ”) 1998 йилнинг 27 мартида Туркия Миллий хавфсизлик совети йи ғ илишида Ф.Гюлен ва унинг ташкилот фаолияти ҳ а қ ида махсус маъруза тайёрладилар. Унда Ф.Гюлен рахбарлик қ илаётган ташкилот Туркия жамиятининг ю қ ори таба қ аси учун ўта хавфли бўлиб, улар Ислом арконлари чегарасидан чи қ масаларда дин ни қ обига ўранган ҳ олда одамларнинг диний туй ғ уларидан фойдаланиб, ўзларининг режаларини амалга оширишга харакат қ иладилар, деган хулосага келдилар. 1919 “Нурчилар” жамоаси ғ ояларининг юртимизга кириб келиши 1992 йилнинг бошларига тў ғ ри келади. “Нурчилар” жамоаси республикамизда расмий рўйхатдан ўтмаган, унинг аъзоларининг фаолияти норасмий ҳ исобланади. "Нур" ҳ аракати сафларининг асосини ёшлар ташкил этиб, ҳ аракат томонидан чоп этилган адабиётлар тар қ атиш йўли билан уларнинг сафлари кенгаймо қ да. Мазкур о қ им аъзолари Ҳ индистон, Покистон ва Малайзия мамлакатларида ҳ ам пайдо бўлган. Шунингдек, Америкада та ҳ сил олувчи турк талабалари орасида "Нур"чилар даъватига эргашувчилар борлиги сабабли бу ҳ аракат А Қ Ш ҳ удудида ҳ ам тар қ алмо қ да. Ю қ оридаги маълумотлардан хулоса қ илиб айтиш мумкинки, “Нур” ҳ аракатида очи қ дан-очи қ Конституцион тузумга қ арши кураш, Ислом давлатини қ уриш ғ оялари мавжуд бўлмасада, мазмун ва мо ҳ ият жи ҳ атидан унинг ғ оялари ва ушбу о қ им томонидан чоп қ илинган адабиётлар фундаменталистик таълимотларнинг а ҳ оли орасида илдиз отиб кетишига асос яратади. Шунингдек, улар а ҳ оли орасида а қ идапарастлик ғ ояларини тар ғ иб этишга, уларнинг таъсирини кучайтиришга хизмат қ илади. “Жиҳодчилар” (Ваҳҳобийлик) - диний, сиёсий, фундаменталистик ва экстремистик оқим бўлиб, XVIII асрда Марказий Арабистоннинг Нажд воҳасида юзага келган. Унинг асосчиси Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб ибн Сулаймон (1703- 1792) ҳисобланади. Муҳаммад ибн Абдул Ваҳҳоб издошларини унинг номи билан "ваҳҳобийлар" деб аташган. Ваҳҳобийлар бевосита дин номидан иш кўрган ва уни "тозалаш" гўёки Пайғамбар давридаги асл ҳолатига қайтариш, барча арабларни яшил байроқ остида бирлаштириш каби ғояларни илгари сурган. Уларнинг фикрига кўра, бутун ислом дунёси тавҳид (якка худоликка) тамойилидан чекинган. Ваҳҳобийлар фанатизм ва "муқаддас уруш" – жиҳод тарафдорлари бўлиб чиқдилар. Муҳаммад Абдул Ваҳҳобнинг акаси Сулаймон узоқ вақт укасининг ғоясига қарши чиқади. Ҳижоз тарихчиси Ибн Зайни Даҳлан: "Бир куни Сулаймон укаси Муҳаммаддан Исломда нечта устун бор деб сўрайди. Укаси унга бешта деб жавоб қайтаради, шунда Сулаймон "Йўқ, сен олтинчисини яратдинг, чунки ким 2020 сенга эргашмаса мусулмон эмас, деб эълон қилдинг", деб қайтарганлигини ёзади. Бундан кўриниб турибдики, улар ўз қарашлари йўлида ҳатто қариндош- уруғларини, яқинларини ҳам аямаганлар. Ибн Абдулваҳҳоб ўз фаолиятини динни бутпарастликдан халос этиш учун олиб бораётганлигини таъкидлаган. Унинг уқтиришича, сўнгги 600 йил давомида яшаб келган мусулмонлар бутпарастлик ботқоғига ботиб яшаганлар, у эса Исломни қайта тиклади. Қуръон бутпарастларга қарата айтилган кўпгина оятларни у мусулмонларга қарата айтди ва тадбиқ қилди. Ибн Абдул Ваҳҳобнинг таъкидлашича, Пайғамбаримиз ва авлиё-ю анбиёларнинг қабрларини зиёрат қилиш ширк ҳисобланади. Марҳумлар руҳига тиловатлар ўқиш, хайри-эҳсон қилиш кабилар ҳам ножоиз ҳисобланади. Ваҳҳобийлар дунёвий маданиятга қатъий қарши туриб, мусиқа, театр ва тасвирий санъат билан шуғулланиш, бадиий завқ-шавқ олиш кечирилмайдиган гуноҳ деб ҳисоблашади. Қайд этиш лозимки, ваҳҳобийлар ўзлари зулм ўтказган ҳудуддаги барча мусулмон аҳолисига ўз мафкурасини мажбуран сингдира олмаган. Уларнинг ўта тор мутаассиб таълимоти халқнинг қаттиқ қаршилигига учраган. XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи чорагида ваҳҳобийлар тарафдорлари қириб ташланганлиги тарихдан маълум. Бу оқимнинг ҳозирги замондаги тарғиботчилари дунёвий мамлакатлар халқларини, давлатларни куфрда, ширкда(харом) айблаб, уларга қарши курашиш учун қулай фурсат излайди. Ваҳҳобийлар кишиларда муросасизлик, ўзгалар фикрлари, манфаатларига ҳурматсизлик руҳини сингдиришга ҳаракат қиладилар. Ҳозирги замон ваҳҳобий-(жиходчи)лари диний-сиёсий оқим сифатида ислом дини пайдо бўлган пайтдаги ибтидоий шаклга қайтиш, бу таълимотни ер юзидаги мусулмонлари орасига тарқатишни "жиҳод", яъни тинч аҳолига қарши очиқдан- очиқ уруш эълон қилиш йўлини танлаб, мажбурий мафкураланган тарғибот- ташвиқот қилмоқдалар. Террорчи, радикал ва экстремистик ташкилотлар аксариятининг таълимоти асосини ваҳҳобийлик ташкил этади. 2121 Ўзбекистонда фаолияти таъқиқланган ушбу диний-эктремистик оқим аъзолари Ўзбекистон Республикасининг бир қанча шаҳарларида жиноятлар содир этдилар. Кейинчалик бу оқим тарафдорларининг Тошкент шаҳридаги мудҳиш воқеаларда ҳам иштирок этганликлари аниқланган. Воқеалар тафсилоти шуни кўрсатадики, ваҳҳобийлар оқими аъзоларининг асл мақсади “жиҳод” орқали, яъни куч ишлатиш йўли билан ҳокимиятни эгаллашдир. Бунинг учун улар эъдод, яъни Ўзбекистон ҳудудидан ташқарига чиқиб (хижрат) тайёргарлик кўриб қайтгандан кейин жиноий фаолиятни давом эттириш йўлини танлаганлар. Ваҳҳобийлар томонидан илгари сурилаётган жиҳод тушунчасига келсак, унинг замирида инсонларни қўрқитиш, даҳшат, ваҳима уйғотиш, қириб ташлаш, мол-мулкига зиён етказиш, динлараро иғво, нифоқ уйғотиш, охир-оқибатда бегуноҳ инсонларнинг ўлимига сабаб бўлувчи ўта оғир жиноятларни содир этиб, фақат сиёсий ҳокимиятга эга бўлишга интилаётгани кўзга ташланмоқда. “Аҳмадия” оқими. Аҳмадия – XIX аср охирида Ҳиндистонда вужудга келган диний ҳаракат. Мирза Ғулом Аҳмад Кодиёний (1835-1908) асос солган. У XIX асрнинг 70-йилларида Панжоб мусулмонлари ўртасида йирик уламо ва авлиё сифатида ном чиқарган. Ислом тарихи ва илоҳиёт бўйича бир неча асар ёзган. 1891 йилда "Анжумани Аҳмадия" диний ташкилотини тузган. Издошлари уни "пайғамбар" деб эълон қилганлар. Вафотидан кейин унинг ўрнига Ҳаким Нуриддин ҳаракатга раҳбарлик қилган. Мирза Ғулом Аҳмаднинг ўғли Башар Аҳмад ҳам таниқли Аҳмадия арбобларидан ҳисобланади, "Сийратул Маҳдий" ("Маҳдийнинг ҳаёт йўли"), "Калиматул фасл" ("Ажратувчи сўз") ва бошқа китоблари бор. Ҳозирги кунда Аҳмадийлар Ҳиндистон ва Покистондан ташқари, бир неча араб мамлакатлари, Эрон, Афғонистон, Африка ҳамда Ғарб мамлакатларида тарқалган. Аҳмадийларнинг ҳозирги “халифа”си (раҳбари)нинг маркази Лондонда жойлашган. Аҳмадийлар кейинги йилларда МДҲ ҳудудига ҳам кириб келмоқда. 2222 Кўпроқ ишбилармон, хайрия жамияти вакиллари сифатида Татаристон ва бошқа жойларда расмий рўйхатдан ўтган. “Салафийлар” оқими. Салафийлик ҳақида фикр юритишдан олдин баъзи нарсаларни билиб олиш лозим бўлади. Биринчидан, салаф тушунчаси ислом тарихида мўътабар бир даврда яшаган кишиларни қамраб олади. Чунки ҳадисда келишича даврларнинг энг яхшиси бу пайғамбар даврида, сўнг ундан кейинги давр, сўнг ундан кейинги давр ҳисобланади. Бу уч давр ҳижрий йил бўйича илк уч асрни қамраб олиб, у даврларда яшаган соҳабалар, тобеинлар ва табаъ тобеинлар салаф ҳисобланадилар. Ислом олимларининг барчаси салафга эргашишга буюришган. Ҳатто Бурҳонуддин Марғинонийнинг “Ҳидоя” асаридан ҳам салафларнинг гапларига нисбатан ҳурматни сезиш қийин эмас. Шу сабабли барча кишилар салафларга эргашишга ҳаракат қилишган ва бунга тарғиб қилишган. Иккинчидан, “салаф мазҳаби” бошқа, “салафия мазҳаби” ёки “салафийлик” бошқа. Мовароуннаҳрда ёзилган асарларнинг барчасида салаф қарашлари ва уларнинг фикрлари “мазҳаб” сифатида зикр қилинган. Шу сабабли салаф мазҳаби деган ибора пайдо бўлган. Бу барча томондан қабул қилинади. Аммо салафийлик ёки салафия йўналиши янги ном бўлиб, бу кейинчалик пайдо бўлган йўналишдир. Улар фақат салафга эргашамиз деган шиор билан, тўғри йўлда юрганликларини ва олимларнинг салаф мазҳабига эргашишга тарғиб қилганликларини айтиб, ўзларини оқламоқчи ва тарафдорларини кўпайтирмоқчи бўлишади. Салафийлар шариат аҳкомлари ва эътиқод масалаларини илк уч асрдаги ҳолатга келтиришга уринишади. Ҳуқуқий соҳада уларнинг энг асосий кўзга ташланадиган жиҳати мазҳабаларни тан олмаслиги. Улар ҳеч бир мужтаҳид ўзларига тақлид қилишларини истамаган деб таъкидалашади. Улар муайян бир кишига эмас, балки умумий ҳолда салафга эргашиш лозим дейишади. 2323 Ҳозирги кунда салафийлик араб давлатлари ва бошқа мусулмон давлатлари аҳолиси ичида кенг тарқалаётган йўналишдир ва улар бир неча гуруҳларга бўлиниб кетган. Уларни умумлаштириб, икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчиси радикал салафийлар бўлиб, улар асосан агрессив бўлган ва илк даврдаги ҳолатни истайдиган кишилардир. Булар муаммоларни ҳал қилишнинг ягона йўли ислом давлатини ташкил қилиш ҳамда қонунларни ўзгартириш ва шариат аҳкомларини жорий қилиш билан муаммонинг ечимини топиш тарафдорларидир. Иккинчилари, мўътадил салафийлар. Ўзларининг қарашларидан қайтмаган ҳолда бошқа қарашларга нисбатан ҳурмат билан қарайдиган кишилардир. Шу билан бирга муайян мазҳабга мансуб бўлишни ёқламайдилар. Шунингдек, «Салафийлик» шаклида бу сўзнинг ишлатилиши XVIII асрга тўғри келади. «Ваҳҳобийлик» оқимининг асосчиси ҳисобланмиш Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб салафийликка даъват этгани таъкидланади. Бундан «Салафийлик» – «Ваҳҳобийлик»нинг иккинчи номи экани маълум бўлади. Марказий Осиё давлатларига “салафийлик” ўтган асрнинг 90-йилларидан кириб кела бошлади. Оқим ғояларининг асосий тарғиботчилари сифатида Саудия Арабистони ва бошқа давлатлардаги турли хил исломий ташкилотларнинг вакилларини кўрсатиш мумкин. Ўрта асрларда Ибн Таймия, Ибн Қаййим, Муҳаммад ибн Абулваҳҳоб каби салафийлар Марказий Осиё мутафаккир олим ва уламоларини “ислом мо ҳ иятини сохталаштириш”да айблаб, ислом давлатини идеаллаштиришга асосланган қ арашлар тизимини ишлаб чи қ дилар ва жи ҳ одни унга эришишнинг асосий воситаси сифатида эълон қ илиб, ўз ғ ояларига жанговарлик тусини бердилар. Шундай қ илиб, салафийлик ҳ ам ҳ окимият учун курашнинг ма ҳ сули ҳ исоблана бошлади. Ибн Таймия “салафийлик” оқимининг дунёқараши, фиқҳий ва фалсафий- ғоявий асосларини яратди. Бу эса ўз навбатида оқим тарафдорларининг кўпайишига сабаб бўлди. Ибн Таймия таълимотининг барча методологик ва ғоявий 2424 тамойиллари даврлар мобайнида турли исломий оқимлар томонидан фойдаланилиб келинди ва ҳозирда ҳам фойдаланилмоқда. Жумладан, Ислом дини тарихида диний реакцион қарашлари билан тарихда из қолдирган (780-855) Ахмад ибн Ханбал, (1328) Ибн Таймия, (1792) Мухаммад Ибн Абдулваххоб ва ХХ асрда (1839-1897)Жамоиддин ал-Афғоний ва Мухаммад Абдулар томонидан асос солинган динни ислох қилиш йўлидаги салафийлик ҳаракатларга эргашиб, ўта кескин фикрлардан иборат бўлган “Аллох томонидан нозил қилинган қонунларни хеч бир Аллох яратган кимса ўзгартириб, янги қонун ярата олмайди”, ёки бошқачароқ қилиб айтганда, инсоннинг қонун чиқаришга ваколати йўқ, у фақат ижрочи бўлиб қолаверади, демак-ки барча инсонлар чиқарган қонунлар хеч қандай кучга эга эмас ва шариатдан эмасдир, бу қонунларга эргашиб, унга итоат этиш гунохдир”.Демак-ки, хукумат ва унинг қонунларни тадбиқ қилувчи идоралари “ношаръий” бўлиб, улар мусулмонлар устидан бошқаришга ҳақли эмаслар” деган фикрда ҳаракатларни амалга ошириб келганлар. Замонавий “салафийлик”нинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири асосий урғуни диний ахлоқ қоидаларидан кўра сиёсий ғояларига қаратишидадир. Шу сабабли, фаолиятини ҳокимиятга эришиш ҳамда бошқарувни “чин мусулмонлар” қўлига топшириш зарурлиги масалаларига йўналтирилади. Бу фаолият нафақат бошқа дин вакиллари орасида, ҳатто мусулмон жамиятда ҳам олиб борилади. Замонавий ислом оламида юзага келган ҳолатдан келиб чиққан ҳолда, “салафийлар”нинг бирламчи вазифалари сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: - одамлар онгидан миллий анъаналар ва қадриятлар каби тушунчаларни чиқариб ташлаш; - эркак ва аёллар томонидан барча шариат талабларини сўзсиз бажарилишини таъминлаш; - шариат та лабларига амал қилмаган диндорларга нисбатан кескин чоралар кўриш ; - қабристонлар, авлиё ва буюк уламолар қабри зиёратини ман қилиш; - мавжуд давлат қонунларини Қуръон ва шариатга мувофиқлаштириш; 2525 - мусулмонларни муайян мазҳабга эргашишдан қайтариш. “Салафийлик” оқими ғояларини сингдириш жараёни дастлаб умумий диний адабиётлардан бошланиб, шахснинг мойиллигига қараб кейинги босқичларда оқимнинг етакчилари ҳисобланган муаллифлар асарларидан фойдаланилади. Экстремистик о қ имлар дастлаб салафийлик ва ва ҳҳ обийликка асосланган бўлсаларда, кейинро қ улардан ҳ ам илгарилаб кетдилар. Бу тузилмаларнинг ғ оявий платформаси “ихвонийлик” ва “жи ҳ од”га асосланган. Воқеалар тафсилоти шуни кўрсатадики, ўзларини қандай ном билан аташмасин бу каби оқимларнинг асл мақсади, жиҳод орқали, яъни куч ишлатиш йўли билан ҳокимиятни эгаллашдир. Салафийлар диний оқимининг келиб чиқиш тарихи ва ривожланиши Салафийлик ҳақида фикр юритишдан олдин баъзи нарсаларни билиб олиш лозим бўлади. Биринчидан, салаф тушунчаси ислом тарихида мўътабар бир даврда яшаган кишиларни қамраб олади. Чунки ҳадисда келишича даврларнинг энг яхшиси бу пайғамбар даврида, сўнг ундан кейинги давр, сўнг ундан кейинги давр ҳисобланади. Бу уч давр ҳижрий йил бўйича илк уч асрни қамраб олиб, у даврларда яшаган соҳабалар, тобеинлар ва табаъ тобеинлар салаф ҳисобланадилар. Ислом олимларининг барчаси салафга эргашишга буюришган. Ҳатто Бурҳонуддин Марғинонийнинг “Ҳидоя” асаридан ҳам салафларнинг гапларига нисбатан ҳурматни сезиш қийин эмас. Шу сабабли барча кишилар салафларга эргашишга ҳаракат қилишган ва бунга тарғиб қилишган. Иккинчидан, “салаф мазҳаби” бошқа “салафия мазҳаби” ёки “салафийлик” бошқа. Мовароуннаҳрда ёзилган асарларнинг барчасида салаф қарашлари ва уларнинг фикрлари “мазҳаб” сифатида зикр қилинган. Шу сабабли салаф мазҳаби деган ибора пайдо бўлган. Бу барча томондан қабул қилинади. Аммо салафийлик ёки салафия йўналиши янги ном бўлиб, бу кейинчалик пайдо бўлган йўналишдир. Улар фақат салафга эргашамиз деган шиор билан, тўғри 2626 йўлда юрганликларини ва олимларнинг салаф мазҳабига эргашишга тарғиб қилганликларини айтиб, ўзларини оқламоқчи ва тарафдорларини кўпайтирмоқчи бўлишади. Салафийлар шариат аҳкомлари ва эътиқод масалаларини илк уч асрдаги ҳолатга келтиришга уринишади. Ҳуқуқий соҳада уларнинг энг асосий кўзга ташланадиган жиҳати мазҳабаларни тан олмаслиги. Улар ҳеч бир мужтаҳид ўзларига тақлид қилишларини истамаган деб таъкидалашади. Улар муайян бир кишига эмас, балки умумий ҳолда салафга эргашиш лозим дейишади. Тадқиқотчиларнинг фикрларига кўра салафийлик уч босқичда ривожланган. Биринчи босқичда салафийликнинг назарий жиҳатларини ишлаб чиқиш даври бўлган. Бу даврда асосан Ибн Таймия ва Ибн Қаййимлар салаф қарашларига урғу берган, ҳатто мазҳабдан чиқишга тарғиб қилган. Иккинчи босқичда салафийлик амалда татбиқ этила бошланди. Муҳаммад ибн Абулваҳҳоб Саъуд билан ҳамкорликда олиб борган ҳаракатларида усмонлиларга зарба бериб, арабларни ажратиш ва арабларнинг миллий ғоясини шакллантиришда Ибн Таймия қарашларидан кенг фойдаланган. Шу орқали туркларга, ҳанафийларга, жумладан мазҳабга эргашишга ва тариқатга ҳамда тариқатда мавжуд авлиёларни зиёрат қилиш каби баъзи шу каби масалаларга ўта қарши чиққан. Муҳаммад ибн Абулваҳҳоб салафийликка асосланиб динни ислоҳ қилиш шиори остида “Ваҳҳобийлик” оқимига асос солган. Учинчи босқичда арабларнинг мустақиллик ҳаракатларини бошлаган пайтда ўзларининг ҳолатларини тўғрилашга интилганда Жамолуддин Афғоний ва Муҳаммад Абдуҳнинг ислоҳотга тарғиб қилиши натижасида салафийлик ғояси ислоҳот учун қулай йўл деб топилган ва ривожлантирилган. Ҳозирги кунда салафийлик араб давлатлари ва бошқа мусулмон давлат ичида аҳоли ичида кенг тарқалаётган йўналишдир ва улар бир неча гуруҳларга бўлиниб кетган. Уларни умумлаштириб, икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчиси мутаасиб салафийлар бўлиб, улар асосан реакцион бўлган ва илк даврдаги ҳолатни тиклашга интилаётган ақидапарастлар. Улар муаммоларни ҳал 2727 қилишнинг ягона йўли, ислом давлатини ташкил қилиш дейдиганлар ҳамда қонунларни ўзгартириш ва шариат аҳкомларини жорий қилиш билан муаммонинг ечимини топиш деган фикрни олдинга сурадилар Иккинчилари, мўътадил салафийлар. Ўзларининг қарашларидан қайтмаган ҳолда бошқа қарашларга нисбатан ҳурмат билан қарайдиган кишилардир. Улар шу билан бирга муайян мазҳабга мансуб бўлишни ёқтиришмайди. Шунингдек, «Салафийлик» шаклида бу сўзнинг ишлатилиши XVIII асрга тўғри келади. «Ваҳҳобийлик» оқимининг асосчиси ҳисобланмиш Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб салафийликка даъват этгани таъкидланади. Бундан ташқари «Салафийлик»,– «Ваҳҳобийлик»нинг иккинчи номи экани мутаҳассислар томонидан эътироф этилган. Унинг тарафдорларидан бўлган Анвар ал-Жандий таъкидлашича: «Салафийлик – ислом даъватини янгилаган катта ҳаракатдир, агар у бўлмаганида Ғарб Шарқни жуда қаттиқ руҳий қулликка солган бўлар эди». Шунингдек, Европада баъзида «Салафийлик» – «Ваҳҳобийлик»нинг синоними сифатида ишлатилади. Баъзан «Салафийлик» – «Янги ваҳҳобийлик» дея хам талқин этилади. Ўрта асрларда Ибн Таймия, Ибн Қаййим, Муҳаммад ибн Абулваҳҳоблар каби салафийлар Марказий Осиё мутафаккир, олим ва уламоларини “ислом мохиятини сохталаштириш”да айблаб, ислом давлатини идеаллаштиришга асосланган қарашлар тизимини ишлаб чиқдилар ва жиҳодни унга эришишнинг асосий воситаси сифатида эълон қ илиб, ўз ғояларига жанговарлик тусини бердилар. Шундай қилиб, салафийлик ҳам ҳокимият учун курашнинг маҳсули ҳ исоблана бошланди. Натижада бугунги кунда террорчилик тузилмаларини шакллантираётган экстремистлар ғоявий жиҳатдан таянаётган ақидапараст салафийлик оқими юзага келди. Булар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: - ваҳҳобийлик вакиллари (янги ҳанбалийлар); - “Мусулмон биродарлар” уюшмалари ва шу каби экстремист оқимлар. 2828 Экстремистик о қ имлар дастлаб салафийлик ва ваҳҳобийликка асосланган бўлсаларда, кейинроқ улардан ҳам илгарилаб кетдилар. Бу тузилмаларнинг ғоявий платформаси “ихвонийлик” ва “жиҳод”га асосланган. Бугунги кунда шароитлари диний-экстремистик ташкилотларнинг ғоявий асоси сифатида фаол қўлланаётган "салафийлик"нинг оқими "Ваҳҳобийлик" тўғрисида алоҳида тўхталиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ваҳҳобийлик – салафийликка асосланган диний, сиёсий, фундаменталистик ва экстремистик оқим бўлиб, XVIII асрда Марказий Арабистоннинг Нажд воҳасида юзага келган. Унинг асосчиси Муҳаммад ибн Абдул Ваҳҳоб ибн Сулаймон (1703- 1792) ҳисобланади. Унинг отаси ва катта акаси таниқли дин уламоларидан бўлган. Ваҳҳобийлик оқими вакиллари ўзларини «ваҳҳобий» деб эмас, балки «салафий» номи билан атайдилар. Муҳаммад ибн Абдул Ваҳҳоб издошларини унинг номи билан "ваҳҳобийлар" деб аташган. Ваҳҳобийлар бевосита дин номидан иш кўрган ва уни "тозалаш" гўёки Пайғамбар ва салафлар давридаги асл ҳолатига қайтариш, барча арабларни яшил байроқ остида бирлаштириш каби ғояларни илгари сурган. Уларнинг фикрига кўра, бутун ислом дунёси тавҳид (якка худоликка) тамойилидан чекинган. Ибн Абдул Ваҳҳоб ўз фаолиятини динни бутпарастликдан халос этиш учун олиб бораётганлигини таъкидлаган. Унинг уқтиришича, сўнгги 600 йил давомида яшаб келган мусулмонлар бутпарастлик ботқоғига ботиб яшаганлар, у эса Исломни қайта тиклаган. Ибн Абдул Ваҳҳобнинг таъкидлашича, Пайғамбаримиз ва авлиё-ю анбиёларнинг қабрларини зиёрат қилиш ва тавассул қилиш ширк ҳисобланади. Шунингдек, уларнинг эътиқодига кўра марҳумлар руҳига тиловатлар ўқиш, хайри- эҳсон қилиш кабилар ҳам ножоиздир. Ваҳҳобийлар дунёвий маданиятга қатъий қарши туриб, мусиқа, театр ва тасвирий санъат билан шуғулланиш, бадиий завқ-шавқ олиш кечирилмайдиган гуноҳ деб ҳисоблашади. Қайд этиш жоизки, ваҳҳобийлар ўзлари зулм ўтказган ҳудуддаги барча мусулмон аҳолисига ўз мафкурасини мажбуран сингдира олмаган. Уларнинг ўта 2929 тор мутаассиб таълимоти халқнинг қаттиқ қаршилигига учраган. XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи чорагида ваҳҳобийлар тарафдорлари қириб ташланганлиги тарихдан маълум. Бу оқимнинг ҳозирги замондаги тарғиботчилари ҳар қандай халқни, давлатни куфрда, ширкда айблаб, унга қарши курашиш учун қулай фурсат излайди. Айниқса, улар кишиларда муросасизлик, ўзгалар фикрлари, манфаатларига ҳурматсизлик руҳини сингдиришга ҳаракат қиладилар. Ҳозирги замон ваҳҳобийлари диний-сиёсий оқим сифатида ислом дини пайдо бўлган пайтдаги ибтидоий шаклга қайтиш, бу таълимотни ер юзидаги мусулмон аҳоли орасига тарқатиш, "жиҳод", яъни тинч аҳолига қарши очиқдан- очиқ уруш эълон қилиш йўлини танлаб, тарғибот-ташвиқот қилмоқдалар. Шу билан террорнинг юзага келишига сабаб бўлмоқдалар. Ўзбекистонда фаолияти таъқиқланган бу диний-эктремистик оқим аъзолари 1997 йилдан бошлаб асосан Фарғона водийсининг Наманган, Андижон, Қўқон, Марғилон, Қорасув шаҳарларида турли жиноятлар содир этдилар. Кейинчалик бу оқим тарфдорларининг Тошкент шаҳридаги мудҳиш воқеаларда ҳам иштирок этганликлари аниқланган. Воқеалар тафсилоти шуни кўрсатадики, ваҳҳобийлар оқими аъзоларининг асл мақсади, ўзларини қандай ном билан аташмасин жиҳод орқали, яъни куч ишлатиш йўли билан ҳокимиятни эгаллашдир. Бунинг учун улар эъдод, яъни Ўзбекистон ҳудудидан ташқарига чиқиб тайёргарлик кўриб қайтгандан кейин жиноий фаолиятни давом эттириш йўлини танлаганлар. Оқим тарафдорлари Ўзбекистоннинг ижтимоий ва иқтисодий ривожланишидаги жузъий камчиликлар, баъзи одамларнинг ишсизлиги, жамиятдаги айрим муаммолар ўз вақтида ечимини топмаётганидан фойдаланиб, "ўз ғоясини оммалаштириш"га ҳаракат қиладилар. Ваҳобийлар томонидан илгари сурилаётган жиҳод тушунчасига келсак, унинг замирида инсонларни қўрқитиш, даҳшат, ваҳима уйғотиш, қириб ташлаш, мол-мулкига зиён етказиш, динлараро иғво, нифоқ келтириб чиқариш, охир- оқибатда бегуноҳ инсонларнинг ўлимига олиб келувчи террорчилик каби ўта оғир 3030 жиноятларни содир этиб, фақат сиёсий ҳокимиятга эга бўлишга интилаётгани сезилмоқда. Ҳулоса қилиб айтадиган бўлсак Салафийлар бу ваҳҳобийлик ва жиходчилар бир йўналиш бўлиб, хозирги кунда ҳуқуқни мухофаза қилувчи идора вакилларини адаштириш мақсадида ўзларини салафийлар деб атасаларда, лекин уларнинг ваҳҳобийликдан фарқи йўқ. Шу боис, бўлса керак 2009 йилнинг январида қўшни Тожикстон Республикасининг Душанбе шаҳар суди “Салафийлар” фаоллиятини диний экстремистик сифатида эътироф этиб, расман тақиқланган. ЎЗБЕКИСТОНДА ФАОЛИЯТ ОЛИБ БОРАЁТГАН ТАРИҚАТЧИЛАР УЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ДИНИЙ ВАЗИЯТГА ТАЪСИРИ Тариқат, аслият ва воқелик "Ҳар бир янгилик бидъат, ҳар бир бидъат залолат ва ҳар бир залолат жаҳаннамдадир" (Муттафақун алайҳи). Тарихда юртимизда тасаввуфнинг илм сифатида шаклланишига улкан ҳисса қўшган кўплаб уламолар етишиб чиққан ва уларнинг асарлари халқимизнинг маънавий мероси ҳисобланади. Юртимизда кенг тарқалган «нақшбандия» тариқатининг соф таълимотида устоз ва шогирдлар учун илм фарзлиги, ижтимоий фойдали меҳнат билан шуғулланиш зарурлиги, оилани унутмаслик ва ислом аҳкомларини мутаассибона талқин қилмаслик борасида ўта жиддий ва масъулиятли талаблар қўйилган. Баъзи сохта тариқатчилар томонидан тасаввуфнинг мазмуни бузиб, уни ислом таълимоти, шариат аҳкомлари ва ижтимоий ҳаётдан узоқлашган ҳолда талқин этилмоқда. Исломда бирор-бир шайхга мурид бўлиш ҳеч кимга фарз қилинмаган. Тариқатчиларнинг «Пири йўқнинг пири шайтон» деган даъвоси ҳеч қандай шаръий далилга эга эмас. Кўр-кўрона узун соқол қўйиб, махси-калиш кийиб 3131 юриш ва замонавий либосдаги фуқароларга нисбатан кибрли муносабатда бўлиш, пухта диний ва дунёвий илм олишга интилмаслик исломда риёкорлик ҳисобланади. Тасаввуф атамасининг этимологияси борасида бир неча қарашлар мавжуд бўлиб, уларнинг аксариятида мазкур атаманинг (жун) сўзидан келиб чиққани қайд этилади. Чунки сўфийлар танларини риёзатда чиниқтириш ҳамда дунёнинг моддий бойликларидан юз ўгирганликларининг исботи сифатида қаттиқ жундан тўқилган либос кийиб юрганлар 2 . Айни вақтда мусулмон дунёсининг деярли барча мамлакатларида турли тасаввуфий тариқатлар вакиллари фаолият юритаётганини кўриш мумкин. Туркия, Миср, Жазоир, Тунис, Ливия, Индонезия, Малайзия, Иордания, Покистон каби мамлакатларда мавжуд тариқатларнинг саноғига етиш ҳам қийин. Шу билан бирга, ушбу сулукларнинг кўпчилиги тасаввуф таълимотининг илк ғояларидан анча узоқлашиб кетган. Шайхлик мақоми маблағ тўплаш манбаи бўлиб қолган ҳолатлар ҳам йўқ эмас. Туркиядаги кўплаб тариқат вакиллари томонидан шайхларини ўта муболаға билан улуғланиши, уларнинг тавоф қилиниши, шайхларнинг ўз тарафдорлари ва муассасалари мавжудлиги фикримиз исботи бўла олади. Покистон ва Ҳиндистон ҳудудларида тарқалган тариқатларнинг урф- одатларига назар солинса, уларда йога, буддавийлик, ҳиндуийлик ва қадимги ҳинд фалсафасининг таъсири катталигини кўриш мумкин. Барлавия, Меҳмандия ва бошқа қатор тариқатларда қадимги ҳинд фалсафасидаги таносух, яъни руҳнинг кўчиб юриши ғояси кенг ўрин олган. Улар намоз ёки зикр вақтида юқоридан бир жойни бўш қўядилар ва унга Муҳаммад пайғамбар руҳи келиб ўрнашади, деб ҳисоблайдилар. Масжидларининг қибла тарафида эса ўз тариқатларининг асосчиси ёки пирларининг қабри жойлашган бўлиб, намоздан аввал ва кейин уни тавоф қиладилар. Ҳозирги пайтда дунёнинг кўп мамлакатларида, Америка Қўшма Штатларидан то Австралия архипелагигача бўлган ҳудудда Баҳоуддин Нақшбанд ва Нақшбандия тариқатини билишади ва ҳурмат қилишади. Нима учун шундай? 2 Хайдархон Йўлдошҳужаев. Тариқатчиликнинг замонавий кўринишлари. Тошкент ислом университети. Тошкент-2010 3232 Чунки Баҳоуддин Нақшбанд, аввало, ислом дини шариати мезонларини маҳкам ушлаган ва уларнинг бузилишига йўл қўймаган. Иккинчидан, у чин инсоний ғоялар ва фазилатларни илгари сурган, жамиятнинг турли вакиллари ўртасида футувват - жавонмардлик ришталари пайдо бўлишига туртки бўлган. Бунинг ортида одамлар бир-бирларига моддий ва маънавий ёрдам бера бошлаганлар, ҳаётдаги қийинчиликни ҳамжиҳатликда енгиб ўтиб, шодликларни ҳам бирга баҳам кўрганлар. Буларнинг барчаси Баҳоуддин Нақшбанд жамиятда барпо қилмоқчи бўлган биродарлик, бирдамликнинг айнан ўзи эди. Унинг "қалбинг Аллоҳда бўлсин, қўлинг меҳнатда", деган ўгитлари деҳқондарда динга, диндор ва тариқатчи сўфийларга эса меҳнатга нисбатан эътиборда айтилган Бу, ўз навбатида, одамлар турмуш тарзининг кўтарилишига ҳам хизмат қилган. Марказий Осиёда тасаввуф тариқатларининг ривожида ўлкадан етишиб чиққан Аҳмад Яссавий, Абдухолиқ Ғиждувоний, Нажмиддин Кубро, Баҳоуддин Нақшбанд, Хожа Муҳаммад Порсо, Хожа Ахрор каби алломаларнинг хизмати катта бўлган. Уларнинг фаолияти бутун ислом оламига ўз таъсирини ўтказган. Айни вақтда, илдизи Хожагон тариқатига бориб тақаладиган Нақшбандия- Мужаддидия тариқати Марказий Осиёда кенг ёйила бошлади. Тарикат асосчиларидан Аҳмад Сирҳиндий ал-форукий ар-Раббоний Ҳиндистоннинг Сирҳинд шаҳрида туғилиб ўсган. Сирҳиндий ўзининг "Мактубот" номли асарида Накшбандия таълимоти ва амалийтига, хусусан, "зикр", "вавдат", "пир ва мурид одоби" масалаларига кўпгина янгиликлар киритган. Қўқонлик «пир»га эргашган «тариқатчилар»нинг гўёки мазкур шахсга мурид бўлганларнинг қазо бўлган намози ва рўзаси соқит бўлиши ҳақидаги даъвоси ислом қонун-қоидаларига умуман тўғри келмайди. Сўфийликка даъво қилаётган шахсларнинг оиласини ойлаб маблағсиз, болаларини тарбиясиз қолдирган ҳолда «пирнинг» хизматини қилиб юриши ва бировнинг эҳсони билан кун кечириши ижтимоий иллат бўлиб, ислом дини ва соф «нақшбандия» таълимотига зиддир. 3333 Хозирги кунда Самарқанд вилоятида “Шахидия”, “Нақшбандия тариқати”, “Маърифатчилар” Фарғонада “Иброхимийлар”, Тошкент вилоятида “Удумчилар”, “Қора саллалийлар” деган янги диний йўналишлар биринчи навбатда диний тарғибот ҳамда юртимизни исломлаштиришга ҳаракат олиб бораётган ташкилотлар жумласига киради. Биринчи навбатда бу ташкилотлар ислом динини тарғиботи, ва ҳалқ орасида диний удумларни кенгайтиришга қаратилган фаолият билан шуғулланиб, назоратда четга чиқса экстремистик йўналишдаги ташкилотлар туркумига кириши мумкин. Шу боис, тариқатчиларнинг айрим намоёндалари хусусида тўхталиб ўтамиз: Накдшбандия-Мужаддидия-Хусайния тариқати - раҳбари Иброҳим эшон хисобланади. Иброҳим Маматқулов, 1937 йили Фарғона вилоятининг Бувайда тумани Оққўрғон қипшоғида таваллуд топган. Мир-Араб мадрасасига ўқишга кирган, лекин тугата олмаган. 1950-70-йилларда Жанубий Қозоғистоннинг Туркистон туманида яшаган шайх халифа Абдулвоҳид Сайрамийда таҳсил олган. 1967 йили халифа Абдулвохид 86 ёшда вафот этгач, тариқатга бошчилик қилиш ҳуқуқи Тошкент шаҳрининг Қўйлиқ даҳаси яқинида истиқомат қилган Абдуллоҳ қорига ўтган. Иброхим Эшон 1976 йилга қадар мазкур шайхга муридлик қипган. Унинг вафотидан сўнг раҳбарлик Иброхим Эшонга ўтди. У 1984 йилга қадар Абдуллоҳ қорининг манзилида яшаб, тариқатчиларга раҳнамолик қилди. У 1985 йилда она қишлоғи Оқкўрғонга кўчиб ўтди ва 2009 йили вафот этди. Иброҳим эшон тарафдорлари Фарғона вилоятининг Бувайда, Ёзёвон, Марғилон, Олтиариқ туманларида кўпчиликни ташкил этарди. Шунингдек, Фарғона водийси, Тошкент, Самарқанд, Қашқадарё вилоятлари, қўшни Қозоғистоннинг Сайрам вилоятларида ушбу тариқат вакиллари мавжуд. У ўз тариқати шажарасида 32-пир ҳисобланган. Иброҳим Маматқулов ҳудудда бошқа тариқатчиларга нисбатан тарафдорларининг кўплиги, муридларини бир жойга тўплай олиши, таъсир доирасининг катталиги билан фарқланарди. Узининг берган маълумотига кўра, унинг тарафдорлари сони 20 мингдан ортиқ. 3434 Унинг издошларининг мунтазам кўпайиб бориши сабабларидан яна бири шуки, унинг муридлари одатда тарафдорлф йиғиш жараёнида ўз етакчиларини (Иброҳим эшонни) идеал шахс сифатида кўрсатишга эришишмокда. Шунингдек, зикр қилишни ўргатадиган қўлланмаларни ҳали намоз ўқиш қоидаларини мукаммал эгалламаган аҳоли орасида тарқатишмоқца. Ушбу қўлланмага доимий амал қилинса, жаннатга тушиши аниклиги уқтирилади. И.Маматқуловнинг ўз ҳисобидан зиёратгоҳларни таъмирлашда, маиший хизмат кўрсатиш шохобчалари қурилишида ҳамда шу каби ободонлаштириш ишларида иштирок этиши ҳам мусулмон аҳоли орасида унинг обрўси ошишига ва тарафдорлари кўпайишига олиб келган. Иброҳим эшоннинг уйи унинг тараф-дорлари учун асосий марказ ҳисобланган. Эшоннинг хизматида доимий тарзда 20-30 нафар мурид турарди. Турли вилоятларда Иброҳим Эшоннинг ўринбосарлари бор, улар ўз ҳудудларида тариқатчиларга раҳбарлик қиладилар, янги аъзоларни қабул қиладилар. Ҳафтанинг жума кунидан ташқари қолган 6 кун мобайнида беш маҳал намоз олдидан муридларга дастурхон ёзиларди. Ҳар куни соат кундузги 12:30 да 250-300 кишига мўлжаллаб И.Маматқулов хонадонида ош тортилар ва пешин намозидан кейин 15-20 га яқин киши унга байъат қиларди. Сўнг алоҳида уйда аёллар байъати қабул қилинарди. Энди Иброҳим эшон раҳнамолик қилиб келган Нақшбандия-Ҳусайния тариқатида қўлланилаётган расм-русумларнинг имкон қадар тўлиқроқ баёнини келтирамиз. Янги байъат қилганларга қуйида илова қўлланмада белгиланган.вазифаларни буюрарди. Шукри вузуъ - 2 ракаат (таҳорат шукронаси учун ҳар бир олинган таҳоратдан сўнг ўқиладиган намоз). Туҳфаи Расулуллоҳ - 2 ракаат (Шом намозидан сўнг ўқилади). Таҳажжуд - 2 ракаатдан икки марта, жами 4 ракаат (Бомдод намозининг вақти кирмасдан илгари ўқилади). Ишроқ - 2 ракаат (Қуёш чиққандан сўнг ўқилади). 3535 Юқоридагилардан ташқари доимий таҳоратда, маҳси-калишда, чопон ва салла ўраб юриш тавсия этилади. Иброҳим Маматқулов тариқат раҳбарлигини қўлига олгач, муридлари учун қатор янгиликлар жорий қилган. Айни пайтда, у раҳнамолик қилаётган оқим илк тасаввуф асосчилари таълимотидан анча йироқлашган. Уларнинг хатти- ҳаракатларида юртимизда қарийб ўн тўрт асрдан буён амал қилиб келаётган ҳанафий мазҳаби аҳкомлари ва аҳли сунна эътиқодига зид ғояларни тарғиб қилиш холахлари кузатилмокда. Айни пайтда расмий имомлар Иброҳим эшон фаолиятидаги шариатнинг бузилишига боғлиқ айрим жиҳатларга эътироз билдирмоқдалар. Мисол тариқасида қуйидаги масалаларни келтириш мумкин: - кечаси таҳажжуд намозини ўқиш фарз (ёки вожиб); - шукри вузуъ намозини қайси вақтда бўлса ҳам, яъни макруҳ пайтларда ҳам ўқиб олиш зарур. - пирга қўл берганнинг олдинги гуноҳлари кечирилади, қазо бўлган (қолдирилган) намозни ўқимаса ҳам бўлаверади; - муридидан бошқа кишининг тўй-маракаларига бормаслик; — расмий имомларнинг амримаъруфларини менсимаслик. Бундан ташқари айрим муридлар томонидан ҳам мутаассибона хатти- ҳаракатлар намоён бўлаётгани маълум. Жумладан: — Иброҳим эшоннинг таҳоратидан қолган сувни табаррук деб истеъмол қилишган; - пирнинг уйи томонига оёқ узатиш, қиблага оёқ узатишдек гуноҳ бўлади; - доимий катта салла, узун оқ кўйлак ва маҳси-ковушда гуруҳ-гуруҳ бўлиб юриш. Маълумки, шариат аҳкомларини жорий қилиш Аллоҳ ёки У изн берган пайғамбарларга хос нарса. Бошқа ҳеч ким, бирон-бир сабабга кўра бу ишни амалга ошириши, бандалар устига шаръий амрни жорий қилиши мумкин эмас. Ҳаттоки, Муҳаммад (с.а.в) умматларига доим енгиллик, осонлик, ихчамликни истаб келганлар. Бир ҳадисда айтадиларки: "Агар умматларимга қийин бўлиб қолишидан қўрқмаганимда эди, уларга ҳар намоздан аввал мисвок қилишни буюрар эдим". Мисвок бутасимон дарахтнинг новдасидан қирқиб, пўстлоғини шилиб ташлаб у билан тиш тозалайдиган, ўзидан тиш учун фойдали моддалар ва хушбўйлик 3636 чиқарадиган нарсадир. Кўплаб мусулмон ўлкаларида ҳозирда ҳам мисвокдан фойдаланилади. Одамлар махсус ғилофларда чўнтакларида олиб юрадилар ва овқатдан аввал ва кейин, намоздан аввал уни олиб оғзиларида бир неча бор у ёқ - бу ёққа айлантирадилар ва тишларини тозалайдилар. Одатда бу ишни қилиш одамга қийинчшгак туғдирмайди ва атиги бир неча сония ёки бир-икки минут кифоя қилади. Модомики, Расулуллоҳ (с.а.в.) шу арзимаган иш мусулмон умматига машаққат бўлишидан қўрқиб буюрмаган бўлсалар, кечаси, туннинг ярмида, уйқунинг энг ширин пайти келганда туриб ибодат қилишни бошқаларга фарз ёки вожиб қилишга кимнинг ҳадди сиғади? Иккинчидан, агар банданинг хохиши ва бошқа ҳолатларига қараб шаръий ҳукмлар ўзгартирилаверса шариатнинг улуғлиги қаерда қолади?! Келтирилган далиллардан келиб чиқадики, аввало тариқат йўлига кирган киши қўлидан келмайдиган ишни бўйнига олмаслиги керак. Иккинчидан, Расулуллоҳ (с.а.в.) қайтарган ва уламолар макруҳ ва ҳатто ҳаром деб ҳукм чиқарган амалда қандай тақво, қандай савоб бўлиши мумкин?! Шундай экан Аллоҳ ва унинг Расули осон қилиб берган динимизни қийинлаштириш ва бу орқали савоб қиламан деб, маъсиятга ботишда ҳеч қандай манфаат кўринмайди. Иброҳим эшоннинг йирик издошлари ва тариқат вакилларидан бири Саломов Одилхон қори) 1928 йили Андижон шаҳрида туғилган ва 2009 йили вафот этган. Ҳозирги кунда бу сулукка наманганлик сартарош-уста Абдураҳмонов Абду Боқи раҳбарлик қиляпти. Одилхон қори ўз тариқати шажарасида 36-пир ҳисобланади. У Нақшбандия тариқатининг жаҳрий зикрга асосланган шохобчасига раҳбарлик қилган. Бу тариқат тарафдорлари ҳар пайшанба куни пирнинг ҳовлисида, мавлид ойларида ёки бошқа каттароқ тадбирларда Фарғона водийсининг турли жойларида жамланиб, меҳмондорчилик ва зикр маросимлари ўтказиб турадилар. Вилоят имомлари ва маҳаллий аҳолиси билан бўлган суҳбатлардан О.Саломовнинг диний билими етарлича эмаслиги, шариат қоидаларини мукаммал 3737 билмаслиги аниқланди. Муридлари билан бўлган суҳбатларда ҳам уларнинг диний билим даражаси пастлиги, шариат қоидаларига тўлиқ риоя қилмасликлари маълум бўлди. Одилхон қорининг 30 йилдан буён маслакдошлари бўлиб келаётган муридларидан иккитаси шариатнинг айрим қоидаларини (ғусл қилиш нияти, баъзи намоз ўқиш қоидаларини) билмаслигини маълум қилишган. О.Саломов муридликка 30 ёшдан ошган кишиларни қабул қилади. Одилхон қорининг 10 дан ортиқ муридлари доимий унинг хизматида туради. Унинг муридларидан бири Сойибжон қорининг маълум қилишича, О.Саломовнинг фақат жойлардаги халфалари Андижон эски шаҳри Олтинсой кўчаси 117-хонадонда (О.Саломокнинг аввалги ҳовлисида) ҳар пайшанба «аср» намозидан кейин доира шаклида рақс усулида баланд овозда зикр тушишади (араб. - ёдга олиш, эслаш, яъни тасаввуфда худони ёдга олиш билан боғлиқ маросим). Халфалардан бошқа барча муридлар 5- 10 киши бўлиб, бир-бирларининг уйларида зикр тушишади. Улар ҳанафий мазҳабида ибодат қилишади ва ҳозирги кунда уларнинг сафи беш юздан ортиқ кишини ташкил этади. Андижон ва Фарғона вилоятлари расмий имомлари орасида Одилхон қори тарафдорлари йўқ. Ўзи кексайиб, анчагина кучдан қолганлиги сабабли Андижон вилоятидан Абду Қуддус, Иззатилло қори, Сойибжон кори ва Наманган вилоятидан Абду Боки каби муридларига иршод берган. О.Саломовнинг тариқатдаги шажараси И.Маматқуловники билан деярли бир бўлса-да, бироқ бу шохобчада нимагадир жаҳрий зикр йўли танланган деган савол туғилиши табиий. Маълум бўлишича, О.Саломов Тожикистонлик Муҳаммад Шариф Ҳисорийдан ҳам иршод олган ва ушбу пир унга жаҳрий усулида ибодат қилишга ижозат берган. Чунки Нақшбандия-Мужаддидия-Ҳусайния тариқатининг асосчиси бўлган Муҳаммад Ҳусайн хафий зикр билан бир қаторда жаҳрий зикрни ҳам амалда қўллаб келган. Бу нарса унинг замондош уламоларининг танқидига учрашига сабаб бўлган. Ўз навбатидан Муҳаммад Ҳусайн шогирдларига зикрнинг мазкур икки туридан хохдаган бирини танлаш ҳуқуқини берган. Жиззах вилоятида ўзини тариқатнинг янги кўринишининг асосчиси деб биладиган, Бахмал туманида тугилган Сафар Қушаров томонидан «Нурсафардия» 3838 тариқати тарқала бошлаганини кузатиш мумкин. Бу тариқат вакилларининг, Тошкент ва Жиззах шахарларида бир неча "Сўфий табобати" тиббий, бундан ташқари, С.Қушаров "Сўфий жанг санъати" номи билан туркум рисолалар чоп эттирган Нурсафардия тариқатига оид китобларнинг тахлили 1. Сўфий (мусулмон) жанг санъати усуллари. Китоб муаллифи Шайх Сўфий -Табиб Нурсафардий (Сафар Кушаров). 2006 йилда Тошкентда кирилл ва лотин алифбосида нашр этилган. Нашриёти кўрсатилмаган. Саҳифаларининг сони - 80 та. Адади - 999 та. Юқорида айтилганидек, Шарқ жанг санъати усуллари ҳақида сўз бориб, уларни мусулмонлар номи билан боғлашга ҳаракат қилинган. Жумладан китобда: "Сўфий жанг санъати асоси ҳозирги Хитой ҳудудида Уйғур мухтор вилояти, Ниндзя ва Тансу вилоятларида аҳоли ўртасида сақланиб қолган ва у ҳозирги ушу, сини, шаолин мактабларига катта озуқа ва туганмас бой ахборот олиб кирган", - дейилади. Ваҳоланки, ислом дини XIV асрдан буён дунёнинг кўплаб мамлакатларида тарқалган, бу дин таълимоти, амалиёти ва маросимлари ҳақида минг-минг томли китоблар ёзилган бўлса, уларнинг бирортасида ҳам мусулмонларнинг жанг қилиш санъати деган гап айтилмаган. Иккинчидан, ислом тинчлик ва осойишталик дини. Унда одамларнинг ўзаро осойишта ҳаёт кечиришлари, ўз юртларини обод қилишлари тараннум этилади. Шунинг учун исломда алоҳида урушиш услуби бўлгани ҳақида гапириш ўринсиз. Бундан ташқари, сўфийлар мусулмонлар орасидаги энг хоксор, дунё бойликлари-ю бошқа манфаатлардан юз ўгириб, фақат охиратни ўйлайдиганлар ҳисобланадилар. Бир неча босқичдан иборат жанг усулини айнан сўфийларга боғлаш ҳам ўта мантиқсизликдир. Агар Хитой ҳудудларида яшаган мусулмонлар ўша ерлик аҳолига хос тарзда ушу, кунфу, каратэ каби жанг санъатларини ўзлаштирган бўлсалар буни дин билан боғлаш нотўғри бўлади. Масаланинг бошқа тарафи ҳам бор. У ҳам бўлса, ислом уламолари ислом динини маърифий жиҳатларини тарғиб қилиб турган бир пайтда, қандайдир жанг қилиш усулини ҳам бу динга олиб келиб боғлаш ёшларимизнинг маънавий 3939 тарбиясига салбий таъсир этади. Юртимизда ўнлаб шарқона кураш турлари ривожланиб бормоқда. Ватанимиз фарзандлари улар бўйича жаҳоннинг турли майдонларида мусобақаларда қатнашмокдалар, бироқ уларнинг ҳеч бири қайсидир дин билан боғланаётгани йўқ-ку! Шундай экан, мазкур оқим Ўзбекистондаги динлараро бағрикенглик тамойилларига ҳам мос келмайди. 2."Сўфий жанг тизимлари" китобининг муаллифи - Ахмуратов Шуҳрат. 2007 йилда Тошкентда кирилл ва лотин алифбосида нашр этилган. Нашриёти кўрсатилмаган. Саҳифаларининг сони - 80 та. Адади - 999 дона. Бу китобда ҳам юқоридагига ўхшаш Қадимги Хитойда мавжуд бўлган шарқ яккакураши мактабларининг усуллари гўёки мусулмонлардан ўтган деган маъно ётади ва уларни қайта ўзлаштириш таклиф этилади. Шунингдек, бир неча фотосуратлар орқали ўрганиш усуллари баён этилади. Ушбу китобга ҳам "Сўфий (мусулмон) жанг санъати усуллари" китобига берилган каби тақриз бериш мумкин. Ҳар бир нарсани ўз номи билан атаган маъқул. Исломни жанг санъати билан алоқаси борлиги бу диннинг асосий манбалари Қуръони карим ва ҳадислар у ёқда турсин, кейинги асрларда битилган адабиётларда ҳам учрамаган ҳолдир. Республика Ушу федерациясининг оғзаки маълумотига кўра, Шарқда бирон-бир мусулмон жанг санъати ҳақида на тарихий, на замонавий маълумот йўқ. 3. Нурсафардия мактаби нима? Китобнинг нашр жойи ва вақти кўрсатилмаган. 104 бет, адади маълум эмас. Кирилл ва лотин алифбосида. Унда Нурсафардия йўналишининг мақсадлари, ғоявий ва амалий асослари баён қилинган. Агар мавзудан ташқарига чиқиб, тафаккур қилиб кўрсак, тасаввуф тариқатлари ўз-ўзидан, кимнингдир ихтиёри билан ташкил этиладиган (фирма очишга ўхшаган) иш эмас. Биринчидан, бутун ислом оламига донг таратган Нақшбандия тариқати мисолида кўрадиган бўлсак, унинг вужудга келиш ва шаклланиш даври Абдухолиқ Ғиждувонийдан (1103-1179) Баҳоуддин Нақшбандгача (1318-1389) деярли уч юз йилга чўзилган. Бундан ташқари, Нақшбандия тариқатининг шаклланишига хизмат қилганларнинг барчаси ислом илмларидан бохабар етук уламолар бўлган. Шариат 4040 илмларини тўла ўрганмаган, ёки етарли бохабар бўлмаган Сафарбой Кушаров янги тариқат - Нурсафардияни эълон қилиши тушуниб бўлмайдиган ҳолдир!? Нурсафардия Шарқ якка кураши турларидан ушу, кунфу, каратэ кабиларнинг унсурларини ўзлаштириб "Сўфий жанг санъати"ни ёхуд, Шарқ табобати сирларини ўзлаштириб "сўфий табобати" деб эълон қилади. Бу жуда қизиқ! Лекин бир нарсани тўла ишонч билан айтиш мумкинки, бу йўналиш ҳеч қачон ислом динидан хабардор бўлган мусулмонлар, уламолар томонидан қабул қилинмайди. Тилга олинган китобнинг 18-саҳифасида "Айни дамда Сафарбой отанинг ушбу йўналишда йигирма беш мингдан зиёд шогирди бор", - дейилади. 25 минг нафар жанг санъатини пухта эгаллаган одам ижтимоий ва сиёсий жиҳатдан катта салоҳиятга эга бўлган куч эканини ҳам унутмаслик керак. Чунки "Муршид-мурид муносабатлари" китобининг 14-саҳифасида: "Мурид (шогирд) муршид (устоз) белгилаган вақтда, белгиланган жойда ҳозир бўлиши, топширилган юмушларни оғишмай адо этиши лозим", дейилган. Бу ҳозирда исломни жангарилик ва террорчилик дини эканини исботлашга уринаётган кучларга қўл келиб қолмасмикин? Бир неча йил Ғарб мамлакатларида истиқомат қилган С.Кушаровнинг асл мақсади ўзи нима? Иккинчидан, тариқат шартларидан бири унинг давомийлигидир ва бу давомийлик силсила (занжир) тарзида етиб келаётган рухсатнома билан тасдиқланади. Кимнингдир тариқат раҳбарлигини олиши учун унинг устозлардан олган йўлланмасЪ бўлиши керак ва муайян тан олинган тариқатлардан бирортасига мансуб бўлиши керак. Нурсафардиянинг бундай асослари йўқ. Қиёслаб кўрадиган бўлсак, қадимдан ислом билан бир қаторда христианликнинг православ ва несториан каби йўналишлари тарқалган Ўзбекистонда миссионерлик фаолиятини олиб бораётганлар билан Нурсафардиянинг фарқи йўқ. "Нурсафардия мактаби нима?" китоби-нинг 31-33-саҳифаларида Нурсафардия ёшлар тарбиясига алоҳида эътибор қаратаётгани, бир неча етим қолган болаларни ўз тарбиясига олгани ҳақида гапирилади. Аммо жангарилик руҳида тарбия олган болалардан келажакда нима кутиш мумкин?! 4141 4. "Мукаммаллик сари ўн тўрт қадам". Бу китоб 2005 йили Тошкентда кирилл ва лотин алифбосида чоп этилган. Нашриёти кўрсатилмаган, адади - 999 дона. Китобда Нурсафардиянинг моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилинган. Мукаммаллик сари 14 та босқич белгилаб берилган. Улар Сўфий фалсафаси, сўфий ҳаёт тарзи, сўфий гимнастикаси, сўфий хореографияси, сўфий жанг санъати, сўфий нафасиёти, сўфий хаттотлик санъати, сўфий зикр тизими, сўфий мусиқаси, сўфий адабиёти ва шеърияти, сўфий табобати, сўфийликда Қуръони карим, сўфийлик каромати ва махфий илм, сўфийлик пардози каби босқичлар деб белгиланган. Унда ислом шариатига ва тарихий сўфий анъаналарига мос келмайдиган бир неча жиҳатлари мавжуд. Дейлик, ундаги сўфий гимнастикаси, сўфий пардози, сўфий хореографияси хусусидаги фикрлар исломда ўз асосига эга бўлмаган, одамларнинг эътиборини жалб қилиш учун ўйлаб топилгандир. "Сўфийликда Қуръони карим" деб номланган бўлимда эса ислом тарихида ҳеч кимда кузатилмаган ҳолат акс этган. Маълумки, Қуръони каримда бир неча сура оддий ҳеч қандай маънони англатмайдиган ҳарфлар билан бошланади (Нун, Қоф, Ёсин каби). Уларни тафсирчилар "ал-ҳуруф ал-муқаттаот ан-маъно", яъни маънодан узиб қўйилган ҳарфлар дейишган. 4. "Мукаммаллик сари ўн тўрт қадам" китобининг 54-саҳифасида эса шундай ёзилади: "Нурсафардия йўналиши ҳам Қуръони каримнинг ҳали инсониятга маълум бўлмаган қирраларини очишга ҳаракат қилади. Бунга яққол мисол қилиб айрим сураларнинг ҳарфлар билан бошланадиган оятларини олиш мумкин. Бу ҳарфлар замирида ётган маъноларнинг ўзи бир оламдир", - дейилади. Энди тасаввур қилиб кўрайлик, ислом илмларидан тўла хабардор бўлмаган шахслар ўтмишдаги улуғ уламолар ва ҳатто Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) қўл урмаган ишни бошлаб, Қуръон оятларини ҳеч ким билмаган тарзда тафсир қиламиз, деб чиқса. Улар бу оятларни қандай тафсир қилади-ю, уламолар ва бошқа мусулмонлар буни қандай қабул қиладилар? Бундан янги ихтилоф (фирқаланиш) юзага келмасмикин!? 4242 5. Муршид - Мурид муносабатлари. Бу китоб 2006 йили Тошкентда кирилл ва лотин алифбосида чоп этилган. Иашриёти кўрсатилмаган, саҳифаларинингсони- 71та, адади - 999 дона. Китобда сўфийлик йўлини тутганлар учун 25 босқичдан иборат ўқув жараёни кўрсатиб берилган. Китобда келтирилганларнинг таҳлили Нурсафардия йўналиши "Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида"ги Қонуннинг диний таълим олиш хусусида бандини қўпол равишда бузилаётганини кўрсатади. Қонунда айтиладики: "Диний ташкилотларнинг марказий бошкарув органлари руҳонийлар ва ўзларига зарур бўлган диний ходимлар тайёрлаш учун диний ўқув юртлари тузишга ҳақли. Диний ўқув юртлари Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказилиб, тегишли лицензия олганидан кейин фаолият кўрсатиш ҳуқуқига эга бўлади... Диний ўкув юртларида диний фанларни ўқитаётган шахслар диний таълим олган бўлишлари ва ўз фаолиятларини тегишли марказий бошқарув органининг рухсати билан амалга оширишлари лозим. Хусусий тартибда диний таълим бериш ман этилади». Нурсафардиянинг марказларида сўфийликни ўргатаётганларнинг махсус лицензияси ва диний таълим олганлиги ҳақидаги маълумотномаси йўқлиги аниқ. 6. "Жемчужинь! Нурсафардия". Бу китоб 2006 йили Тошкентда кирилл ва лотин алифбосида нашр этилган. Нашриёти кўрсатилмаган. 39 бет, адади - 999 дона. Китоб Сўфи табибнинг "Московские новости" газетаси ва "Белла Терра" журналининг мухбирлари саволларига берган жавоблари асосида тузилган деб сарлавҳа қўйилган. Бироқ китобнинг ичидаги маълумотлар таҳлили, бу суҳбат сценарийси С.Кушаровни реклама қилиш учун уюштирилганини кўрсатади. Чунки ундаги саволлар фақат Нурсафардияни мақташ ва идеаллаштиришга йўналтирилган. Нурсафардия сўфий йўналиши томонидан тақдим этилган китобларнинг таҳлили йўналишнинг диний жиҳатдан асосга эга эмаслигини кўрсатади. Уларнинг тарқатаётган ғоялари ислом дини, сўфийликнинг тарихий манбаларига мос 4343 келмайди. Диний таълим борасида олиб бораётган фаолиятлари Узбекистон Республикаси қонунчилиги асосида кўриб чиқилиши мақсадга мувофиқ бўларди. Шунингдек, Сўфий жанг санъати марказларининг фаолияти Республика Шарқ якка курашлари Федерацияси билан мувофиқлаштирилса яхши бўларди. Масаланинг яна бир томони бор. Ёшларнинг ёки умуман фуқароларимизнинг англаб-англамай, кўр-кўрона тариқатларга кириши, айниқса, Нурсафардия каби диний асосга эга бўлмаган ташкилотлар фаолиятига кўшилиши Ўзбекистон ҳудудидан ташқарида мавжуд бўлган экстремистик кучлар, Ватанимиз тинчлигини кўра олмаганлар учун қўл келиши шубҳасиз. Сурхондарё вило яти худудида ҳам тариқатчилар фаолияти сезиларли кузатилмоқда. Унинг етакчиларидан бири Дўстмуҳаммад Турсунов (Шайх Дўстмуҳаммад Турсун) 1935 йили Сурхондарё вилоятининг Шўрчи туманида туғилган. 2003 йилга қадар имомлик қилган. У бошланғич диний таълимни бобоси мулла Абдуллоҳ Охундан олган. Кейинчалик нуроталик қори Махдум, қози домла Абдурашид Фарғоний, Муҳаммад Шариф Мавлавий-Ҳиндистонийдан Қуръон ва фиқҳ илмларини, шайх Муҳаммад Шариф Ҳисорий-Нақшбандий ва шайх Абдусалом Ғийлонийга мурид бўлиб тариқат илмларини ўрганган. Мазкур Ғийлонийдан тариқатга муршидлик қилиш учун ижозат олган. Туркистон (Қозоғистон) шаҳрида «Туркистон Бобо» ёки «Ҳазрат Қозоқ Махдум» Абдулҳай, Тошкент шаҳрида домла Сирожиддин Лазгинлардан шариат илмларини ўрганган. Вилоятнинг жанубий-шарқий туманлари (Шўрчи, Узун, Денов, Сариосиё, Ангор туманлари), Қашқадарё вилояти ҳамда Фарғона водийси (Андижон шаҳри) уламолари орасида ва бошқа вилоятлар аҳолиси орасидан ўз тарафдорларига эга. Барча тариқатчиларга хос бўлган ҳолат, Д.Турсуновнинг муридлари орасида тадбиркорлар, фермерлар, вилоятдаги катта-катта идораларнинг мутасадди раҳбарларини кўриш мумкин. Муридларининг таъкидлашича, Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган бошқа тариқатчиларга нисбатан Д.Турсунов диний билимларни мукаммал билади. Унинг издошлари "Шайхул ислом", “Шайх” тахаллуслари билан атайдилар. Шунингдек 2004 йилда Д.Турсуновнинг «Мерос» 4444 рисоласи («Адолат» нашриётида) чоп этилган. Сўнгги йилларда Дўстмуҳаммад домла тариқат муршиди сифатида кўзга кўринди. Бу, аввало, унинг диний билим савиясининг юқорилиги ҳамда муридлардан тушаётган маблағ эвазига саховатли бўлганлиги билан боғлиқ. Шунинг учун вилоят мусулмонлари ва диний уламолари орасида катта обрўга эга. Иккинчи ва асосий сабаблардан бири шуки, Иброҳим эшон Фарғона водийси ҳудудида кенг фаолият олиб борганидан сўнг ўзи ва издошлари томонидан анъанавий ҳанафий мазҳаби тамойилларидан бир нечасининг бузилаётгани намоён бўлди. Буни кўрган бир қатор уламолар, жумладан Андижон вилоятида кўзга кўринган дин арбоблари Иброҳим эшон билан мулоқотга киришиб, унинг хато-камчиликларини фиқҳий манбалар асосида кўрсатиб беришга ҳаракат қилдилар. Бу уринишлардан натижа чиқмагач, улар мазкур Дўстмуҳаммад Турсуновни ҳар тарафлама қўлланса, Иброҳим эшонга яхши рақобатчи бўлиши мумкинлигини тушуниб етдилар. Натижада унинг ҳар қандай тўй-маъракасида андижонлик уламолар қатнашадиган бўлдилар. Албатта, бу унинг халқ орасидаги обрўсини янада ошишига олиб келди. Д.Турсунов ўзини Нақшбандия тариқатининг пири муршиди деб билади ва муридларни қабул қилиб, уларга тариқат одоблари бўйича вазифалар беради. Бу вазифалар асосан нафл ибодатлари ва зикр хусусида бўлади Шариат илмларидан ўзининг маълум даражадаги малакасига қарамай Д.Турсунов домланинг ҳам анъанавий имомлар билан бир неча масалаларда келишаолмайдиган тарафлари ҳам мавжуд. Булар: 1. Эҳтиёти пешин намозини ўқишни қаттиқ ҳимоя қилади; 2. Ўлган кишига давра қилиш лозимлигига фатво берган; 3. Ўзидан бошқа тариқатчилар - Иброҳим эшон, Исҳоқ эшон кабиларни ошкора танқид қилиб, уларнинг адашганликларини айтади. Қуйида мазкур масалалар бўйича батафсилроқ тўхталишга ҳаракат қиламиз: 1. Бу тариқат вакиллари эҳтиёти пешин ўқилиши шарт, деб биладилар ва бир неча йиллардан буён Ўзбекистон мусулмонлари идорасига шу масалада фатво чиқарилишини сўраб мурожаат қилганлар. Буни қуйидагича тушуниш лозим: 4545 Аллоҳ таоло бандаларига жума намозини фарз қилган. Аммо жума ўқилиши учун бир неча шартлар топилиши лозимдир. Шуларни далил қилиб, Д.Турсунов бизнинг диёрларда ҳам эҳтиёти пешин намози ўқиш лозимлигини таъкидлаб келади. Маълумотларга қараганда, Д.Турсунов ва унинг шогирдларидан бўлган бир неча имомлар, ҳатто Умра ва Ҳаж зиёратлари вақтида ҳам зиёратчиларни эҳтиёти пешин ўқишга даъват қилиб келганлар. Мусулмон дунёсининг етук илм марказларидан бири Мисрдаги ал-Азҳар мажмуасининг 734-сонли "Жума намозидан кейин пешин ўқилиши ҳақида"ги фатвоси айнан ушбу масала хусусидадир. Унда жумладан шундай дейилади: "Жойнинг тор бўлиб қолиши ёки эски масжиднинг таъмирталаб ҳолатга келиши сабабли ёки шаҳарда икки душман тоифанинг вужудга келиши ва уларни бир масжидда бирлашиши фитнага сабаб бўлиши мумкин бўлганда бир шаҳар аҳолиси бошқа масжидда жума ўқишлари мумкин. Бундан кейин эҳтиётан пешин ўқилиши ҳақидаги гапнинг на Китоб ва на суннатдан далили йўқцир. Ишончли (саҳиҳ) гап шуки, зарурат ва эҳтиёж бўлса бир шаҳарда бир неча жума ўқиладиган масжид бўлиши мумкин. Бу барча фуқаҳолар иттифоқ қилган ва шариат рухдга мос келадиган гапдир. Сурхондарё вилояти ҳудудида шайхлик даъвосини қилиб юрганлардан яна бири Абдураззоқ халфадир. У бир пайтлар шайхлик даъвоси билан ўз атрофига бир қанча издошларни тўплашга эришган марҳум Тожи халфанинг ўглидир. Абдураззоқ 1974 йили Сурхондарё вилоятининг Шўрчи туманида туғилган. Диний соҳада ёки тариқат одоблари бўйича махсус таълим олмаган. Лекин нотиқлиги ҳамда мусулмонларни ўзига жалб қилиш қобилияти туфайли туманда катта обрў- эътиборга эга. Абдураззоқ халфа уйида масжид қурган ва шу ерда ўз издошлари билан ибодат қилади. Туманда мазкур тариқат тарафдорларининг 60 фоиздан кўпроғи уста Тожи халфа муридлари ҳисобланади. 4646 Шу билан бирга, вилоятнинг Денов туманида Нақшбандия тариқатининг жаҳрий усулда (овоз чиқариб ибодат қилиш) ибодат қилувчилар сони кўпайиб бормоқда. Андижон вилояти ҳудудида ҳам Нақшбандия тариқатининг айрим вакиллари фаолияти кузатилмоқда. Улардан бири Зуҳриддин қори ”Нақшбандий- Шаҳрихоний, 1927 йилда, Андижон вилояти Шаҳрихон туманида туғилган. У ўз тариқати силсиласида-43-шайх.З.Эшонов бошланғич диний таълимни 1950 йилларда Хўжаназар ҳожи Шаҳрихоний Деҳқон ҳожи ўғлидан олган. Сўнг Андижон вилояти Марҳамат туманидан бўлмиш Мавлавий шайх Кўҳистоний, Абул Аббос Ғойибий, шайх Муҳаммад Шариф Ҳисорий каби Нақшбандия тариқати пирларидан таҳсил олган. Шайх Мухаммад Шариф Ҳисорий унга «дилшод» унвонини берган («дилшод» унвони пирликни орзу қилувчи маъносини англатади). З.Эшонов 1991, 1999, 2005-йилларда Макка шаҳрида ҳаж сафарида бўлган. 1993 йил Қашғар вилоятида (Хитой) 35 кун бўлиб, у ерда Ёсун, Турди, Қодир исмли халфалари билан учрашган. 1997 йили Туркияда 23 кун бўлганда Нақшбандия тариқати раҳнамоларидан бири бўлмиш Маҳмуд Асъад Жўшан билан учрашган. З.Эшонов фаолиятига бағишлаб матбуот нашрларида бир неча мақолалар чоп этилган. Жумладан, Бухорода нашр этиладиган «Нақшбандия» илмий-маърифий газетаси (1998), «Ислом нури» (2004), «Андижоннома» ва Душанбе шаҳрида (Тожикистон) чоп этиладиган «Замондош» ҳафтаномаларида эшон фаолиятига бағишлаб мақолалар чоп этилган. Унинг сўзларига кўра, «Ислом нури» газетасида чоп этилган мақоласи турк тариқатчилари томонидан араб тилига таржима қилиб, Туркияга олиб кетишган. Шунингдек, Андижон вилояти Шаҳрихон туман ҳокимлиги муассислигида чоп этиладиган «Янги ҳаёт» газетасининг 2008 йил 10 июлдаги сонида «Саодатли давр шарофати: Зуҳриддин Эшон - академик ва шайх» сарлавҳали мақола чоп этилди. Бу мақола вилоятнинг кўплаб расмий имомлари эътирозларига сабаб бўлди. З.Эшоновнинг «Хожагон-Нақшбандия тариқатида хуфия зикр одоблари» 4747 номли рисоласи «Мовароуннаҳр» нашриётида (2005) чоп этилди. Мазкур рисолани нашрга тайёрловчи Рустам Хамроқулов унинг шогирди ҳисобланади. Ўзининг айтишига қараганда, ҳозирда З.Эшонов Тошкент, Бухоро ва Фарғона, Қирғизистоннинг Ўш, Ўзган, Жалолобод, Хитойнинг Қашғар вилоятларида ва Тожикистонда 3 мингга яқин муридларига эга. Маълум бўлишича, З.Эшонов табиати жуда оғир шахс ҳисобланади. Ўзбекистонда фаолият олиб бораётган тариқатчилар орасида Нақшбандия тариқатига пир-муршидлик қилишга ўзини бошқалардан муносиброқ, деб ҳисоблайди. Балки ўзининг табиати, ёки қарилик таъсириданми у киши ҳурмат талаб, тезда асабийлашадиган, ўзи ҳақида гапиришни яхши кўрадиган бўлиб қолган. Шу сабабларга кўра, кейинги йилларда қўни-қўшнилар, муридлар ва тариқатчилар олдидаги мавқеи анча пасайган. Бундан ташқари, Зуҳриддин эшоннинг фаолиятида ҳам асл Нақшбандия асосларидан узоқлашиш ҳолатларини кўриш мумкин. Жумладан:-Таҳажжуд намози ҳақида Зуҳриддин эшон шундай дейди: "Ушбу намоз туннинг учдан бир қисми қолгандан то субҳи содиқгача ўқилиши мумкин. Ракаатларнинг такрорланиш тартиби қуйидагича: биринчи ракаатида 12 маротаба, иккинчисида 11 маротаба «Ихлос» сураси зам қилинади. Демак, ҳар бир ракаатда биттадан сура камайтириб борилади ва охиргиси ўтирган ҳолда ўқилади (12 ракаат тик, 2 ракаат ўтирган ҳолда. Охирги икки ракаати ўтирган ҳолда адо қилинганлиги учун зоҳирий кўриниши 14 ракаатдир, ботиний кўриниши эса 13 ракаатдир).Таҳажжудни 12 ракаат ўқишга имкони бўлмаса, озроқ ўқиса ҳам бўлаверади. Уламолар фикрича Имом Раббоний ўзининг юқорида зикр қилинган "Мактубот" китобида "Хожа Муҳаммад Қосим Хожагий Имканагийга Нашбандия тариқатининг мадҳи ва унга бидъатларни киритганларнинг танқиди" номли мактубида таҳажжуд намози ҳақида шундай ёзади: "Улар (бидъатчилар) таҳажжуд намозини 13 ракаат дейдилар, ундан ўн икки ракаатини туриб ва охирги икки ракаатини ўтириб ўқийдилар. Ўзларининг ўтириб ўқилган икки ракаат намознинг 4848 савоби тик туриб ўқилган бир ракаат намозга тенг бўлади деган даъволари билан ўқиган таҳажжудларини зоҳиран ўн тўрт ракаат, ботинан 13 ракаат дейдилар. Бу ишлари суннатга зиддир. Чунки Расулуллоҳ (с.а.в.) таҳажжуднинг уч ракаатлик витр билан 13 ракаат ўқиганлар (10 ракаат таҳажжуд ва 3 ракаат витр). Анави бидъатчилар даъво қилганларидек эмас" 3 .Кўриниб турибдики, З.Эшонов ҳозирда тарғиб қилаётган тариқатни бундан уч аср аввал Аҳмад Сирҳиндий танқид қилиб "бидъатчи тариқат" деб атаган. Агар Зуҳриддин эшон ўзининг «Хожагон- Нақшбандия тариқатида хуфия зикр одоблари» номли рисоласида келтирган силсилага қарайдиган бўлсак, унда 23-тартиб рақам билан Аҳмад Форуқ ас- Сарҳиндий турганини кўрамиз. Бундан келиб чиқадики, замонавий тасаввуф ўзининг анъанавий илдизларидан анча узоқлашиб кетган. Бошқача қилиб айтганда, Нақшбандия тариқати Баҳоуддин Нақшбанд асос солган, Имом Раббоний ислоҳ қилган асосларидан анча узоқлашган ва унга кўплаб бидъатлар киритилган Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, республикада борган сари диний йўналишдаги экспансия борган сари кучайиб бормоқда. Динда чуқурлашишиш залолатга, залолат эса бидъатга олиб келади дейилган буюк хадисларда. «Маърифатчилар», «Шоҳидийлар» Кейинги йилларда республикамизда пайдо булган, анъанавий ҳанафийлик мазҳаби ва умуман, ислом аҳкомларига зид даъволар билан чиқаётган норасмий диний жамоалар мусулмонлар ичида келишмовчиликларга олиб келиши, яқин келажакда оила ва маҳаллада можаровий ҳолатлар юзага келтириши мумкин. Бундай жамоалар жумласига Фарғона вилояти Тошлоқ тумани ва Самарқанд вилояти Иштиҳон туманида фаолият кўрсатаётган «Маърифатчилар» ва Андижон шаҳри ва Андижон туманида мавжуд «Шоҳидийлар» киради. Уларнинг ўхшаш жиҳатлари шундан иборатки, улар ҳадисларни ислом манбаси эканини инкор этади, имом ва масжидларнинг фаолиятини гуёки Қуръонда кўрсатилмаган деб тан олмайди, намоз вақти ва тартибини эътиборга олмайди, шунингдек, Муҳаммад пайғамбарнинг ислом динини тарқалишидаги ўрни ва аҳамиятини тан олмайди, уни фақат ваҳий олишдаги «воситачи» деб ҳисоблайди. 3 Аҳмад Сирҳиндий. Мактубот. 356-бет 4949 Бундан ташқари, «Маърифатчилар» Қуръон оятлари ва намозни ўзбек тилида ўқиб, араб тилида уқиганларни мусулмон эмас, деб ҳисоблайди, наша чекишни тақиқламайди. «Шоҳидийлар» жамоаси ақидасига кўра: а) исталган вақтда икки ракат намоз ўқийди, солиҳ амаллар намоз ҳисобига ўтади, б) ароқ ичишни ҳаром ҳисобланмайди, в) фақат Маккадаги «Масжиди ҳарам» мавжуд бошқа масжидлар мавжуд бўлиши мумкин эмас, г) жума намози фақат Макка аҳлига фарз этилгай, д) маййитни кафанлаш ва «жаноза» ўқишни исломда йуқ амаллар деб ҳисоблайди. Маълумки, исломда ҳаром қилинган амал ёки нарсани ҳалол ҳисоблаш эътиқодий ширк ҳисобланади. «Маърифатчилар» ва «Шоҳидийлар» жамоасига аъзо бўлган шахслар шариат ҳукмига кўра диндан чиққан ҳисобланади. Айни чоғда, уларнинг бошқа фуқароларни ва умуман жамиятни нотўғри эътиқодда, деб ҳисоблаши, ўз ғояларини мутаассибона тарғиб қилиши жамоат хавфсизлигига хавф туғдиради. Мазкур ҳолатни юқорида келтирилган жамоа аъзолари, уларнинг оиласи ҳамда маҳалласида холислик билан тушунтириш, бошқаларнинг ушбу адашган фирқаларга кириб қолишини олдини олишимиз лозим бўлади. Шу каби бидъатга берилиш холлари Қарши шаҳри, Чироқчи, Нишон, Қарши туманларида кўплаб кузатилаётган "Қора саллалилар", "Қора соқоллилар", "Девоналар", "Пирга қўл берганлар" каби норасмий гуруҳлар ҳақида қуйидагиларни маълум қилади. "Қора саллалилар", "Қора соқоллилар", "Девоналар", "Пирга қўл берганлар" каби норасмий гуруҳларнинг эътиқоди ва қарашлари бир-бирига жуда ўхшаш, "пир" ва "мурид" муносабатларининг бузилган шакли бўлиб (бунинг асосида кўпроқ моддий манфаатлар ётади), тариқатни нотўғри талқин қилишнинг оқибатидир (улар ҳақидаги хулосалар илова қилинмоқда). Уларнинг фаолияти Республикамизда кечаётган сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий жараёнларга бевосита хавф солмасада, диндорлар орасида турли низолар чиқишига сабаб бўлади. Ўзбекистон мусулмонлари идораси томонидан бу каби ғайриқонуний гуруҳларнинг ислом динига эътиқод қилувчи фуқароларга салбий таъсирини 5050 олдини олиш мақсадида махсус фатвоси чиқарилиб, Республика барча жомэ масжидларида имом-хатиблар томонидан жума намози маърузаларида намозхонларга тўлиқ ва батафсил тушунтиришларига қарамай,Қашқадарё вилояти Қарши, Нишон ва Косон туманларида "Исоқ домла"га (Исоқ Умаров – Самарқанд вилояти, Оқтош туманида истиқомат қилади) ҳамда Чироқчи туманида "Иброҳим эшон"га (Иброҳим Маматқулов) мурид бўлаётган "тариқатчилар"нинг сони ортиб бораётгани кузатилмоқда. Уларнинг оила аъзолари билан ижтимоий ҳаётдан четлашаётгани воқеликка салбий таъсир ўтказмоқда. Юртимизда кенг тарқалган «Нақшбандия» тариқатининг соф таълимотида устоз ва шогирдлар учун илм фарзлиги, ижтимоий фойдали меҳнат билан шуғулланиш зарурлиги, оилани унутмаслик ва ислом аҳкомларини мутаассибона талқин қилмаслик борасида ўта жиддий ва масъулиятли талаблар қўйилган. Лекин, баъзи сохта тариқатчилар томонидан тасаввуфнинг мазмуни бузиб, уни ислом таълимоти, шариат аҳкомлари ва ижтимоий ҳаётдан узоқлашган ҳолда талқин этилмоқда. Исломда бирор-бир шайхга мурид бўлиш ҳеч кимга фарз қилинмаган. Тариқатчиларнинг «Пири йўқнинг пири шайтон» деган даъвоси ҳеч қандай шаръий далилга эга эмас. Кўр-кўрона узун соқол қўйиб, махси-калиш кийиб юриш ва замонавий либосдаги фуқароларга нисбатан кибрли муносабатда бўлиш, пухта диний ва дунёвий илм олишга интилмаслик исломда риёкорлик ҳисобланади. Сўфийликка даъво қилаётган шахсларнинг оиласини ойлаб маблағсиз, болаларини тарбиясиз қолдирган ҳолда «пирнинг» хизматини қилиб юриши ва бировнинг эҳсони билан кун кечириши ижтимоий иллат бўлиб, ислом дини ва соф «нақшбандия» таълимотига зиддир. "Қорасаллалилар" жамоаси аъзоларининг ясама тишли имом орқасидан намоз ўқимаслиги, намоздан кейин Қуръон тиловатини макруҳ, қўлни ювгандан кейин артиш мумкин эмас, чап қўл билан синдирилган нонни ейиш мумкин эмас деб асоссиз даъво қилишлари мусулмонлар ичида ихтилоф ва келишмовчиликларга сабаб бўлмокда. Ўзларини «тариқатчи» деб кўрсатаётганларнинг жамоа тадбирларида иштирок этмаслиги, фарзандларини мактабда дунёвий илм олишига монелик 5151 қилиши жаҳолатга қайтиш бўлиб, бундай шахслар келажакда жамият учун фойдасиз унсурга айланиб қолиши мумкин. Айни пайтда, уларнинг бошқа фуқароларни ва умуман жамиятни нотўғри эътиқодда, деб ҳисоблаши, ўз ғояларини мутаассибона тарғиб қилиши ижтимоий хавфни кучайтиради. Шунинг учун тасаввуф илмини чуқур ўрганмасдан туриб, ўзини «пир» ҳисоблайдиганларга эргашувчи шахсларга тариқат номи билан содир этилаётган ижтимоий ва шаръий хатоларни англаб етишларига кўмаклашиш зарур. Бу борада фуқаролар йиғини раислари, имомлар ҳамда диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчилари кенг кўламда уйғун ҳолда иш олиб боришлари лозим бўлади. "Қорасаллалийлар", "Пирга қўл берганлар" ва бошқалар "Қорасаллалилар" жамоаси аъзоларининг ясама тишли имом орқасидан намоз ўқимаслиги, намоздан кейин Қуръон тиловатини макруҳ, қўлни ювгандан кейин артиш мумкин эмас, чап қўл билан синдирилган нонни ейиш мумкин эмас деб асоссиз даъво қилишлари мусулмонлар ичида ихтилоф ва келишмовчиликларга сабаб бўлмокда. «Тариқатчи»ларнинг жамоа тадбирларида иштирок этмаслиги, фарзандларини мактабда дунёвий илм олишига монелик қилиши жаҳолатга қайтиш бўлиб, бундай шахслар келажакда жамият учун фойдасиз унсурга айланиб қолади. Тасаввуф илмини чуқур ўрганмасдан туриб, ўзини «пир» ҳисоблайдиганларга эргашувчи шахсларга тариқат номи билан содир этилаётган ижтимоий ва шаръий хатоларни англаб етишларига кўмаклашиш зарур. Бу борада фуқаролар йиғини раислари, имомлар ҳамда диний маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчилари кенг кўламда ва уйғунликда иш олиб боришлари даркор. Айни чоғда, уларнинг бошқа фуқароларни ва умуман жамиятни нотўғри эътиқодда, деб ҳисоблаши, ўз ғояларини мутаассибона тарғиб қилиши ижтимоий хавфини кучайтиради. Мазкур ҳолатни юқорида келтирилган жамоа аъзолари, 5252 уларнинг оиласи ҳамда маҳалласида холислик билан кенг тушунтириш, бошқаларнинг улар таъсирига тушиб қолишини олдини олиш керак. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Марказий Осиёнинг жаҳон геосиёсий тизимидаги аҳамияти ортиб бораётган бир пайтда, минтақада том маънода марказий ўрин эгаллаган юртимизни диний шиорларни ниқоб қилиб олган кимсалардан ҳимоя қилиш, асл динга мансуб қадриятларни асраб-авайлаш, фуқароларга ўз эътиқодини амалга ошириши учун зарур шароитларни яратиб бериш, диний бағрикенглик ва миллатлараро тотувликни янада мустаҳкамлаш, қадимий муштарак анъаналарни ривожлантириш долзарб вазифамиз бўлиб қолмоқда. Дунёнинг турли чеккалари - АҚШ, Fарбий Европа мамлакатлари, Россия, Афғонистон, Жазоир, Ироқ, Эрон, Покистон, Саудия Арабистони, Судан, Тожикистон, Туркия, Ўзбекистонда бўлиб ўтган воқеалар тарқоқлик хусусиятига эга кўринсалар-да, уларни чуқур таҳлил қилиш, ҳаттоки «ижобий» шиорлар билан чиқаётган айрим диний ташкилотлар фаолиятининг мазмуни ва мақсад йўналишлари жиддий ўрганилса, уларни бир-бирига боғлаб турувчи занжир қонуниятини англаш имконини беради. Бўлиб ўтаётган, содир этилаётган ҳодисаларнинг барчасини эса глобал миқёсда умумлаштириш, бир "қолип"га тушириш мумкин бўлади. "Диний экстремизм"ни фавқулодда ҳодиса сифатида қаровчи жиддий тадқиқотчилар ушбу глобал миқёсдаги "қолип"нинг ўзига хос "мияси", ташкилий ядровий маркази мавжуддир, деган фикрий хулосага мойиллик билдирадилар. Ва бу ядро сифатида "халқаро ташкилот" туси "халқаро ўргимчак уяси" номини олган “ал-қоида” ташкилоти эътироф этилади. 1990-йилларда “ал-қоида” ташкилоти “Афғон жиҳоди энциклопедияси”ни чоп этди (СД кўринишида ҳам мавжуд). Унда бузғунчилик ҳаракатлари ва партизан урушини олиб бориш методлари ҳамда қуролдан фойдаланиш, портловчи моддаларни тайёрлаш усуллари, разведкани ташкил қилиш ва шу каби мавзулар ёритиб берилган. 5353 Шундай қилиб, “Ал-қоида” қатор қуролли тўқнашувлар уюштиришни МДҲ давлатларида бошлайди. Боку шаҳрида ўзининг ваколатхонасини очиб, Марказий Осиёдаги диний-сиёсий гуруҳлар, “Ҳизбут таҳрир” ва “Ал-ихвон ал-муслимун” ташкилотлари билан алоқа ўрнатишга киришди. Худди шу даврга келиб “Ўзбекистон исломий ҳаракати” вужудга келди ва унга Афғон уруши қатнашчиси Т.Йўлдошев ва Саудия Арабистонида таҳсил олган Абдул Аҳад асос солдилар. “Ал-қоида” ҳар томонлама ЎИҲ ни қўллаб- қувватлашни бошлади. Натижада ЎИҲ томонидан Ўрта Осиё ҳудудида ташкил топган мустақил республикаларда бир қатор террорчи хуружлар содир бўлади ҳамда 1999 йилда Тошкент шаҳрида бир неча портлашлар ташкил этилди. Ўзбекистон ва унинг атрофида ҳаракатда бўлган диний-экстремистик гуруҳ ва кучларни қайта саралаш, гуруҳларга бўлиш, фаолиятнинг янги шаклларини излаш, уларнинг раҳбарларини алмаштириш жараёни бошланди. Илгарилари мавжуд бўлмаган, сиёсийлаштирилган диний тузилмалар пайдо бўлиб, диний- экстремистик гуруҳлар тўдаларининг ўзаро мувофиқлаштирилган ҳаракатлари натижасида 2004 йилнинг март-апрель ва июль ойларида Тошкент шаҳрида, Тошкент ва Бухоро вилоятларида, 2005 йилнинг бахорида Андижонда, 2009 йил Андижонда ва Тошкент шаҳридаги қатор террорчилик ҳаракатлари амалга оширилди. Бундан дин ниқобидаги содир этилаётган жиноятлар натижасида пайдо бўлаётган таҳдидга қарши зарур чоралар кўрилмас экан, тез кунларда унинг салбий натижаларга олиб келиши муқаррардир. Диний экстремизм ғояларининг Ўзбекистонда пайдо бўлиши ва тарқалиши сабабларини дунё ҳамда минтақада рўй берган ҳодисалардан ажратиб олинган ҳолда ўрганиш ҳеч қандай муваффақиятга олиб келмаслиги исбот талаб қилинмайдиган ҳақиқат - аксиомадир. Ўзбекистонда диний экстремизмнинг пайдо бўлиши ва тарқалишига сабаб бўлган бир қанча ташқи ва ички омилларни қайд этиш мумкин. - бир неча ўн йиллар мобайнида олиб борилган ва ўзини оқламаган атеистик сиёсат оқибатлари; - маънавий соҳадаги чалғитиш, бир тизимдаги қадриятларнинг йўқолиши ва 5454 янгиларининг одамлар онгида шаклланиши ҳамда мустаҳкамланиши тугалланмагани, демократик жамият қурилиши жараёнида вақтинчалик ҳосил бўлган бўшлиқ ўрнига дин ниқоби остида экстремизм ғояларини аҳолининг асосий қисмини ташкил этадиган илмга чанқоқ ёшлар онгига сингдириш орқали омма ўртасида зиддият келтириб чиқариш имконияти мавжудлиги ; - ўтиш даврига хос айрим қийинчиликлардан фойдаланган ҳолда, экстремистик куч ларга хорижий мамлакатлардаги “доҳий”лари томонидан кучли молиявий, сиёсий ва мафкуравий ёрдам берилаётгани. Бундай кўмак беришни диний ташкилотлар миссионерлари фаолиятини кучайтириш, масжидлар қурилишига маблағ ажратиш, конституциявий тузумни куч билан ағдаришга уринишни маънавий ва моддий жиҳатдан рағбатлантирувчи диний адабиётлар нашр этиш ва тарқатишда кузатиш мумкин; - диний экстремизм ғоясининг глобаллашуви ва унга асосланган ҳамда Ўзбекистонни ўз домига тортувчи халқаро терроризмнинг турлари; - Ўзбекистон ташқи чегараларида узоқ давом этаётган диний тусдаги қуролли тўқнашувлар (Афғонистон, Тожикистон); - халқаро ҳуқуқни муҳофаза қилиш ташкилотлари томонидан Ўзбекистондаги айрим диний ташкилотларнинг инсон ҳуқуқи ва эркинлигини ҳимоя қилиш шиори остида рағбатлантириб турилиши (масалан, "Хизб ут-таҳрир" ташкилоти ва унинг сўл оқими «Акромийлар»). Мазкур ички ва ташқи омиллар мавжуд муаммоларни ҳал қилишнинг муқобил вариантлари, жумладан, исломнинг жамиятда тутган ўрнини ошириш, унинг сиёсат, маънавий ҳ аёт, иқтисодга таъсири кучайишига имкон беради. Бу эса, диний экстремистлар фикрича, жамиятни янада мукаммал қилади. Ушбу ғояларнинг хаёлийлиги ҳаммага равшан. Лекин ушбу омиллар республикамиздаги барқарор вазиятга салбий таъсир этибгина қолмай, айрим маънавий қашшоқ фуқароларимиз, айниқса, дунёқараши ҳали шаклланиб улгурмаган ёшларимизнинг ушбу оқимлар таъсирига тушиб қолишлари ҳамда ўз халқи, ота-онаси, ёру- биродарларига нисбатан хоинона йўл тутишларига олиб келди. 5555 Динлар, жумладан соф ислом таълимотида акс эттирилган ғоя ва талабларни таҳлил қилинганида у, амалдадаги Жиноят қонунчилиги нормаларига зид келмаслиги аниқланди. Бу эса, диний тус берилиб содир этилаётган жиноятларнинг вужудга келишига қуйидаги омиллар сабаб бўлаётганлиги тўғрисида хулоса чиқариш имконини беради: Биринчи ва энг асосий сабаблардан бири, бу дин ниқоби остида ҳокимияни қўлга олишга интилиш. Иккинчидан, ушбу жиноятларни содир этаётган шахсларнинг диний таълимотлар моҳиятини тўлиқ тушуниб етмаслиги, уларнинг онгига айрим кимсалар томонидан умуман динга ёд бўлган ғоялар сингдирилиши. Учинчидан, ўтиш даврида ҳар бир давлатда мавжуд бўладиган турли хил объектив ва субъектив омилларни келтириб ўтиш мумкин. Зотан, улар ушбу иллатларни пайдо бўлишига тўғридан-тўғри сабаб бўлмасада, лекин вужудга келган иллатнинг ривожланиши ва олдига қўйган мақсадларига эришишида муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Ўзбекистонда охирги 10 йил ичида содир этилган (1999, 2004, 2005, 2009 йилларда) диний ақидапарастлар томонидан содир этилган жиноятлар билан диний эътиқод ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки, диний эътиқоди мустаҳкам бўлган инсон доимо изланишда бўлади ва ўзининг билими, одоби, ахлоқи билан эзгулик таратади, атрофидагиларни покликка ундайди, тинчликни ўзи учун энг азиз неъмат деб билади. Диний экстремистик гуруҳлар минтақамиз давлатларида демократик ислоҳотларни амалга ошириш, аҳолининг диний қадриятларга муносабатидаги ўзига хосликлардан фойдаланиб, айрим мамлакатларни «плацдарм», баъзиларни эса амалий ҳаракатлар «полигони» сифатида танладилар. Шу боис, экстремистик кучлар амалиётидаги баъзи жиҳатларни қайд этиш жоиз: - диний экстремистик гуруҳлар ўз сафларига етарли ҳаётий тажрибага эга бўлмаган ёшларни тобора кўпроқ жалб қилмоқдалар; 5656 - ақидапарастларнинг фаолият жуғрофияси янада кенгаймоқда; - минтақада жиноий ҳаракат олиб бораётган мутаассиб гуруҳларнинг фаолияти тобора радикаллашиб, асосий террорчилик усули сифатида ўз жонига қасд қилишдан фойдаланиш ва мумкин қадар кўпроқ қурбонлар бўлиши назарда тутилган жангарилик ҳаракатлари амалга оширилмоқда; - экстремистик гуруҳлар фаолиятида сиёсий қанотни шакллантириш ва хайрия ишларига эътибор берилмоқда; - уларнинг шиорлари, қўпорувчилик учун нишон танлаш ва услублари халқаро террорчилик тизимига қўшилганларидан далолат бермоқда. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ҳозирги кунда барча турдаги диний экстремистик ва террорчилик ташкилотлари ўзларининг ҳаракатларини ягона мақсад сари бирлаштириб, ислом давлати (ислом халифалиги, амирлик)ни тузиш ғоясини илгари сурмоқда. Марказий Осиёнинг жаҳон геосиёсий тизимидаги аҳамияти ортиб бораётган бир пайтда юртимизни динни ниқоб қилиб олган ғаламислардан ҳимоя қилиш, соф ислом таълимотига мансуб қадриятларни асраб-авайлаш, диний бағрикенглик ва миллатлараро тотувликни янада мустаҳкамлаш, қадимий муштарак анъаналарни ривожлантириш долзарб вазифамиз бўлиб қолмоқда. Зеро, Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “Ислом динини сиёсатга айлантираётган, ёвузлик ва террорчилик мафкурасини яратаётган кўплаб радикал ва экстремистик марказларнинг, биринчи навбатда, ёшлар онгини заҳарлаб, зомбига айлантириб, улардан террорчилар тайёрлаш бўйича конвейер ташкил этаётган, халифалик тузишдек турли хом-хаёлларни амалга оширишга уринаётган қабиҳ кучларнинг илдизини қирқиб ташлаш керак”. Диний экстремистик ҳаракатларнинг ўзига хос хусусиятлари Маълумки, диннинг қандайдир бир йўналишини бузиб талқин этган ҳолда сиёсий мақсад қўювчи ҳаракат диний экстремизмга олиб келади. Диний экстремизм қандай номланмасин ёки қандай кўринишга эга бўлмасин, унинг асосий мақсади жангари гуруҳларни шакллантириш орқали ҳокимиятни қўлга киритишдир. 5757 Умуман, «фундаментализм», «фанатизм» «экстремизм», «терроризм», каби сўзлар том маънода ҳокимият учун курашувчи ижтимоий-сиёсий гуруҳ ва оқимларга тегишли бўлиб, жамиятда қабул қилинган қонун-қоидаларга мос келмайдиган, уларга зид бўлган ҳаракатларни ифодалайди. Ўз мақсадларига эришиш учун барча экстремистлар зўравонлик, яъни террорчилик ҳаракатларни амалга ошириш йўли билан омма ичида қўрқув пайдо қилиш ва ўзларининг кучларини кўрсатиш орқали ҳукуматга босим ва тазйиқ ўтказишга интиладилар. Бу борада иқтисодни турли йўллар билан (диверсия, қишлоқ хўжалиги ва саноат манбаларини издан чиқариш) таназзулга учратиш орқали ҳукуматни кучсизлантиришга ҳам алоҳида эътибор берилади. Айни пайтда, турли ташкилот ва оммавий ахборот воситаларининг имконияти ва «беғараз» ёрдамида гўё «мамлакатда фуқароларнинг виждон эркинлиги борасидаги ҳуқуқлари бузилмоқда ва диний эътиқод поймол этилмоқда» каби иддаолар билан ҳукуматни обрўсизлантириш ва аҳолининг унга бўлган ишончини йўқотишга интилиш ҳам диний экстремистик ҳаракатларга хос хусусиятлардандир. Шу билан бирга, оз сонлик диний ташкилотларга қарши ҳужум уюштириб, ҳатто, улардан баъзиларини намойишкорона, жисмонан йўқ қилиш йўли билан содир бўладиган динлараро ва миллатлараро низо оқибатида беқарор вазиятни вужудга келтириш йўлидаги ҳаракатларни ҳам улардаги умумийликни кўрсатувчи ҳолат сифатида баҳолаш мумкин. Аниқ мақсадни қўзлаган ҳолда маърифий-тарбиявий ишларни ташкил этиш йўли билан жамиятни зимдан исломлаштиришга ҳаракат қилиш орқали ижтимоий онгни керакли вақтда ўз мақсадларини амалга ошириш учун осон йўналтириб юбориш йўлидаги ҳаракатлар уларни бирлаштириб туришини ва бундай хусусият очиқ террорчилик хуружларидан ҳам хавфлилиги билан ажралиб туришини таъкидлаш зарур. Шу боис, республикамизда айрим диний мутаасиблик рухидаги ташкилотларнинг ривожланишига қандай омиллар хизмат қилади, нима сабабдан 5858 бу ташкилотларга кириб кетаётирлар, бунинг олдини олиш борасида нималарга эътибор қаратишимиз лозим деган жўяли савол туғилади. Бу масалага жавоб топиш учун куйидагиларга эътиборингизни қаратамиз. Диний экстремистик ҳаракатлар нима учун асосий эътиборни ёшларга қаратмоқдалар? Республикамизда эътиқод эркинлигини таъминлаш масаласида барча шароитлар яратиб берилган бир шароитда, маккор ва қўпорувчи кучлар, диний мутаассиб гуруҳлар ўз қабиҳ режаларини амалга ошириш йўлида халқ ичида бузғунчи ғояларни тарқатишга уринмоқдалар. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, экстремистлар ўз мақсадлари учун асосан ёш йигит ва қизларни танлайдилар. Нега айнан ёшлар ва аёллар? Чунки айнан ана улар Ватанимиз келажаги, миллатимиз эртанги куни, тараққиётини белгилаб беради. Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганларидек: «ХХI асрда қайси давлат қудратли, қайси кучли бўлади? Бу саволга, аҳолиси интеллектуал нуқтаи назардан баркамол, ёшлари билимли, ор- номусли, ватанпарвар бўлиб, униб-ўсаётган давлат, деб жавоб қайтариш мумкин». Шу ерда аниқ рақамларга мурожаат қилайлик. Маълумотларга кўра, Ўзбекистон дунёдаги энг ёш давлатлардан бири бўлиб, ўртача ёш 24 ни ташкил этади. Шунингдек, 26 миллиондан ортиқ аҳолининг 60 фоизи (15,6 млн.) 28 ёшгача бўлган ўсмирлардан иборат. Ўзбекистонда 1–6 ёшдагилар 3,63 млн., 7–14 ёшдагилар 5,17 млн., 14–28 ёшдагилар 6,8 млн. кишини ташкил этади. Шу ўринда ўсмирлар ташқи таъсирларга кўпроқ мойил бўлишини алоҳида қайд этиш лозим. Муайян ҳолларда ҳаётдаги орзу-мақсадларга мустақил эришиш ҳаракатларининг ҳамма вақт ҳам амалга ошавермаслиги оқибатида ёшларда инфантиллик (ўзини ночор, ёрдамга муҳтож ҳис қилиш)дек хусусият шаклланиши кузатилади. Бундай вазиятда уларда "олий мақсадларга интилаётган мен каби кишилар ёки жамоа мавжуд”, – деган тасаввур пайдо бўлишига замин яратилади. 5959 Шунда улар ўзларининг мақсад ва интилишларини тушунадиган кишиларни излай бошлайдилар. Айни пайтда, жиддий масъулиятдан озод бўлган ўсмирлар учун шахсий тажрибанинг етишмаслиги хосдир. У соддадиллик ва хаёлпарастлик билан ёнма-ён келади. Шу билан бирга, ёшлар наздида атрофда кузатилаётган адолатсизлик натижасида юзага келадиган зўриқишни йўқотишда фақат биргина йўл – «буюк ғоя»ни ўзида мужассамлаштирган етакчи билан ҳаммаслак бўлишни танлашга мойиллик юзага келади. Бу йўл ўсмирни диний мутаассиб оқимларнинг домига тортилишига олиб келиши мумкин. Яна аниқ далилларга қайтамиз. Тахлилларга кўра , 200 9 йил январь-сентябрь ойларида диний экстремистик ташкилотлар таркибида конституциявий тузумга қарши жиноят содир этган ларнинг 53% ни 30 ёшгача бўлганлар ташкил этади. Ушбу рақамлар ҳам диний экстремистик ҳаракатларнинг ёшларнинг руҳий хусусиятларини инобатга олиб, уларга ўзларининг ғ араз мақсадларига эришиш йўлида алоҳида эътибор билан қараётганликларини кўрсатади. Диний экстремистик ҳаракат га жалб қилиш Ҳар қандай диний мутаассиб оқим «ўлжа»сининг ҳаётий муҳим эҳтиёжларини инобатга олган ҳолда, ўз таълимотини жозибадор қилиб кўрсатишга ҳаракат қилади. Одамларнинг бундай оқимлар таъсирига тушиб қолиши, шунингдек, одатдаги ахборот доирасидан ташқарига чиқадиган турли шов- шувларга ортиқча эътибори билан ҳам белгиланади. Бундай эътиборни бугунги кунда кенг тарқалаётган ғайритабиий ҳодиса ва жараёнларнинг ҳақиқатан ҳам мавжудлиги ҳақидаги ахборотлар озиқлантириб туради. Турли ахборот манбаларининг доимий таъсири остида бўлган бир пайтда инсон ғайриилмий, сохта диний ғояларни қабул қилишга мойил бўлиб қолади. Экстремистик гуруҳларнинг асосий мақсадлари зўравонлик ва алдаш усуллари билан сиёсий ҳокимиятга эришиш бўлиб, бу йўлда гуруҳ етакчилари оддий аъзоларни бемалол қурбон қилиб юбормоқдалар. Мутаассиб ғоялар домига 6060 тушиб қолган шахслар оиласидан, жамиятдаги ўрнидан, ҳатто ҳаётидан ажрамоқдалар. Бундай шахсларни ҳар қандай топшириқни ҳеч иккиланишсиз бажариш даражасига олиб келиш учун эса синалган услублардан фойдаланмоқдалар. Жумладан, «оз-оздан» технологиясида фақат биргаликда намозга бориш, дам олиш кунларини бирга ўтказиш, фақат бир ҳафта кечқурунлари бирга диний адабиёт ўқиш, жамоанинг йиғинларида қатнашиш, фақат бир марта варақа тарқатиш каби кичик илтимослар орқали ёлланаётган шахсни жиддий ёнбосишга мажбур қилиш йўлидан борилади. Шунингдек, доимий «мия ювиш» воситасида жамоанинг ғояларини амалга ошириш ёлланаётган кишининг шахсий қийинчиликлари ва жамиятдаги муаммоларни ҳал этишнинг энг мақбул йўли, деган қараш тинмай уқтириб борилади. Сўнгра «гуруҳий таъсир этиш» услуби қўлланилади. Бунда жамоанинг барча аъзолари янги аъзони турли томондан ягона ғояга йўналтирилган фикрлар билан «кўмиб» ташлайди. Айни пайтда, ёлланаётган шахсга бетиним янгидан-янги маълумотлар бериш ва ўз фикрлари билан ёлғиз қолишига йўл қўймаслик орқали унда эътироз билдириш ёки баҳслашишга имкон қолдирмасликка ҳаракат қилинади ва бир пайтнинг ўзида унга нисбатан жамоа томонидан фақат ширин сўзлар гапирилиб, у ҳақда ғамхўрлик, аксарият ҳолларда моддий ёрдам ҳам кўрсатилади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, киши «ўзимни назорат қила оламан ва хоҳлаган вақтимда жамоадан четлаша оламан», – деган хаёлдан узоқ бўлиш лозим. Чунки кўпчилик мутаассиб оқимлар янги тарафдорларни ёллашда руҳий таъсирнинг юқоридаги каби усулларидан фаол фойдаланадилар ва ортга қайтишга деярли имкон қолдирмайдилар. Диний билимларни ўрганиш ниятида бўлганлар диний экстремистик ҳаракатга аралашиб қолмасликлари учун нималарга эътибор беришлари керак? 6161 Фараз қилайлик, юқоридаги каби ҳолатларда номаълум ёки яхши таниш бўлмаган шахс мурожаат қилди. Ушбу кимса суҳбат бошида ислом асосларини ўрганишга қаратилган ҳаракатларга рағбат бериб, асл мусулмоннинг бурч ва жавобгарлиги каби мавзуларда сўз юритади. Сўнгра, билвосита саволлар билан унга тааллуқли маълумотлар, хусусан диний ва сиёсий қарашлар билан қизиқади. Суҳбатнинг охирида эса, ўзининг исломга қизиқиши беҳад экани ва яқин биродарлари билан диний билимларини пухта эгаллаётганини айтиб, «ўлжа»га ҳам шуни таклиф этади. Шуни таъкидлаш жоизки, бундай суҳбатлар бир мулоқотда бўлиб ўтиши ёки бир неча учрашувга чўзилиши мумкин. Албатта, ислом ақидаларини биргаликда ўрганиш ҳақида таклиф қилганларнинг барчаси ҳам ўз олдига кишини экстремистик ғоялар билан заҳарлаш ва ноқонуний фаолиятга жалб қилишни мақсад қилиб қўймайди. Бироқ шахснинг қандай жамоага жалб қилинаётгани ҳақида тўла маълумотга эга бўлишга интилиш келажакда ўзи ва оиласини жиддий кўнгилсизликлардан сақлайди. Масалан, «Исломга доир билимларни кимдан ва қайси асарлар орқали чуқур ва мукаммал ўрганиш мумкин?» деган саволга «суҳбатдош» умумий жавоб, яъни «Қуръони карим ва ҳадислардан», дейиш билан чегараланса, ундан кенгроқ жавоб олишга ҳаракат қилиш зарур. Агар суҳбатдош анъанавий, расмий усулларни рад этса ёки уларнинг саёзлигини таъкидласа ёҳуд нашр қилинган жойи кўрсатилмаган, норасмий адабиётлар масалан, Тақийуддин Набаҳоний қаламига мансуб «Ислом низоми», «Исломий оламга қайноқ нидолар», Юсуф ас- Саботиннинг «Иззат ва шараф сари», Абдулқадим Заллумга тегишли «Халифаликнинг тугатилиши» ҳамда муаллифи кўрсатилмаган «Имонга йўл», «Ширин жон қиссаси» каби китобларни тилга олса ёки номлари зикр қилинган шахсларнинг ислом дунёсидаги ўрни ҳақида ижобий сўзласа, унинг мутаассиб Қоялар тарафдори эканига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Таъкидлаш жоизки, ҳамма вақт ҳам диний мутассиб оқимлар аъзолари илк суҳбатданоқ норасмий адабиётлар ва шахслар ҳақида батафсил сўзламайди. Улар ўз жамоаларига жалб қилиш мақсадида расман тан олинган диний адабиётлар 6262 орқали сабоқ олишни тавсия этиши ҳамда бошланғич илмларни ўрганиш учун ўз жамоасига таклиф қилиши мумкин. Буларнинг бари қанчалик жозибадор ва тўғри бўлиб кўринмасин, диний маълумоти ва аниқ мақсадларини билмаган одамдан диний билимларни ўрганишга ҳаракат қилиш салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Диний билимларга бўлган эҳтиёжни Ўзбекистон Республикаси қонунлари доирасида таъминлаш тўҚри бўлади. Диний таълим олиш учун қаерга ва кимга мурожаат қилган маъқул? Ўзбекистон Республикасида таълим тизими диндан ажратилган бўлиб, ўқув дастурларига диний фанлар киритилишига йўл қўйилмайди. Диний фанлар фақатгина диний ташкилотлар тасарруфидаги ўқув юртларида ўқитилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги Қонунининг 9-моддасига кўра, диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органлари руҳонийлар ва ўзларига зарур бўлган диний ходимлар тайёрлаш учун диний ўқув юртлари тузишга ҳақли. Диний ўқув юртлари Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказилиб, диний таълим бериш ҳақида лицензия олганидан кейин фаолият кўрсатиш ҳуқуқига эга бўлади. Олий ва ўрта махсус диний ўқув юртларида таълим олиш учун фуқаролар умумий мажбурий ўрта таълим олгандан кейин қабул қилинади. Ҳ озирги кунда республикамизда Тошкент ислом институти, 10 та ўрта махсус ислом билим юрти ва 2 та христиан семинарияси фаолият кўрсатмоқда. Хусусий тартибда диний таълим бериш ман этилади ҳамда бу тартибни бузган шахслар Маъмурий (241-модда) ва Жиноят (229–2-модда) кодексларига мувофиқ жазоланади. Диний таълим ҳақида гап кетар экан, сўнгги йилларда Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги билим юртларида ҳам қатор ислоҳотлар амалга оширилгани, Давлат таълим стандартлари билан мувофиқлаштирилган ўқув дастурлари тузилгани ва ижроси таъминланганини таъкидлаш зарур. 6363 Жумладан, шартнома асосида талабалар қабул қилиш ҳисобига диний таълим муассасаларининг моддий-техника базасини ривожлантириш, олий ва ўрта махсус диний таълим муассасалари ўқитувчи ҳамда талабаларининг ойлик маоши, стипендияларини давлат меъёрларига яқинлаштиришга эришилди. Иқтидорли талабаларни ра ғ батлантириш учун Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг махсус стипендиялари таъсис этилди. Дин асослари ва дунёвий фанлар билан бир қаторда, талабаларнинг бирор касб-ҳунарни (сартарошлик, дурадгорлик, ошпазлик, тикувчилик, зардўзлик, каштачилик ва ҳ.к.) ўрганиши йўлга қўйилганини ҳам алоҳида қайд этиш лозим. Ўқув режасида кўрсатилган жисмоний тарбия дарс соатларини тўлиқ ҳажмда ўтказиш билан бирга, спорт-соғломлаштириш тўгараклари ишига ҳам катта аҳамият қаратилмоқда. Ўқув юртларида «Баркамол авлод» спорт мусобақалари дастури асосида спортнинг бир неча тури бўйича мусобақалар мунтазам ўтказиб келинмоқда. Бир сўз билан айтганда, бугунги кунда республикамизда фуқароларнинг диний билимларга бўлган эҳтиёжини тўла қондира оладиган ва давр талабига жавоб берадиган таълим тизими фаолият кўрсатмоқда, дейиш мумкин. Киши фарзанди ёки бирор яқин одами диний экстремистик ҳаракатга қўшилиб қолганини қандай билса бўлади? Бирор диний экстремистик ҳаракат таъсирига тушиб қолган одамни унинг белгилари, гуруҳнинг тузилиши ҳақидаги маълумотлар орқали аниқлаш мумкин. Бундай кишининг ташқи аломатлари – хулқ-атвори, юриш-туриши, кийиниши, сўзлашув луғати ва қизиқишларининг ўзгариши, одатдан ташқари ва такрорланувчан далилларни кўпроқ келтириши, оиласи, дўсти, касби ёки ўқишига қизиқишининг йўқолиши, овқатланиш тартибининг ўзгариши кузатилиши мумкин. Бу қандай оқим ёки гуруҳ эканини аниқлашда унинг раҳбари ўзини қандай намоён қилиши, гуруҳ тузилишида қатъий иерархия (табақаланиш) мавжудлиги, ундаги ҳукмронлик қандай тақсимланиши ва ким томонидан бошқарилишига 6464 алоҳида эътибор қаратиш муҳим. Шунингдек, ушбу гуруҳда янги аъзоларни жалб қилиш учун қандай услублар (ҳаққонийлик ёки ёлғон орқали) қўлланилиши, молиявий маблағлар қаердан олиниши, қандай тақсимланиши ва қайси мақсадларга ишлатилиши ҳақида маълумотга эга бўлиш зарур. Инсон яқин кишисининг диний экстремистик ҳаракатга қўшилиб қолганини аниқлашда овқатланиш, ухлаш тартиблари, яқин кишилари билан мулоқоти, умуман шахсий ҳаётидаги ўзгаришлар қай даражада экани жиддий эътибор қилиш ва тўғри таҳлил қилиш муҳим ҳисобланади. Ҳар қандай ҳолатда мутасадди идоралар ёки масъул шахслар бамаслаҳат ҳаракат қилиши мақсадга мувофиқдир. Киши фарзанди ёки бирор яқин одами диний экстремистик ҳаракатга қўшилиб қолганини билса нима қилиши зарур Фарзанди ёки бирор яқин одами диний экстремистик ҳаракатга қўшилиб қолганини билган киши, аввало, ўзини йўқотмаслиги, таҳликага тушмаслиги, энди бирор нарсани ўзгартириб бўлмайди деган хаёлга бормаслиги зарур. Аксинча, бирор оқим таъсирига тушиб қолган одам билан яхши муносабатни сақлаш, унга нисбатан ижобий кайфиятда бўлиш, суҳбатлашганда вазмин, самимий гаплашиш керак бўлади. Ҳеч қачон тўғридан тўғри (ҳатто, ҳазиллашиб ҳам) унинг эътиқодига тажовуз қилмаслик, баҳолаш ёки танқид қилиш учун эмас, соғлом фикр нуқтаи назаридан уни тушуниш учун кўпроқ саволлар бериш зарур. Ўртадаги келишмовчилик ва қарама-қаршиликларни ошкор этиш унинг оқимга янада қаттиқроқ боғланиб қолишига олиб келиши мумкин. Балоғат ёшига етган ва нима қилишни ўзи билади, деб уни қутқариш фикридан воз кечмаслик, соғлом фикр уни қилаётган ишларидан қайтаради, деб ишониб қолмаслик керак. Ўзи буни таъкидлаган ҳолда ҳам, унинг ҳамма нарсани тўғри ҳал қила олиши исботланмаган. 6565 Муаммолар билан яккаланиб қолмасдан, мазкур масалани маҳалла оқсоқоли, масжид имоми, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар вакиллари билан бамаслаҳат ҳал қилиш зарур. Ниҳоят, оқим таъсирига тушиб қолган киши яна илгаригидек бўлиб қолади, деб ўйламаслик, ҳаётий тажрибадан тўғри хулоса чиқариш, ҳушёрликни бир лаҳза ҳам йўқотмаслик, уни ёш ниҳолдек асраш керак бўлади. Диний экстремистик ҳаракатлар таркибида жиноят содир этган фуқароларга нисбатан қандай жазолар қўлланади? Диний экстремистик ҳаракатлар таркибида жиноят содир этган шахслар Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 155 («Терроризм»), 156 («Миллий, ирқий ёки диний адоват қўзғатиш»), 159 («Ўзбекистон Республикасининг конституциявий тузумига тажовуз қилиш»), 216 («Жамоат бирлашмалари ёки диний ташкилотларни қонунга хилоф равишда тузиш»), 216-1 («ўайриқонуний жамоат бирлашмалари ва диний ташкилотлар фаолиятида қатнашишга ундаш»), 244-1 («Жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш ёки тарқатиш»), 244-2 («Диний экстремистик, сепаратистик, фундамен- талистик ёки бошқа тақиқланган ташкилотлар тузиш, уларга раҳбарлик қилиш, уларда иштирок этиш») моддалари билан жиноий жавобгарликка тортилиб, судлар томонидан белгиланган тартибда жазо қўлланилади. Шу билан бирга, айбига иқрор бўлиб, адашганини тан олиб, ўз ихтиёри билан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларга келиб, жиноятнинг очилишига ёрдам берган шахслар жазодан озод этилиши Жиноят кодекси (157-модда, 3-қисм; 159- модда, 5-қисм; 160-модда, 3-қисм; 244-2-модда, 2-қисм)да кафолатланган. Баъзи бир ёшларимиз ғайриқонуний диний оқимларга расмий равишда аъзо бўлмасаларда, уларга хайрихоҳлик билдириб, билиб-билмай юқорида санаб ўтилган жиноятларга бевосита ёки билвосита алоқадор бўлиб қолган ҳолатлар 6666 учраб турибди. Бунда улар амалдаги қонун талабаларига кўра, жиноятга иштирокчи деб ҳисобланадилар. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 28-моддасига биноан иштирокчи деганда, бевосита жиноятни бажарувчи билан бир қаторда ташкилотчи, далолатчи ва ёрдамчилар ҳам тушунилади. Булар ҳам жиноий шерик сифатида, жиноятни содир этган шахс билан бир қаторда, Жиноят кодексининг юқорида қайд этилган моддалари билан жавобгарликка тортилади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 290-моддасида мол-мулкни хатлаш бобига ҳам ўзгартиришлар киритилиб, турар жойлар ёки яшаш учун мўлжалланган жойлар, мулк шаклидан қатъи назар, давлатга хоинлик қилиш, конституциявий тузумга, Ўзбекистон Республикаси Президентига тажовуз қилиш, терроризм, қўпорувчилик жиноятларини содир этиш учун фойдаланилган тақдирда бу жойлар суд ҳукмига кўра мусодара этилиши кўрсатилган. Айтиб ўтиш лозимки, ҳозирги кунда айрим юртдошларимиз турли шахсларга уйларини ижарага бериш ҳоллари учрайди. Аксарият ҳолларда турли диний экстремистик, террористик ташкилот аъзолари ўз фаолиятларини шундай хонадонларда юргизишга ҳаракат қиладилар. Бунда бу хонадон жиноятни содир этиш учун фойдаланиладиган жойга айланади ва 290-моддада қайд этилганидек давлат ҳисобига мусодара этишга асос бўлиб қолиши мумкин. Экстремистик ҳаракатларга қўшилиб қолган ёшларнинг авф этилиши Диний экстремистик оқимларга қўшилиб қолган ёшларнинг авф этилиши ўзбекона бағрикенглик, инсонпарварлик ва адолатпарварликнинг нишонаси бўлиб, ёшларни нотўғри йўлдан қайтариш, улар ўртасида диний экстремизм ва ақидапарастликнинг олдини олиш, Ватанига, ота-онаси, оиласи бағрига қайтариш, тинч ҳаёт кечиришни ният қилган бу тоифа шахсларга яна бир бор имкон бериш, беҳуда қурбон бўлишига йўл қўймаслик каби мақсадларга қаратилган. Аслида бундай адашган ёшлар фақат ижрочи ёки «қўғирчоқ» бўлиб, панада турган, террорнинг ҳақиқий ижодкорларига қарши кураш биринчи навбатдаги 6767 масала эканини англаш лозим. Шу билан бирга, адашиб, алданиб, билиб-билмай бундай разил йўлларга кириб қолган ёшларни яна ҳаётга қайтариш уларни тўғри йўлга чорлаш, фуқароларнинг омон-эсон ўз оиласи қучоғида яшаши жамиятда олиҳиммат фазилатларни юзага келтирувчи омиллардан ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 6 сентябрдаги «Террорчи гуруҳлар таркибига адашиб кириб қолган Ўзбекистон Республикаси фуқароларини жиноий жавобгарликдан озод этиш тўғрисида» ҳамда «Амнистия тўғрисида»ги қатор фармонларига биноан конституциявий тузумга қарши жиноят содир этган кўплаб фуқароларимиз жиноий жавобгарликдан озод этилдилар. Диний экстремистик ташкилотларнинг авф туфайли озодликка чиққан собиқ аъзолари жамиятда ўз ўринларини топиб олишлари учун қандай ёрдам берилади Муқаддам диний экстремистик оқимлар таркибида жиноят содир этиб, жазо муддатини ўтаб чиққан ёки афв этилган фуқаролар жамиятда ўз ўринларини топиб олишлари учун ҳукуматимиз томонидан қатор ижобий ишлар амалга оширилмоқда. Жумладан, жазони ижро этиш муассасаларидан озод этилган бу тоифа шахсларга жойлардаги «Ижтимоий кўникма» марказлари томонидан энг кам иш ҳақининг 5 баробари миқдорида моддий ёрдам кўрсатилиб, маҳаллий ҳокимликлар, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ҳамда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш идоралари ҳамкорлигида уларнинг паспорт олиш, яшаш жойида рўйхатда туриш ҳамда ишга жойлашишларида ҳам ёрдам бериб келинмоқда. Шунингдек, диний экстремистик ташкилотлар таркибида жиноят содир этиб, амнистия туфайли озодликка чиққан фуқароларни жамиятдан ажратиб қўймаслик, уларга ёрдам бериш мақсадида тегишли тушунтириш ишлари олиб борилмоқда. Бу тоифа фуқаролар яшаш ва иш жойларида кўникма ҳосил қилишлари, атрофдагилар билан яхши муносабат ўрнатишлари учун улар ҳар томонлама маънавий қўллаб-қувватланмоқда. 6868