Шимолий-Ўртабулоқ конидаги кудукларни технологиясини тахлил қилиш, ўрганиш ва уни такомиллаштириш

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

509.330078125 KB

Ko'chirib olish

№ Мундарижа Бе т Кириш ……………………………………………………………….. 6 I. Геологик қ исм...................................................................................... 11 I.1. Кон хакида умумий маълумот............................................................ 11 I.2. Стратиграфия....................................................................................... 12 I .3 Тектоника……………………………………………………………. 13 I .4 Коннинг гидрогеологик тавсифи…………………………………... 14 I .5. Коллекторлик хусусиятлари……………………………………….. 15 I .6. Қатлам нефти, гази ва сувининг таркиби ва хоссалари.................. 16 I .7. Нефт ва газ захиралари....................................................................... 19 II. А сосий қисм ........................................................................................ 20 II.1. Коннинг кискача геологик таърифи................................................. 20 II .2. Нефт казиб олиш……………………………………………………. 21 II .3. Сув хайдаш ишлари………………………………………………… 22 II. 4. 2017 йилда Шимолий Уртабулок конида катламга хайдалган сув микдори……………………………………………………………… 23 II.5. Нефт катламининг сувланганлиги.................................................... 24 II.6. Қ уду қ лар мажмуи … ………………………………………………… 24 II. 7 . Конни ишлатиш лойихалари ха қ ида маълумот … ………………… 25 II. 8 . Газ микёсининг динамик ў згариши … ……………………………... 26 III . 1 . Нефть уюмининг энергетик тавсифи … …………………………………. 32 III . 2 . Қатлам суви тазйиқи энергияси … ……………………………………… 33 III . 3 . Сиқилган эркин газ энергияси … ……………………………………. 34 III . 4 . Қатламнинг таранглик энергияси … …………………………………. 35 III . 5 . Оғирлик (гравитация) кучлари … ……………………………………. 35 III . 6 . Нефть оқимини чақириш усуллари … ………………………………….. 35 III . 7 . Нефть ва газ уюмининг ишлаш усуллари ва уларнинг самарадорлиги … ……………………………………………………… 38 III .8. Алоҳида нефть уюмларини ишлатиш тизимлари … ………………… 40 III .9. Нефть конининг ишлаш жараёнини назорат қилиш ва бошқариш … … 43 III .10 . Нефть конларини ишлатишда атроф-муҳит муҳофазаси… ……………. 47 IV . Меҳнатни муҳофаза қилиш ва хав ф сизлик техникаси … ………… 51 IV .1. Умумий талаблар … ………………………………………………… 51 IV .2. Нефтва газ соҳасида меҳнат муҳофазасини ташкил этиш … …….. 52 IV .3. Иш жараёнида хавфсизлик техникаси талаблари … ……………… 53 IV.4. Ёнғин хавфсизлиги … ………………………………………… 54 IV.5. Меҳнатни муҳофаза қилишнинг давлат назорати 4

ташкилотлари.................................................................................... . 54 IV .6. Ишдаги муваффаккиятлари учун рағбатлантириш....................... 55 IV .7. Кислота ва ишқорлардан жароҳатланиш ва заҳарланиш.............. 55 IV .8. Ифлосланган сувни тозалаш усуллари.......................................... 57 IV. 9. Корхона ҳақида умумий маълумот.................................................. 59 V . Атроф муҳит муҳофаси.................................................................... 60 V . 1. Ер ости бойликларини му ҳ офаза қ илиш……………………………. 60 V .2. Ер ости бойликларини му ҳ офаза қ илишни ташкиллаштириш……. 61 V .3. Нефт ва газни ишлатишда ва са қ лашдаги му ҳ офаза қ илиш тадбирлари……………………………………………………………. 63 V .4. Атмосфера ҳавосини ҳимоя қилиш.................................................... 68 VI. Иқтисодий қисм …………………………………………………….. 70 VI.1. Нефт ва газ саноатини режа асосида ишлатишнинг самараси. 70 VI.2. Конлар бўйича нефть ва газ қазиб олишни режалаштиришнинг хусусиятлари. 71 VI .3. Шимолий Ўртабулоқ конини ишлатишнинг иқтисодий таҳлили. 72 Хулоса . ………………………………………………………………. 75 Фойдаланилган адабиётлар руйхати.................................................. 77 Кириш Ўзбекистон республикаси мустақилликка эришгандан сўнг нефт ва газ қазиб чиқариш жараёнида бир қатор ўзгаришлар амалга оширилди. Шуни мамнуният билан таъкидлаш лозимки, ўтган қисқа давр мобайнида тармоқ меҳнаткашлари салмоғи асрларга татигулик улкан миқёсли ишларни амалга оширди. Ўзбекистон нефт ва газ саноати айни кунда мамлакат иқтисодиётининг энг йирик тармоғи ҳисобланади ва энергетиканинг муҳим асосини ташкил этади. 5

Ўзбекистон Президенти республикамиз нефт ва газ саноатининг кейинги йилларда барқарор ривожланганлигини, мустақилликка эришиш йўлида салмоқли ишлар қилинганлигини таъкидлаб, ёқилғи- энергетика комплексини бундан буён ҳам жадал ривожлантириш сиёсатимизнинг устивор вазифаси бўлиб қолишига катта аҳамият бериб келмоқда. Мамлакатимизнинг иқтисодий салохияти тобора юксалиб бормоқда. Президентимиз Шавкат Мирзиёев раҳнамолигида иқтисодиётни модернизациялаш ва диверсификациялаш, замонавий бизнес инфратузилмасини ривожлантириш борасида улкан ишлар амалга оширилмоқда. Республикамиз саноатнинг кескин суръатларда ривожланиши ва нефт маҳсулотларига бўлган эҳтиёж ортиб бораётган бир даврда Республика истеъмолчилари эҳтиёжини кенг ассортиментда ва етарли миқдорларда, сифатли нефт маҳсулотлари билан таъминлаш мақсадида янги нефт ва газ конларини қидириш ва разведка қилиш ишлари самарадорлигини ошириш, углерод хом ашёсининг қидириб топиладиган заҳира ҳажмларини кўпайтириш нефт ва газ тармоғида амалий кўрилаётган тадбирлардир. Сўрғил кони негизида бунёд этилган Устюрт газ-кимё мажмуаси Ўзбекистон ва Жанубий Корея ҳамкорлигининг юксак намунасидир. Устюрт газ-кимё мажмуаси нефт-кимё сохасида дунёдаги энг йирик лойхалардан биридир. Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясига мувофиқ, нефт-газ саноати соҳасида ҳам қатор ўзгаришлар амалга оширилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёвнинг 2017 йил 30 июндаги “Нефт-газ соҳасининг бошқарув тизимини такомиллаштириш 6

чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори билан “Ўзбекнефтгаз” аксиядорлик жамияти фаолияти такомиллаштирилди. Углеводород хом ашёсини қазиб олишни кўпайтиришнинг 2021 йилгача бўлган дастури ва уни амалга ошириш механизмлари тасдиқланди. Мамлакатимизда ер ости бойликлари кўп. Уларни ўзлаштириш ва қайта ишлаш бўйича янги тизим яратилди. Хўш, юртимиз бойликлари халқимизга қандай манфаат келтирмоқда, деди давлатимиз раҳбари. 2017 йилда нефт ва газ конденсати қазиш, суюлтирилган газ ишлаб чиқариш бўйича белгиланган режа бажарилган. Лекин тармоқда йиллар давомида кўплаб муаммолар тўпланиб қолган. Заҳиралар ошириб борилмагани сабабли 2017 йилда табиий газ қазиш ва нефт маҳсулотлари ишлаб чиқариш прогнози етарли даражада бажарилмаган. Геология-қидирув жараёнидаги бурғилаш ҳажми бўйича прогноз 77 фоиз бажарилган. Агар бу ишлар тўлиқ адо этилганида захирани янада ошириш мумкин бўлар эди. Шунингдек, эксплуататсион бурғилаш ишлари прогнози 49 фоиз ва қурилиши тугатилган қудуқлар сони прогнози 53 фоиз бажарилган, холос. Табиий газ қазиш қувватлари ҳамда тарқатиш тармоқларини модернизатсия қилиш ва таъмирлаш ишлари ҳам етарли даражада эмас. Бунинг оқибатида газ қазиб олишдан бошлаб, уни истеъмолчига етказиб бергунча ушбу табиий бойликнинг 6 фоизи йўқотилмоқда. Президентимиз шу каби камчиликларни танқидий таҳлил қилар экан, углеводород захираларини ошириш ва қазиб чиқаришни кўпайтириш борасидаги муҳим вазифаларни белгилаб берди. Геология-қидирув ишлари давлат дастурига мувофиқ, янги конлар очиш орқали 2018 йилда табиий газ заҳирасини 57 миллиард куб метрга, нефт ва конденсат захирасини 3,6 миллион тоннага кўпайтириш зарурлиги таъкидланди. 7

Жорий йилда 63 миллиард куб метр табиий газ, 3 миллион тонна нефт ва конденсат қазиб олишни таъминлаш учун 255 та янги қудуқ ва 26 та янги технологик обектни қуриш ишларини якунлаш, 76 та қудуқни капитал таъмирдан чиқариш лозимлиги қайд этилди. “Ўзбекнефтгаз” АЖ томонидан 2 миллиард 756 миллион долларлик 24 та инвеститсия лойиҳаси амалга оширилиши режалаштирилган. Бу маблағлар Жиззах нефтни қайта ишлаш заводини бунёд этиш ва замонавий технологиялар билан таъминлаш, Қандим газни қайта ишлаш комплексининг 2-навбати ва Қандим конлар гуруҳини жиҳозлаш, Шўртан газ-кимё мажмуасида синтетик суюқ ёқилғи ишлаб чиқариш, Сурхондарёдаги “Мустақилликнинг 25 йиллиги” конида қидирув ишларини олиб бориш ва техник-иқтисодий асосларини ишлаб чиқиш каби лойиҳаларга йўналтирилади. Мазкур 24 йирик лойиҳанинг 9 таси бу йил амалга оширилади. Йиғилишда мамлакатимиз иқтисодиётига жалб этилаётган инвеститсияларнинг ярмидан кўпи нефт-газ соҳаси ҳиссасига тўғри келиши, сарфланган ҳар бир доллар иқтисодий фойда келтириши зарурлиги таъкидланди. Давлат манфаатлари нуқтаи назаридан, маҳсулот тақсимлаш келишувлари ва қўшма корхоналар шартларини қайта кўриб чиқиш бўйича топшириқ берилди. Соҳанинг логистика йўналишларини диверсификатсия қилиш, хом ашё импорти ва маҳсулот экспорти нархларининг арзонроқ бўлишини кафолатлайдиган транспорт йўлаклари ва тарифларини аниқлаш, энергия истеъмолини тежаш ва муқобил энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш масалаларига эътибор қаратилди. Газ тақсимлаш тизими жисмонан эскирган ва истеъмолчиларга табиий газ етказиб беришда йўқотишларга йўл қўйилаётгани танқид қилинди. Хорижий компониялар билан ҳамкорликда юқори ва ўрта 8

босимли газ тақсимот тизимини ривожлантириш, автотранспортларни газга ўтказиш бўйича кўрсатмалар берилди. Шунингдек, истеъмолчиларнинг энергия ресурсларидан самарали фойдаланиш маданиятини ошириш муҳимлиги қайд этилди. Нефт-газ соҳасини 2030 йилгача ривожлантириш консепсиясини ишлаб чиқиш, “Ўзбекнефтегаз” аксиядорлик жамиятининг кредит рейтингини аниқлаш ишларини жадаллаштириш бўйича ҳам вазифалар белгиланди. Шунинг учун мен ўз битирув малакавий ишимга “Шимолий- Ўртабулоқ конида нефть қазиб чиқаришнинг гидродинамик усулларини қўллаш имконятлари” мавзусини танладим. Мавзунинг долзарблиги шундаки, “Шимолий- Ўртабулоқ конида нефть қазиб чиқаришнинг гидродинамик усулларини қўллаш имконятлари” уларни комплекс тайёрлаш жараёнидан ўтказиш муҳим ахамиятга эга. Бунинг учун кудукларнинг технологиясини ўрганиш ва уни такомиллаштириш долзарб масалалардан бири хисобланади. Ишнинг мақсади ва вазифалари Шимолий - Ўртабулоқ конидаги кудукларни технологиясини тахлил қилиш, ўрганиш ва уни такомиллаштириш, яхшилаш учун таклифлар ишлаб чиқишдан иборат. Ишнинг янгилиги – Шимолий - Ўртабулоқ конидаги қ уду қ ларни технологиясини тахлил қилиб чиқилади, у ердаги муаммоларни ўрганилади ва таклифлар ишлаб чиқилади. 9

I. Геологик қ исм I.1. Кон хакида умумий маълумот Шимолий Уртабуло қ кони Қ аш қ адарё вилоятининг Миришкор туманида жойлашган. Бу нефт ва газ кони 1974 йилда фойдаланишга берилган. Ёзда энг ю қ ори харорат +55 с ни ташкил этади, қ иш вактида энг паст харорат -15 с атрофида булади . ернинг энг чуқур музлаши 0,25 м ни ташкил килади. Бу худудда йил буйи энг исси қ кунлар 120 кун , энг совук кунлар 26 кунни ташкил этади. Бу ерда хар замон кучли шамоллар булиб туради. Шамолнинг йуналиши шимоли- ш ар қ ий булиб, энг ю қ ори тезлиги 20-25 м/с ни ташкил килади. 10

Жойнинг релъефи пасттекислик ,ер юзи қ ум билан қ опланган чул зонасидир. Усимликлари соксовул, юлгун. Абсолют сатхи 315-340м оралигида. Кондаги нефт уюмини ани қ лаш учун 11 қ идирув қ уду ғ и қ азилган. Ма ҳ сулдор уюм конда ю қ ори юра даври келловей-оксфорд ярусига қ арашли Х V -РУ ва Х V -Р гозонтидаги охактош қ атламларида жойлашган. Коннинг ер устки кисмида артизеан ва бошка сув манбалари йук. 60 км жанубдан Амударё окиб утади. 10-15 км гарбда ташландик сув хавзаси булган Денгизкул жойлашган булиб ,унинг суви ичишга яроксиз. Бургилаш учун техник сув махсус казилган кудуклардан олинади ёки ташиб келтирилади. Шимоли й -шар қ томондан 60-70 км узокликдан Тошкент-Душанби темир йули утади ва энг якин шох бекат Коровулбозор , Когон, Муборак хисобланади. Кон атрофида ахолии яшаш пункитлари цук. 5 км жанубда Уртабулок газнефт кони,35 км шимоли-шаркда Зеварда газконденсат кони,35 км шимоли-шаркда Умид газконденсат кони жойлашган. I.2. Стратиграфия Геологик тузулиши жихатидан Шимолий Уртабулок кони палиазой, мезазой ва кайназой ёткизиклари ёшидадир. Палиазой ёткизиги геаграфик маълумотлар хисобида 3500 м чукурликни ,мезозой ёткизиги эса 3500-3200 м ораликларини ташкил этади. Юра ёткизиклари терриген ва карбонат ,тузли ангидрид катламларидан иборат булиб, кулранг ва корамтир кулранг кумтош , алевролитлардан иборатдир. Киркимни юкори кисмида корамтир кулранг зич охактош каватлари ётади. Шимолий Уртабулок кони асосан горизонтларни ташкил этади. 1. Х VI горизонт 11

2. ХV –РО риф ости гортзонти 3. ХV-Р риф горизонти 4. ХV-РУ риф усти горизонти ХVI горизонти –каттик, тук кулранг охактошлардан, остки кисми гил катламларидан ташкил топган. Бу горизантнинг калинлиги 50-60 м ни ташкил этади. ХV-РО риф ости горизонти -каттик , зич кулранг афонит охактошларидан иборат. Бу горизантнинг калинлиги тахминан 143-158 м ни ташкил этади. Х V -Р риф горизанти говакли охактошлпр билан характерланади. Х V -Р риф горизонтида N 1,3,4,7,10,11 кудуклари казилган . гилли катлам бу горизонтнинг калинлиги тахминан 160 м ни ташкил этади. ХV-РУ риф усти горизонти литологик тузулиши буйича ХV-Р риф горизонтидан деярли фарк килмайди. Бу горизонтнинг калинлиги тахминан 180 м гача бориб етади. Бур катлами 1800 м дан кейин учраб туради. Палиоген ёткизиги кулранг охактошлардан ташкил топган булиб, унинг калинлиги 70-80 м ларни ташкил килади. I .3 Тектоника Шимолий Уртабулок кони Бухоро Хива нефтгазли регионида жойлашган. Тектоник жихатдан Амударёнинг кутарилма еисмидан бошланиб хисобланади. Коракум платформаси йирик элементларнинг узида мужассамлаштирган. Амударё кутарилмасининг шимоли-шарки кисми поганали фундамент билан характерланади ва шимолий-шаркидан жанубий гарбга караб булинади. Бухоро Чоржой,Богажин погоналарига бир-бири билан узвий улкавий узулишлар билан ажралади. 12

Шимолий Уртабулок тузилма жихатдан полеоген ва сенон ёткизикларида жуда яхши урганилган. Бухоро полеоген ёткизиклари усти Шимолий Уртабулок конида шимолга караб огиб боради, бу огиш бурчаги 30 ни ташкил этади. Худди шундай тузулиш бур ёткизикларида учрайди. Юра ёткизиклари устининг Уртабулок конида шимолий-шаркка караб бурмали Шимолий Уртабулок майдонини кайта тузулиши оралик ангидрид устидан бошланади. Лекин оралик ангидрид майдонида мустакил брахиантиклинал бурмалар тузулмасини саклайди. Жумладан N 4 кудук атрофида бурмалар кенг , уларнинг улчамлари туташувчи изогипс тузулмалар буйича минус 1,6 км -0,9 м баландлик 30-35 м. Тузулиш режасида тузли юра ёткизиклари факат реф ости охактошларнинг юкори кисмида учрайди, чукуррок горизонтда юра Шимолий Уртабулок майдонида учрамайди. 1970-йилда Шимолий Уртабулок майдонида сейсмокидирув ишлари бошланди. I .4 Коннинг гидрогеологик тавсифи. Шимолий Уртабулок конида катлам суви алока майдонининг катталиги билан ажралиб туради. Конда катлам сувлари ва нефт уюми юзасида алокани юзага чикариш ката ахамиятга эга. Ишга тушириш режимининг белгиланиши ва деппрессия воронкаси катлам сувлари окиб келиш эхтимолини самарали назорат килиш максадида Шимолий Уртабулок конининг бошлангич шароитларини гидрогеологик шароитлари натижасида бузилмаганининг урганиш ката ахамиятга эга. Шимолий Уртабулок конининг сувли кисмида 59 та ораликдан катлам суви олинган. Колган кисмидан эса оким олинмаган. Оким олинмаган барча юра карбонат формацияси киркимининг пастки кисмига тугри келади. Синаш ишлари олиб борилган кудукларда сув окимининг шиддатли харакати буйича горизонтлар уч категориага булинади: 13

1. Нисбатан сувнинг юкори сероблиги. 2. Сувнинг паст серодлиги. 3. Умуман сув окимининг йуклиги. Шимолий Уртабулок кони юра карбонот чикишидан 200-250 м узокликда жойлашган. Шимолий Уртабулок кони сув босими системасидан ажралиб турган горизонт уст катлами сув алмашинувининг кийин шароитлари зонасини ташкилэтади. Бу зонанинг гидродинамик ажралишини локал таркалишини ва ХV ва ХVI горизонтларининг киркими ва майдон буйича утказувчан тог жинсларининг йуклиги билан изохланади. Шунинг учун Шимолий Уртабулок кони бошлангич иш режими сикилувчандир ва нефт, сув ва жинсларнинг сикилишига боглик булиб, катлам босими туйинилганлик босимидан паст булганда эриган газ режимига айланади. Шимолий Уртабулок кони шимоли-гарби кисмининг катлам сувларини кабул килиш шароитлари ижобий холда булиб, туйиниш микдори анча юкоридир. Шунинг учун нефт махсулотлари таркибига аралашувчи, яъни нефт сув туташ юзасидан юкорида хам учраши мумкин. I .5. Коллекторлик хусусиятлари. Говаклик: Коллектор жинслар ёрик ковак турга мансуб. Говаклик коеффийенти геофизик тармок маълумотларига ва намунанинг лабаратория текширувлари натижаларига асосан аникланган. Очик говаклик коеффицинти 6 та кудукда геофизик тармок ишлари буйича аникланган булиб, катламнинг нефтга туйинган кисмида 9-10% гача учрайди. Геофизик маълумотлар буйича говакликнинг уртача арифметик катталиги 14% ни ташкил этади. Кон уюмида намуналарни текшириш натижалари буйича говаклик катталигининг коеффиценти катламининг нефтга туйинган кисмидан олинган 494 та намунада говакликни хисобга олган холда 0,134 га тенг. 14

Утказувчанлик: Конда катлам махсулотларини таркибини аниклаш билан бир каторда катламда утказувчанлик даражаси хам махсулотларини кам ёки куп микдорда олиш билан богликдир. Бу борада конда геофизик текшириш ишлари олиб борилиб, тог жинсларининг утказувчанлигини 0 дан бир неча Дарсигача узгариб туруши аникланди. Конда жинсларнинг утказувчанлигини логарифмик конун буйича аникланади. Нефтга туйинганлик контури чегарасида коллектор жинслар учун текшириш натижалари буйича уртача утказувчанлик 121,8 мД га тенг. Аммо кудукларни гидродинамик усул буйича утказувчанлик бахоланганда анча паст ва уртача 40 мД га тенглиги белгиланган. Нефт-газга туйинганлик. Шимолий Уртабулок конида бошка курсаткичлар каби нефтгазга туйунганлик даражасини аниклаш буйича катор изланишлар олиб борилган. Нефтга туйинганлик коеффицинти 6 та кудукдан олинган гиофизик тармок маълумотлари билан бир каторда 5 та кудукдан (N 1,3,4,7,11) олинган 324 та аник текширув ишлари олиб борилган. Олинган намуналар буйича нефтигазга туйинганлик катталиги 0,74 га тенг деб олинган. Горизонтнинг умумий ва самарали калинлиги. Х V -РУ+ ХV-P+ XV-PO горизонтларнинг нефт захиралари хисоби бирга олиб борилганлиги сабабли, умумий калинлиг хам хисобланади. Конда ХV-PY ва XV - P горизонтларнинг максимал калинлиги риф массивининг марказий жанубий кисмларига бирлаштирилган булиб 261 м га тенг. Горизонт калинлигининг узгариши ката чегараларда вужудга келади. XV - P горизонтининг калинлиги рифлараро зонада бир неча метрдан 160 метрга етади. XV - PY горизонт калинлиги 180 метрга тенг булиб, гарб томонга калинлигининг кичрайиши ( 10 кудук ) кузатилган. Кондаги XV-P ва XV- P Угоризонтларининг уртача калинлиги 220 м. Кондаги геофизик излов-синов ишлари натижасига 15

асосланиб XV - P ва XV - PY горизонтлар қирқимига кўра коллекторларнинг нотекис жойлашиши, коннинг нефтгазга туйингалик даражасининг турли миқдорда эканлигига олиб келади. Мисол тариқасида коллекторларнинг нотекис жойлашиши натижасида №1 қудуқда 42 метрдан 131 метргача, №3 қудуқда 61 метрдан 119 метргача, №15 қудуқда эса 29,8 м дан 79,4 метргача самарали нефтга туйинган қатламларнинг ўзгариб тўриши анқланган. Конда маҳсулотларнинг заҳирасини хисоблаш учун бу катталик майдон буйича ўртача 53 метр қирқиб олинган. I .6. Қатлам нефти, гази ва сувининг таркиби ва хоссалари. Нефтнинг физик-кимёвий хоссалари. Шимолий Ўртабулоқ конида қатламдан олинган маҳсулотларнинг таркиби ва кимёвий хоссаларини аниқ ҳисоб китобини олиб бориш тўлиқ амалга оширилган. XV-P ва XV-PY горизонтларининг нефти солиштирма оғирлиги ўртача 0,8687 дан 0,8885 г/см 3 гача ўзгариб туради. Кондаги 9 қудуқ буйича нефтнинг солиштирма оғирлиги ўртача 0,8805 г/см 3 га тенг. Нефт таркибида асфальтен ва смола бўлганлиги учун нефт юқори смолали категорияга киради. Нефт таркибида смола 18,7 дан 13,5% гача, асфальтен 2,53% миқдода учраши аниқланган. Таркибида олтингугурт бўлганлиги туфайли кон олтингугуртли кон категориясига киради. Нефтда 1,5 лан 2,89% гача олтингугурт мавжуд. Парафин концентрацияси бўйича юқори парафинли категорияга кириб, ўртача 2,72% га тенг. Нефтнинг асосий кўрсаткичлари:  туйинганлик босими 102 м/см 2  газ миқдори 65 м 3 /т  сиқилувчанлик коэффициенти 14 ,47 ∙ 10 − 5  ҳажмий коэффициент 1,19 16

 қатлам нефтининг қовушқоқлиги 1,31 сПз  қатлам шароитидаги зичлиги 0,78 г/см 3 Газнинг физик-кимёвий хоссалари. Қатлам гази бошланғич таркиби Шимолий Ўртабулоқ конида геологик қидирув жараёнида ва ишга туширишдан олдин батафсил ўрганилди (1965-1973 й). Бу вақтда асосий эътибор қатлам газида кислотали компонентлар ва оғир карбонсвчилларнинг борлигига, уни аниқлашга қаратилган. Текширишлар натижасида Шимолий Ўртабулоқ конининг гази таркибида олтингугурт 5%, нордон газ 4,7% ни ташкил этиши кўрсатилган. Оғир карбонсувчиллар (С 3 дан юқори метан гомологлари) 17,3 г/см 3 ёки 0,36%ни ташкил этади. Ишга туширишнинг бошланғич даврида газнинг молекуляр массаси 196 га тенг бўлган. Сувнинг физик-кимёвий хоссалари. Юқори бўр ётқизиқлари қатлам сувининг умумий минераллашуви 192-209 г/л атрофида булиб, сувлар тузли хисобланади, солиштирма оғирлиги 1,41-1,15 г/см 3 ни ташкил этади. Бу сувлар хлор кальций, хлорид ва натрийли гурухларга киради. Юра комплексининг сувлари таркибида аммоний 90-450 мг/л ни, йод 10-71 мг/л ни, бром 12-328 мг/л ни ташкил этади. Айрим тахминларда бром оксиди борлиги аниқланган бўлиб, бу кўрсаткич 2000 мг/л ни ташкил қилишини кўрсатади. I .7. Нефт ва газ захиралари. 1995 йилда Тошкент Давлат Техника Университети хамда “Узнефтегазқазибчиқариш” АК мутахасислари таклифига биноан геологик захира 2866 минг тонна, олинадиган захира эса 1850 минг тоннага оширилди ва “Давлат Захиралар қумитаси” томонидан тасдиқланди. Бунга кўра:  Геологик захира – 18149 минг тонна; 17

 Олинадиган захира – 9033 минг тонна этиб тасдиқланди;  Нефт бераолишлик коэффициенти – 0,47 минг тонна; Шимолий Ўртабулоқ конининг захира кўрсаткичлари қуйидагича:  Нефтнинг бошланғич олинадиган захираси:  В категорияси бўйича – 1712 минг тонна;  С1 категория буйича – 5471 минг тонна; Жами: - 7183 минг тонна.  Нефтнинг бошланғич геологик захираси:  В категорияси бўйича – 3642 минг тонна;  С1 категория буйича – 11641 минг тонна; Жами: - 15283 минг тонна. Газ аралашмасининг захираси В категория бўйича 95 млн.м 3 ни ташкил этади. Газ захираси:  В категорияси бўйича – 115,5 млн.м 3 ;  С1 категория буйича – 367,1 млн.м 3 ; 18

II. А сосий қисм . II.1. Коннинг кискача геологик таърифи. Шимолий Уртабулок кони Кашкадарё вилоятининг Миришкор туманида жойлашган. Кон 1974 йилдан бошлаб ишлатилиб келинмокда. Кондаги нефт уюмини аниклаш учун 11 та кидирув кудуги бургиланган. Махсулдор уюм конда юкори юра даври келловей оксфорд ярусига карашли XV - HP ва XV -р горизонтидаги охакдош катламларида жойлашган. Махсулдор уюм 2 та гумбаздан иборат:  жанубий уюм – 3,6 х 3,1 км, баландлиги 100 м.  шимолий уюм – 3,5 х 1,5 км, баландлиги 40м. Уюм коллекторларининг хусусиятлари куйидагича:  уртача очик говаклик - 13,4 %  утказувчанлик - 121,8 мд  нефтга туйинганлик - 0,74 % 19

 нефтнинг ковушкоклиги - 1,3 сПз  катламдаги нефтнинг солиштирма огирлиги - 0,78 г/см 3  катламдаги бошлангич босим - 290 кгс/см 2  хисобот йили охиридаги босим - 232 кгс/см 2  катламдаги харорат - 108 0 С  бошлангич нефт-сув туташ юзаси мутлок белгидан – 2217 м. Шимолий Уртабулок конидаги нефт смолали, юкори олтингугуртли, метан - нафтенли углеводородлардан иборат. Нефтдан: 16% автобензин, 17% реактив ёкилги, 20-29% керосин, 14,34% дизел ёкилгиси олинади. Бошлангич геологик захира: – 18 783 минг тонна. Олинадиган захира – 8 777,52 минг тонна этиб тасдикланди. 2017 йилда кондан 98,006 минг тонна нефт казиб олинди. Кон ишлай бошлагандан буён казиб олинган нефт – 8 249,409 минг тн, бу олинадиган захиранинг – 93,98% ни ташкил этади. Колдик захира олинадиган захирага нисбатан – 528,111 минг.тн, яъни 6,02% ни ташкил этади. II .2.Нефт казиб олиш. Хисобот йилида кондан лойихадаги 71 000 минг тонна урнига, 98 006 минг тонна нефт ёки кон ишлатишдан бошлаб лойихадаги 8 314 минг тонна урнига 8 249 409 минг тонна нефт казиб олинди. 2017 йилда кондан 98 006 минг тн нефт казиб олинди. Бунга йил давомида утказилган тадбирлар натижасида эришилди: Конда 2017 йил давомида 3 та кудук бургулаб ишга кушилди. №156 – сонли кудук бургуланиб фаввора усулида 20.02.2017 йил ишга кушилди, кудукдан 4 236 тн нефт казиб олинди. №157 – сонли кудук бургуланиб фаввора усулида 24.04.2017 йил ишга кушилди, кудукдан 2 629 тн нефт казиб олинди. 20

№158 – сонли кудук бургуланиб фаввора усулида 09.10.2017 йил ишга кушилди, кудукдан 876 тн нефт казиб олинди. 2017 йил давомида 90 та кудукда жорий таъмирлаш ишлари бажарилди. Полировка штогини алмаштириш, чукурлик насосини текшириш, таъмирлаш ва алмаштириш, узилган штангаларни алмаштириш ишлари бажарилди. № 39,90,89,102,78,114,58 – сонли дамловчи кудукларига кислотали ишлов берилди. № 3,108,110,121 – сонли нефт берувчи кудукларга уксус кислота, суюк натрий, ПАВ аралашмаси тайёрланиб кудукга ишлов берилди. № 11 – сонли нефт берувчи кудукга 3 тн антинакипин аралашмаси тайёрланиб кудукга ишлов берилди. 2017 йил давомида №№ 92, 96, 97,101, 103, 109, 43, 95, 121, 105, 115, 118 - сонли нефт кудукларга туширилган чукурлик насослари тоза ичимлик суви билан ювиш ишлари бажарилди, натижада кудукга туширилган чукурлик насосларини ишлаш муддати оширилди. II .3.Сув хайдаш ишлари. 1980 йилдан бошлаб конда катлам босимини ушлаб туриш максадида катламга сув хайдаб келинмокда. Сув нефт туташ юзаси остига сув хайдаш ишлари лойиха буйича 2017 йилда 663 минг м 3 булиши курсатилган. Амалда бу курсаткич 849,384 минг м 3 ни ташкил килди. Катламга сув хайдаш 15 та кудук оркали амалга оширилмокда. Катламга хайдалаётган сув микдорини ошириш максадида 2017 йилда №102, 113, 39, 89 – сонли кудукларга кислотали ишлов берилди. 2017 йилда катламдан 617,741минг м 3 суюклик казиб олинди, катламга 849,384 минг м 3 сув хайдалди. Катламдан казиб олинаётган суюклик билан катламга хайдалаётган сувнинг нисбати 1,3 ни ташкил этмокда. Кунлик катламга хайдалаётган сув микдори 2 327 м 3 /кун ташкил этади. 21

Кон ишлай бошлагандан буён катламга 25 146,806 минг м 3 сув хайдалди. Коннинг ишлатиш лойихаси буйича катламга 23 741,0 минг м 3 сув хайдалиши керак эди. II. 4. 2017 йилда Шимолий Уртабулок конида катламга хайдалган сув микдори. № № к/к Ишга тушган Вакти Сув кабул килиши, м 3 /кун Хайдалган сув микдори, м 3 бошлангич хозирги йил бошидан Ишлатиш бошлангандан буён 1 15 17 23 24 34 39 50 12.04.09 01.01.84 01.01.83 01.01.80 14.04.09 29.08.14 09.10.14 13.04.01 59 246 411 246 316 85 126 121 0 0 0 0 0 0 72,7 0 0 0 0 0 0 0 30 855 0 59 1 517 946 3 795 413 3 454 419 456 666 876 105 775 615 033 22

58 70 72 73 74 75 76 77 78 87 89 90 100 102 104 113 114 123 12.03.11 12.05.86 31.08.92 24.01.93 24.12.01 01.08.07 10.09.12 01.12.04 09.08.07 07.12.17 25.12.95 29.12.96 01.01.14 09.05.13 02.02.11 31.08.12 20.01.09 06.12.14 120 150 250 250 302 203 166 133 150 97,9 290 190 75 300 192 47,5 181 37 73,0 0 0 0 105,1 0 104,6 253,9 223,9 97,9 60,6 105,2 348,9 175,7 74,7 82,0 201,3 50,7 26 455 0 0 0 38 542 0 38 491 99 306 114 092 2 448 29 095 37 413 178 905 66 459 28 627 30 266 108 410 20 020 221 463 2 361 383 2 416 344 2 666 209 1 305 264 130 655 275 602 571 779 1 347 241 2 448 1 092 799 365 011 592 837 268 507 333 239 143 253 1 046 562 60 024 II.5. Нефт катламининг сувланганлиги. Шимолий- Ў ртабулок конида 2017 йилда 617,741 минг м 3 суюклик казиб олинди, шундан 505,863 минг м 3 катлам суви. Кон ишлатила бошлангандан буён 7 962 , 163 минг м 3 катлам суви казиб олинди. Махсулотнинг уртача кунлик сувланганлиги 82,2 % ни ташкил этди, Бу к ў рсаткич лойиха б ў йича 81,8 % ни ташкил этиши керак. II.6. Қ уду қ лар мажмуи . Хисобот йилида Шимолий -Ў ртабулок конида умумий қ уду қ лар фонди 132 тани ташкил этди. 23

Ишлатиладиган нефт ьқ уду қ лари - 51 та Шундан: Механизациялашган усулда ишлатилаётган: Харакатдаги: №№ 1, 16, 25, 31, 38, 41, 43, 48, 49, 51, 61, 62, 69, 81, 84, 91, 92, 95, 96, 97, 101, 103, 105, 107, 109, 110, 111, 112, 115, 117, 118, 120, 151, 152, 155, 157 - 36 та Харакатсиз: №№ 1 О.Э., 53 - 2 та Фонтан усулида ишлаётган қ уду қ лар: №№ 1(Дж), 82, 150, 153, 154, 156, 158 - 7 та Газлифт усулида ишлатилаётган қ уду қ лар: Харакатдаги: №№ 3, 11, 86, 93, 108, 121, 122, 124 - 8 та Сув хайдовчи (дамловчи) кудуклар – 18 та Харакатдаги: №№39, 58, 74, 76, 77, 78, 87, 89, 90, 100, 102, 104, 113, 114, 123 - 15 та Харакатсиз: №№17, 24, 73 - 3 та Тубдан таъмирланаётган қ уду қ : № 15 - 1 та Бур ғи лашда: № 10 (подриф), 159, 160 - 3 та Назоратдаги қ уду қ : № 66 - 1 та Беркити ли ши кут ил аётган қ уду қ лар: №№ 4, 18, 21, 22, 23, 26, 28, 33, 34, 36, 40, 44, 42, 45, 46, 47, 50, 52, 54, 57, 59, 60, 64, 65, 67, 68, 71, 72, 75, 79, 83, 85, 88, 94, 99, 116 - 36 та. Беркитилган қ уду қ лар: №№ 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 19, 27, 29, 30, 32, 35, 37, 55, 56, 63, 70, 80, 119 – 20 та. II. 7 . Конни ишлатиш лойихалари ха қ ида маълумот . 2012 йилда «УзЛИТИнефтгаз» институти томонидан «Шимолий Ў ртабулок конининг қ айта ишлатиш лойихаси» ишлаб чи қ илди. Бу лойихада кони ишлатиш учун 4 та вариант к ў рсатилган. Булар: 24

I – вариантда кондаги хозирги қ уду қ лар фондини ишлатиб, бош қ а қ уду қ ларда тадбирлар ў тказмасдан 2080 йилгача ишлатиш к ў рсатиб ў тилган. Бу ва қ т давомида 8 845 минг тн нефт ьқ азиб олиш мулжалланган б ў либ, бу нефт ь 41 та нефт ьқ уду ғ идан олиниши мулжалланган. II – вариантдакондаги хозирги қ уду қ лар фондини ишлатиб, бош қ а қ уду қ ларда тадбирлар ў тказмасдан 2068 йилгача ишлатиш к ў рсатиб ў тилган. Бу ва қ т давомида 8 932 минг тн нефт ьқ азиб олиш мулжалланган б ў либ, бу нефт 47 та нефт ьқ уду ғ идан олиниши мулжалланган. III – вариантда кондаги хозирги қ уду қ лар фондини ишлатиб, бошка қ уду қ ларда тадбирлар ў тказмасдан 2067 йилгача ишлатиш к ў рсатиб ў тилган. Бу вакт давомида 9 047 минг тн нефт ьқ азиб олиш мулжалланган б ў либ, бу нефт 51 та нефт ьқ уду ғ идан олиниши мулжалланган. IV – вариантда кондаги хозирги қ уду қ лар фондини ишлатиш ва бу қ уду қ ларда 2-ствол бур ғ илаш, сув йулини беркитиш ишларини олиб бориш хамда коннинг ў рта кисмидан 7 та қ уду қ бур ғ илаб, ишга қ ушиш мулжалланган. Бундан таш қ ари 2015 йилда кондаги барча газлифт қ уду қ ларни механизациялашган усулга ў тказиш мулжалланган. Конни ишлатиш учун IV – вариант қ абул қ илинган б ў либ, конни 2068 йилгача ишлатиш мулжалланган. Бу вариантга асосан хисобот йилида кондан 71,0 минг тонна нефт ьқ азиб олиниши керак эди. Хулоса килиб шуни айтиш керакки 2017 йилда лойиха буйича кондан 71 000 тонна нефт ьқ азиб олиш керак эди, амалда эса кондан 98 006 тонна нефт казиб олинди. Лойихага нисбатан 27 006 тн куп нефт казиб олинди. Бунинг сабаби: №№156, 157, 158 – сонли қ уду қ лар бур ғ илаб фонтан усулида ишга қ ушилди ва қ ушимча 7 741 тн нефт ьқ азиб олинди. Лойиха б ў йича сувланганлик 81,8% булиши керак эди, хозирги кунда сувланганлик 82, 2 % ни ташкил этаяпти. Лойихага нисбатан сувланганлиги 0,4% га ошган. 25

Кондаги махсулдорлиги яхши қ уду қ ларга юкори унумдорликка эга насосларни тушириш II. 8 . Газ микёсининг динамик ў згариши . Конни ў злаштириш жараёнида нефт ь берувчи қ уду қ ларда газ микёсининг ў згариши кузатилиб борилди. Конни ў злаштириш бошида ў ртача газ микёси 65,0 м 3 /тн булса, хисобот йилида 58,6 м 3 /тн ни ташкил этди. 2017 йил кондан 5 743 минг м 3 йулдош газ олинди. Бошлангич геологик захира йулдош газ 594,000 минг м 3 этиб тасди қ ланган. Кон ишлай бошлагандан буён 390 961 минг м 3 йулдош газ олинди, қ олган йулдош газ 203,039 минг м 3 . 26

2017 йилда Шимолий Уртабулок кони нефт уюмидаги ХV горизонтдан олинган махсулот хакида маълумот №№ т/р Ойлар Кудук сони Олинган нефт.тн. Олинган йуловчи газ, минг м 3 бир ойда бир йилда кон ишла- бир ойда бир йилда кон ишла- гандан буён гандан буён 1 Январ 50 7833 7833 8159236 459 459 385677 2 Феврал 50 7335 15168 8166571 430,0 889 386107 3 Март 50 8175 23343 8174746 479 1368 386586 4 Апрел 51 7989 31332 8182735 468 1836 387054 5 Май 49 8259 39591 8190994 484 2320 387538 6 Июн 50 8107 47698 8199101 475 2795 388013 7 Июл 49 8356 56054 8207457 490 3285 388503 8 Август 50 8308 64362 8215765 487 3772 388990 9 Сентябр 50 8051 72413 8223816 471 4243 389461 10 Октябр 50 8576 80989 8232392 503 4746 389964 11 Ноябр 50 8374 89363 8240766 491 5237 390455 12 Декабр 51 8643 98006 8249409 506 5743 390961 Шимолий Уртабулок конининг асосий геологик курсаткичлари № № т/р Курсаткичлар улчов бирлиги 1974 197 5 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 лойиха хакикий 1 Бир йилда олинган нефт минг тн. 13 40 60 70 88 125 190 146 190 250 13,0 40,2 60,2 76,4 79,1 112, 7 122, 6 145, 6 195, 1 235,7 2 Умумий олинган нефт млн м 3 13 54 114 183 271 369 586 663 853 1103 13,5 53,7 113, 9 190, 3 287, 4 400, 1 522, 7 668, 2 863, 3 1099, 1 3 Бир йилда олинган йулдош газ млн м 3 - - - 4,6 5,7 8,1 12,3 9,0 11,4 15,0 3,3 6,0 7,9 5,6 4,2 6,8 7,6 8,6 12,7 15,8 4 Умумий олинган йулдош газ млн м 3 - - - 24,0 29,7 37,8 50,1 35,5 46,9 61,9 3,3 9,4 17,3 22,8 27,0 33,8 41,4 59,4 72,0 87,8 5 Катлам босими кгс/см 2 282, 278 265 220 187 180 196, - - - 27

6 7 290 275 261 235 232 205 199 186 183 198 6 Кудукнинг уртача махсулдорлиги тн/кун 36,6 36,7 41,1 31,9 34,4 38,1 47,3 24,5 21,7 21,0 35,6 36,7 41,2 29,9 30,9 34,3 28,0 24,5 23,2 17,3 7 Газ микёси м 3 /тн. - - - 65 65 64,8 64,7 61,5 5 60 60,05 257 150 131 73 73 60,2 62,3 61,5 65 67 8 Нефт кудуклари мажмуи дона 1 3 4 6 7(1) 9(2) 11(3) 17 25 34 1 3 4 7 7 9 12 17 24 39 9 Сувланганлик фоизи %% - - - - - - - 2,1 2 3 - - - - - 0,1 0,3 2,1 1,35 0,3 10 Бир йилда қатламга хайдалган сув минг м 3 . - - - - 40 200 300 144, 7 500 500 - - - - - - 101, 5 144, 8 336, 2 407,1 11 Умумий хайдалган сув минг м 3 . - - - - 40 240 540 246 746 1246 - - - - - - 101 246 582 990 Шимолий Уртабулок конининг асосий геологик курсаткичлари №№ т/р Курсаткичлар улчов бирлиги 1989 199 0 199 1 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 лойиха хакикий 1 Бир йилда олинган нефт минг тн. 285 280 275 270 260 244 220 200 273,5 273 286, 4 276 271 265 278, 9 300, 3 278, 5 274, 6 271,8 246,5 2 Умумий олинган нефт млн м 3 2873 315 3 342 8 3698 3958 4202 4422 4622 5062 5335 2843 311 9 339 0 3656 3935 4235 4514 4788 5060 5307 3 Бир йилда олинган йулдош газ млн м 3 17,1 16,8 16,5 16,2 15,6 14,6 13,2 12 - - 7,1 6,9 6,78 6,63 6,69 6,9 6,4 8,51 5,979 5,596 4 Умумий олинган йулдош газ млн м 3 168 185 201 218 233 248 261 273 - - 148 155 162 168 175 182 188 197 209 214 5 Катлам босими кгс/см 2 - - - - - - - - - - 172 172 172 170 172 172 170 170 170 170 6 Кудукнинг уртача махсулдорлиги тн/кун 22 22,2 22,4 22,04 21,2 20,5 18,5 17,3 13,4 12,8 18,2 17,5 17,2 15,8 15,9 4 15,9 14,2 13,9 2 13,3 12,2 7 Газ микёси м 3 /тн. 60 60 60 60 60 59,8 60 60 - - 24,8 25 25 25 24 23 23 31 22 22,7 8 Нефт кудуклари мажмуи дона 36 36 35 35 35 34 34 33 60(57 ) 62(59 ) 45 45 45 48 50 54 56 58 59 58 9 Сувланганлик фоизи %% 15,5 18 21 26 33 40 46 52 24 25,4 2,2 1,9 3 3 3,7 9,2 13 20 36,7 55 10 Бир йилда қатламга хайдалган сув минг м 3 . 400 400 400 400 400 400 400 400 545 545 540 544 485 500 520 591 569 545 537 592 11 Умумий хайдалган сув минг м 3 . 3946 434 6 474 6 5146 5546 5946 6346 6746 8302 8847 4003 454 7 505 2 5532 6052 6643 7212 7757 8294 8886 28

Шимолий Уртабулок конинин асосий геологик курсаткичлари №№ т/р Кўрсаткичлар улчов бирлиги 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013лойиха хакикий 1 Бир йилда олинган нефть, минг тн. 193 180 167 156 145 136 127 119 92,9 193,7 171,4 221,0 221,6 179,1 154,5 154,8 118,8 84,3 66,1 2 Умумий олинган нефть млн м 3 6570,9 6750,9 6917,9 7073,9 7218,9 7355 7481,9 7600,9 7920 8009 6567,6 6739,1 6960,1 7181,7 7360,8 7515,4 7670,2 7789,0 7873,4 7939,5 3 Бир йилда олинган йулдош газ, млн м 3 - - - - - - - - 6,9 20,2 16,7 18,6 10,6 6,9 6,4 6,4 5,3 3,4 4 Умумий олинган йулдош газ млн м 3 - - - - - - - - 375 381,4 297,0 313,7 332,3 342,9 349,8 356,2 362,6 368,0 371,4 374,1 5 Қатлам босими, кгс/см 2 - 173 173 173 173 173 173 173 164 162 170 170 170 170 168 169 168 167 165 165 6 Кудукнинг уртача махсулдорлиги тн/кун 7,5 4,9 6,7 6 5,7 5,4 5 5 5,3 9,2 11,2 12,8 8,8 11,3 6,8 6,2 5,6 3,9 7 Газ микёси м 3 /тн. - 45 45 45 45 45 45 45 45 100,3 97,6 83,9 42,2 40,9 40,9 40,6 39,1 42,4 35,7 8 Нефт кудуклари мажмуи, дона 68(65) 60 68 62 69 69 69 69 48 54 51 54 55 56 62 62 58 59 9 Сувланганлик фоизи %% 55,8 68 70,5 73 74,5 76 77,5 79 78,8 79,5 60,1 62,59 65,5 70,9 67,3 76,5 78,5 82,5 87 87,8 10 Бир йилда қатламга хайдалган сув, минг м 3 . 545 680,2 681,5 692,5 679,5 675,5 671,0 671,8 745,0 738,0 685,0 734,9 772,1 902,0 957,6 1128,7 1106,9 1254,3 1075,3 916,7 11 Умумий хайдалган сув минг м 3 . 12117 13343 14025 14717 15397 16072 16743 17415 20280 21018 12747 13482 14254 15156 16113 17242 18349 19603 20678 21595 29

1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 20160200400600800100012001400 036912151821Шимолий-Ўртабулок конининг асосий кўрсатгичлар динамикаси 30

III . 1 . Нефть уюмининг энергетик тавсифи . Нефть ёки газнинг қудуққа қараб оқими қатлам босими ва қудуқ туби босими айирмаси билан боғлиқ бўлади. Босимлар айир- масининг микдори қудуқ д ан олинадиган суюклик ёки газ микдори, суюклик ва тоғ жинсларининг физик хусусиятлари ва қатлам энергияси тури билан белгиланади. Нефть ёки газ қатлами ва қудуқлар ягона гидродинамик тизимни ташкил этади (албатга, тектоник бузилиш бўлмаган ҳолларда). Уюмдаги энергия захираси нефть ёки газнинг қатламдан қудуқ тубига оқимини таъминлашга сарфланади. Бу энергия за хираси қатлам босими билан боғлиқ. Қатлам энергияси манбаи сифатида қатлам сувлари тазйиқи энергияси, озод ва босим пасайишида нефтдан ажраладиган эриган газ энергияси, сиқилган тоғ жинслари ва суюқликлар энергияси ҳамда нефтнинг оғирлик кучи таъсиридаги энергияси хизмат қилади. Уюмларни ишлатиш жараёнида қатлам энергияси захираси қатламдан нефть ва газ ҳаракатига қаршилик қилувчи кучларни енгиб ўтишга, суюклик ва газларнинг ички ишқаланиши, улар- нинг тоғ жинслари билан ишқаланиши ва капилляр кучларни ен гиб ўтишга сарфланади. Ишқаланиш кучлари суюқлик ва газларнинг қовушқоқлиги билан боғлиқ. Нефть ёки газ бир вақтнинг ўзида бир ёки бир неча қатлам энергияларнинг таъсирида ҳаракаг қилиши мумкин. Уюмларнинг ишлаши ва ишлатилиши тўлалигича конлар- нинг энергетик хусусиятлари билан белгиланади. Энди юқорида қайд этиб ўтилган энергия турлари характери ва хусусиятларини кўриб чиқамиз. 31

III . 2 . Қатлам суви тазйиқи энергияси . 1-расмда чекка сувлар тазйиқи мавжуд бўлган уюм шакли схематик тарзда тасвирланган. Бу уюмда нефть оқими контур чекка қисмида Н баландлиқдаги суюклик сатҳи орқали бажарила- ди. Бундай уюмларда бурғиланган қудуққа нефть оқиб келиши ва юқорига кўтарилиш чекка сувлар тазйиқи таъсирида амалга оша- ди. Бу ҳолатда чекка сувлар тазйиқи самарадорлиги нафақат қатламнинг қудуқ устки қисмидан ҳам баландроқ қисмга чиққанлига, балки қатлам тоғ жинсларининг ўтказувчанлиги ва суюқликларнинг қовушқоқлигига ҳам боғлиқ. Тоғ жинсларининг ўтказувчанлиги юқори бўлган ҳолларидаги мавжуд тазйиқ таъсирида қатлам тизими орқали етарли миқдорда суюқлик оқими таъминланса, чекка сувлар тазйиқ энергияси узоқ муддат суюқлик оқимини таъминлаши мумкин. 1-расм. Қатлам чеккка сувлари босими ҳаракати тасвири: 1-табиий ёғингарчиликлар; 2-қатлам чекка сувлари ҳаракати 32

III . 3 . Сиқилган эркин газ энергияси . Қатлам энергиясининг бошқа тури сифатида сиқилган эркин газнинг таранглик энергияси хизмат қилади. Уюмда газ, газ дўпписи сифатида ёки қатлам босими тўйинганлик босимидан камайиши жараёнида суюқликдан 2-расм да . Газ дўпписи босим ҳаракати тасвири ажралиб чиқадиган газ пуфак-чалари сифатида учрайди. Ёпиқ турдаги уюмда асосий энергия сифатида сиқилган эркин газ энергияси хизмат қилиши шароити 2-расмда келтирилган. Бу ҳолатда қудуқ туби босими пасайтирилса, газ дўпписи энергияси ва нефтдан ажралиб чиққан газ энергияси таъсирида қудуққа нефть оқими таъминланади. Бунинг асосий сабаби сифа тида нефтнинг газ билан тўйинганлигида ва босим пасайиши на- тижасида суюқликдан газнинг ажралишида, деб тушуниш мум кин. Уюмда сиқилган газ энергияси захираси чекланган бўлиб, у газ дўпписи ҳажми, нефть захираси, қатлам босими ва нефтда эриган газ миқдорига боғлиқ 33

III . 4 . Қатламнинг таранглик энергияси . Қатлам ер юзаси билан боғланмаган ҳолатларида ҳам, катта ҳажмли тизимларда уюмни ишлатишнинг дастлабки даврида ҳал қилувчи энергия сифатида тоғ жинси ва унда жойлашган суюқликнинг таранглик кучлари босим пасайиши сари таъсир қила бошлайди. Уюмда босим пасайиши билан нефть ва сувнинг ҳажми кен- гаяди, ғоваклик каналлари эса тораяди, қудуққа нисбатан сиқиб чиқарилган нефть ўрнини сув эгаллайди. Қатлам сув босими тизимининг таранщик кенгайиши миқ- дори кичик бўлишига қарамай (1/700 дан 1/50000 гача), бу ҳодиса катта майдонни эгаллаган нефть конларини ишлатишда алоҳида аҳамиятга эга. Айрим ҳолларда қатламнинг таранглик энергияси захираси уюмдан катта миқдордаги нефть олишни таъминлайдиган мус- тақил манба сифатида хизмат қилиши мумкин. III . 5 . Оғирлик (гравитация) кучлари . Нефть сақловчи тоғ жинслари ётқизиқлари қандайдир бур- чак остида жойлашган. Шунинг учун нефть қатлам бурчагига нисбатан пастга қараб оқишга интилади. Баъзан оғирлик кучи таъсиридаги энергия қатламдан қудуққа нисбатан оқимни таъминловчи ягона манба бўлиб хизмат қилади. Оғирлик кучи энергияси уюмни ишлатишнинг охирги даври да, айниқса, бошқа энергия турлари сўнган пайтда намоён бўла бошлайди. Табиий шароитда нефть ва газнинг уюмдаги ҳаракати жараёнида бир неча энергия турлари таъсир этиши мумкин. Шунингдек, вақт ўтиши мобайнида энергия манбаи бир тур- дан иккинчисига ўтиши ҳам мумкин. III . 6 . Нефть оқимини чақириш усуллари . Қудуқни ишлатишга топширищцан олдин энг муҳим ва масъ- ул бўлган ишлардан бири, бу қатламдан суюқлик оқимини чаки- риш ёки қудуқни 34

ўзлаштириш жараёнини амалга ошириш ҳисобланади. Суюқлик оқими фақат қудуқ туби босимини қатлам босимига нисбатан тушириш орқалигина амалга оширилади. Қудуқ губи босимини пасайтиришдан ташқари, қудуқ туби зона- сидаги қатламнинг оқимга кўрсатаётган қаршилигини камайти- риш мақсадида қудуқ тубини ифлосланишлардан, қум, бурғилаш эритмалари ва цемент қолдиғидан тозалаш керак. Одатда, бурғилаш якунлангандан сўнг қудуқ бурғилаш эритмаси билан тўла бўлади. Бу эритмани қудуқдан зудлик билан чиқариб таш- лаш керак, чунки вақт ўтиши билан эритманинг қаттиқ зарралари қатлам қисмида чўкма ҳосил қилади ва қатлам ўтказувчан- лигининг пасайишига ҳамда ифлосланишига олиб келади. Қудуқни ювиш - бурғилашдан сўнг эритма сув билан алмаш- тирилади, бунинг натижасида қудуқ туби босими пасаяди, қудуқ деворлари гилли қобиқдан тоЗаланади ҳамда қудуқдаги чўкмалар ва қумлар чиқариб ташланади. Баъзан қудуқ туби босимини ту- шириб бориш мақсадида сув билан ювишдан сўнг сув нефть би лан алмаштирилади. Қудуқни ўзлаштиришда кон амалиётида кенг тарқалган усул- лардан бири ҳаво билан компрессорлаштириш ҳисобланади. Ҳозирга вақтда эса бу усул портлашга хавфлилиги учун тақиқлаб қўйилган. Углеводород гази ёки азот билан компрессорлаш-тиришга рухсат берилади. Ҳозирда қудуқлар аеосан қудуқдаги суюқлик сатҳи баландлигини тушириш йўли орқали ўзлаштирилади, яъни қудуққа туши- рилувчи пўлат канатга ўрнатилган махсус поршен-сваб ёрдамида бажарилади. Сваб, одатда, қудуқ устида ўрнатилган арматурада қудуқ тубигача туширилувчи диаметри 73—114 мм бўлган НКТда амалга оширилади. Сваб қудуққа туширилишида суюқлик қуйи клапанни кўтариб, поршен орқали НКТнинг ички қисмига ўтади. Сваб кўтарилганда эса клапан ёпилади ва сваб устидаги барча суюқлик қудуқ оғзига олиб чиқилади. 35

Қудуқ тубини ифлословчи модцалар ва қумлардан тозалаш учун баъзан желонка ёрдамида суюклик кўтарилади. Желонка — таги клапанли узун ингичка челак бўлиб, сваб сингари қудуққа канат ёрдамида туширилади. Желонка диаметри тахминан кудуқ диаметрининг 0,7 қисмини ташкил этади, унинг узунлиги эса 10 — 15 м га етиши мумкин. Сваб ёки желонкани тушириб-кўтариш жараёнлари лебедка ёрдамида амалга оширилади. Қудуқларни бурғилашдаги якунловчи анъанавий босқич- лардан бири — қатламни очиш босқичидир. Қатлам босими, қат ламнинг нефтга тўйинганлик қиймати, қатлам зонасининг ному- каммаллик даражаси, газ- сув-нефть чегарасининг ҳолати, қатлам нинг жойлашиш чуқурлиги ва бошқа омилларга боғлиқ ҳолда қатламни очиш қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: — очиқ фаввораланишни тўхтатиш; — қудуқ туби зонаси тоғ жинсларининг табиий сизилув-чанлик хусусиятини сақлаш ёки уни яхшилаш; — кудуқнинг сувсиз ишлаш муддатини ошириш. Бурғилаш орқали қатламни очишда энг муҳим нарса ювувчи эритма сифатидир. Таркиби сувдан иборат бўлган бурғилаш эритмала- рини қўллашда қатламга фильтрат ва эритманинг қаттиқ фазаси ки- риши мумкин, бу эса қатламнинг коллекторлик хусусиягининг ёмон- лашишига ва қудуқ маҳсулдорлигининг пасайишига олиб келади. Бурғилаш эритмасидаги сувлар нефтли қатламга туШганда сув- нефтли эмульсия ҳосил бўлади. Фильтрат қатлам ғовакларидаги қатлам сувлари билан ўзаро таъсирлашганда чўкма ҳосил бўлиши мумкин. Гилли заррачалар фильтр билан бирикканда шишади. Қатлам ғоваклари фильтрат билан тўлади. Бу жараёнлар нефть учун қудуқ туби зонаси ўтказувчанлигининг пасайишига олиб келади. 36

Бундай ҳолатларнинг олдини олиш мақсадида таркиби сувдан иборат бўлган эритмаларга махсус сирт фаол модцалар (СФМ -ПАВ) қўшилади, нефть таркибли эритмалар, кўпиклар ва газси- мон агентлар қўлланилиши мумкин. Қатлам босими гидростатик босимдан юқори, ўтказувчанлиги паст ва гилли заррачалардан таркиб топган қатламлар нефть таркиб ли оғирлаштирилган эритмалар ёрдамида очилади. Ўтказувчанлиги юқори дарзли, гилли, зарраларсиз тоғ жинсларидан таркиб топган қатламларни очишда СФМ қўшилган оғирлаштирилган гилли эрит- малардан фойдаланилади. Маҳсулдор горизонт босими гидростатик босимга тенг бўлган ҳолларда ўтказувчанлиги юқори бўлган хлор- кальцийли ёки бурли эритмалардан фойдаланилади. Агар жинслар ўтказувчанлиги паст ва гилли зарралар мавжуд бўлса, нефть таркиб ли эритмалар, эмульсия ёки кўпиклардан фойдаланилади. Гидроста тик босимдан паст босимли қатламларни очишда зичлиги паст бўлган кўпиклардан, газсимон агентлардан фойдаланилади. Қатламни очиш оралиғи қудуқнинг газ-сув-нефть чегарасига нисбатан структурадан қандай жойлашганлигига боғлиқ. Очиш чуқурлиги, одатда, маҳсулдор горизонтдан пастроқда очилади, агар қатлам таг қисмида қатлам сувлари мавжуд бўлмаса, зумпф очиш мақсадида шундай қилинади. III . 7 . Нефть ва газ уюмиеинг ишлаш усуллари ва уларнинг самарадорлиги . Таъсир этувчи энергия кучига қараб нефть конларининг ишлаш усули қуйидагиларга бўлинади: сув босими таъсиридаги усул; газ босими таъсиридаги усул, газ дўпписи усули, эриган газ усу ли, таранглик усули, гравитацион усул. Биринчи ва иккинчи усуллар «сиқиб чиқариш усули» деб, қолган уч усул эса «сўниб бориш усули» деб аталади. 37

$Коннинг ишлаш жараёни ва унинг маҳсулдорлиги ишлаш усулига боғлиқ. Маҳсулдорликнинг асосий белгиси коннинг нефть бераолишлик коэффициентига боғлиқ. Конларнинг нефть бераолишлик коэффициенти кондан оли- ниши мумкин бўлган нефть миқдорининг шу кондаги умумий нефть захирасига бўлган нисбати орқали аниқланади: ƞ = Q H \ Озах бу ерда: ƞ - нефть бераолишлик коэффициенти; Q H - оли- ниши мумкин бўлган нефть миқцори; Q 3ax ~~ кондаги умумий нефть захираси. Нефть бераолшилик коэффициенти фоизда ёки улуш бирли- гида ў'лчанади. Конларнинг нефть бераолишлик коэффициенти улардаги 'мавжуд усулга боғлиқ. Чунончи, сув босими усулида нефть бераолишлик коэффици енти 0,6- 0,8 га яқинлашади, яъни қатламдаги бор маҳсулотнинг 60—80 фоизиии ер юзасига олиб чиқиши мумкин. . Газ босими таъсиридаги усулда нефть бераолишлик' коэф фициенти 0,5-0,7 га бориши мумкин. Қолган уч усул учун нефть бераолишлик коэффициенти 0,15—0,3 дан ошмайди. Демак, коннниг маҳсулдорлигини оши- ришнинг асосий омилларидан бири — унинг нефть бераолишлик қобилиятини ошириш йўлларини такомиллаштиришдан иборат. Юқорида айтиб ўтилган усуллар асосан табиий усуллардир. 4.1, 4.2, 4.3-расмларда (иловага қаранг) коннинг ишлаш усулларига қараб ундаги технологик кўрсаткичларни таққослаш мумкин. Юқорида кўриб ўтилган табиий усуллар соф ҳолда камдан-кам учрайди. Улар одатда аралаш усул тарзида (масалан, чекка сув босими ва эриган газ усули, чекка сув босими ва таранглик усуллари ва ҳ.к.) учрайди. 38$

Конларни ишлатиш жараёнида бу усуллар бир турдан иккинчи турга ўтиши мумкин. Кон маҳсулдорлигини ошириш мақсадида баъзан самарасиз табиий усулдан самарали сунъий усулга ўтилади. Чунончи, те гишли шарт- шароитлар мавжуд бўлган ҳолларда эриган газ усу- лидан сунъий равишда газ босими таъсиридаги усулга ўтиш мумкин. Бунинг учун маълум қудуқлар орқали юқоридан газ (ёки ҳаво) ҳайдалиб, сунъий газ дўпписи ҳосил қилиш ёки мавжуд газ дўпписининг энергиясини ошириш мумкин. Газ конларининг ишлаш жараёнида сув ёки газ босими таъсиридаги усул ва аралаш усуллар учрайди. III .8. Алоҳида нефть уюмларини ишлатиш тизимлари . Уюмдан нефть ва газни қазиб олишда бир вақтнинг ўзида қатлам кучлари таъсирида суюқлик ва газларнинг ўзаро бир'-бири билан боғлиқ ҳаракатланиши, шунйнгдек, суюқлик ва газнинг қудуқ бўйлаб юқорига кўтарилиш жараёнлари содир булади. Бу жараёнлар керакли қудуқларни ишга тушириш ва улар иш режимини белгилаш орқали бошқарилади. Одатда, қатламга сув ва газни ҳайдаш орқали жараён режимини ўзгартириш ва унинг самарадорлигини ошириш имкониятлари мавжуд. Ишлаш жараё нини қудуқлар сони ва уларнинг уюмда жойлашйтл тартибини ўзгартириш орқали бошқариш ҳам мумкин. Қудуқ тўри зичлиги (уюмнинг бирлик майдонидаги қудуқяар сони)ни ошириш захи-раларни олиш жадалдиги ва нефть бераолишлик коэффициента - нинг ошишига олиб келади. Уюмни ишлатиш деб, қудуқларни жойлаштириш, уларнинг сонини ва ишлатишга тушириш тартибини белгилаш, уларнинг иш режимини ва қатлам кучи балансини ўрнатиш орқали қатламдаги суюқлик ва газларни олувчи қудуқларга келйшини бошқаришга айтилади. Уюмни ишлатиш вақтидаги шароитлар мутаносиблиги ишлатиш тизимини белгилайди. 39

Ишлатиш тизими қудуқлар жойлашиши, уларнинг сони ва уларни ишлатишга тушириш тартиби ва қатламга таъсир қилиш йўллари орқали бир-биридан фарқ қилади. Қудуқлар жойлашишига қараб тизим бир гаргибли ва ноте- кие турларга бўлинади. Қудуқларни ишлатишга тушириш сони ва тартиби бўйича ти- зимлар бир вақтнинг ўзида майдон бўйлаб ҳамма қудуқларни иш га тушириш, майдонда қудуқларни сийрак жойлаштириб, сўнгра секин-аста қудуқлар тўрини зичлаштириш. Қатламга таъсир қилиш усуллари бўйича қуйидаги тизимляр ажратилади: қатлам босимини сақлаб турмасдан, ва уни сақлаб туриш. Биринчи ҳолатда қатламнинг ички кучидан фойдаланила- ди: ташқи чегара сувларининг табиий босими, қатлам, газ васуюқликнинг қовушқоқлик кучлари; иккинчисида эса - сув еки газни қатламга ҳайдаш орқали бажарилади. Қатлам босимини сақлаб туриш усулига боғлиқ равишда қуйидаги тизим турлари ажратилади: 1) чегара ташқарисидан сув бостириш; 2) чегара бўйлаб сув бостириш; 3) чегара ичра сув бостириш; 4) майдон бўйлаб сув бостириш; 5) газ дўпписига газ ҳайдаш орқали босимни сақлаб туриш; 6) бутун уюм бўйича газни ҳайдаш. Нефть кон (уюм)лари ишлатиш лойиҳалари ва ишлатишнинг технологию схемалар ёрдамида ишлатишга туширилади. Ишла- тишни лойиҳалаштириш учун кон-геологик маълумотларини ке- ракли даражада олиш мақсадида конда синовли ишлатиш ишлари амалга оширилади, бунинг учун эса синовли ишлатиш лойиҳаси тузилади. 40

«Нефть ва газ-нефть конларини ишлатиш учун лойиҳавий ва технологик ҳужжатларни тузиш регламента» лойиҳавий ҳужжат- ларида қуйида келтирилган маълумотлар талаб қилинади: - ишлатиш объектларини ажратиш; - объектларни ишга тушириш тартиби; - қатламга таъсир этиш усуллари ва ишчи агентларни танлаш; - олувчи ва ҳайдовчи қудуқлар тўрининг зичлиги ҳамда жойлашиш тизимини аниқлаш; - қудуқларни ишлатиш усуллари ва режимлари; - қатламдан нефть, газ ва суюқлик олиш даражаси, суръати ва Динамикаси, уларга турли ишчи агентларни ҳайдаш; - сув бостириш орқали ишлатиш тизимини амалга ощириш самарадорлигини оширувчи усуллар; - нефть бераолишликни оширувчи физик-кимёвий, ис-сиқлик ва бошқа усуллар; - қудуқни таклиф қилинаётган ишлатиш усулини, қудуқ ус- ти ва қудуқ туби жиҳозларини танлаш; - қудуқларни ишлатишда турли юзага келиши мумкин бўлган асоратлардан огоҳ этиш ва улар билан курашиш йўллари; - йиғиш тизими ва қудуқ маҳсулотини конда тайёрлашга бўлган талаблар; - қатлам босимини сақлаб туриш тизимларига (ППД), қўлланилувчи агентлар сифатига бўлган талаблар; - қудуқ конструкциясини танлаш ва бурғилаш ишларини ташкиллаштириш, қатламларни очиш ва қудуқни узлаштиришга бўлган талаблар ва таклифлар; — ишлаш жараёнларини бошқариш ва назорат қилиш бўйича чора- тадбирлар; — қудуқларни геофизик ва гидродинамик тадқиқот мажмуа- лари; 41

— қудуқларни бурғилашда ва ишлатишда ер юзаси ва атроф- муҳитни муҳофаза қилиш, қатламдан нефть қазиб олишни оши- риш усулларини қўллашда техника хавфсизлиги, кон санитарияси ва ёнғин'хавфсизлигига бўлган махсус талаблар; — конни якуний разведкаси бўйича ишлар ҳажми ва тури; — янги технологик ва техник масалаларни ечишда малака- вий-саноат текширувлари билан боғлиқ бўлган масалалар. Лойиҳавий ҳужжатларда атроф муҳитга бўлаётган таъсирлар ҳам баҳоланади. III .9. Нефть конининг ишлаш жараёнини назорат қилиш ва бошқариш . Уюмни белгиланган режимда сақлаб туриб ишлатиш учун алоҳида қудуқлар ва бутун уюм бўйича узлуксиз назорат олиб бо- риш керак. Бу ишларни назорат қилиш ва бошқариш воситалари қуйидагилардан иборат: — қудуқлар бўйича нефть, сув ва газнинг кунлик дебити қийматлари; — махсус пьезометрик (контур ташқарисидаги) қудуқларда босимнинг тизимли назорати; - қудуқлар бўйича қудуқ туби ва қатлам босимларини дав- рий ўлчашлар; — қатлам босими, газ омили ва қазиб олинган (жорий ва умумий) нефть ва сувнинг вақт бўйича ўзгариш динамикасини аниқлаш. Ишлаш жараёнини бошқариш алоҳида қудуқлар бўйича суюқлик қазиб олишни тўғри тақсимлашга ёрдам беради, бу эса газ ва сувнинг бир текисда ҳаракатланишини таъминлайди, май дон бўйича қатлам босимининг тақсимоти бузилишининг олдини 42

олади ва умумий нефть бераолиш имкониятлари учун ноқулай шароит ҳосил бўлишининг олдини олишга (масалан, бирдан бо- сим тушиши) ёрдам беради. 1 Маҳсулотнинг сувланиш даражасини энг қаттиқ назорат режи- мида бажариш талаб қилинади, чунки кўзда тутилмаган сув ва газ нинг ишлатиш қудуқдари тубига ёриб кириши умумий ишлаш жа- раёнининг самарадорилигини пасайтириб юбориши мумкин. Кон амалиётаца қудуқларни ўзлаштиришда кенг тарқалган усуллардан бири ҳаво билан компрессорлаштиришдир. Бу усул портлашга хавфлилиги учун тақикдаб қуйилган. Ҳозирда углево дородам газ ёки азот билан компрессорлаштиришга рухсат берилган. Ҳайдовчи агент сифатида сув ишлатилган бу сувли нефть би лан бирга олиб чиқишнинг олдини олиб бўлмайди. Нефть билан тўйинган жинсларда сувнинг ҳаракатланиш тезлиги қатор омил- лардан ташқари қатлам босимига ҳам боғлиқ. Нефть қазиб чиқаришда сўниб бориш режимига ўтишнинг ол дини олиш мақсадида сув ҳайдаш жараенини қўллаш тавсия қилинади. Умумий суюқлик олишни шундай бир меъёрда олиб бо риш керакки, бу босим узоқ вақг сақлаб турилиши керак. Бунда уюмдан сув олиш имкон даражасида чегараланган бўлиши керак. Нефть қазиб олиш самарадорлигини ошириш қатламдан олин- ган маҳсулот ўрнини суюқлик ҳажми билан тўддирибгина амалга ошириш мумкин, масалан, қатламга юқоридан сув ҳайдаш орқали. Газ дўпписи энергиясидан фойдаланилганда нефть билан бирга фақат унда эриган газни олишга ҳаракат қилиш керак. Газ дўпписи газини олишни олдини олиш лозим. Бундай ҳолларда жараённи бошқаришда газ зонасини очган барча қудуқларни ёпиш керак ёки қатламдаги газ кучини сақлаш мақсадида изоля ция - газ-сув оралиғини беркитиш ишларини амалга 43

ошириш керак. Қатлам энергиясини сақлаш бўйича кўрилиши мумкин бўлган энг асосий ишлардан бири қатламга сув ҳайдаш ёки газни уюмнинг юқори қисмига ҳайдашдан иборат. Айрим ҳоллларда сувгазли аралашмани ҳайдаш ҳам самара беради. Режимни яхши бошқариш мақсадида майдондаги барча қудуқларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: контур ичй (сув- нефть ва газ-нефть чегарасига яқин жойлашган) ва марказий. Контур ичи қудуқлари газ ва сувнинг ёриб киришининг ол дини олиш масалаларини ҳал қилади. Бу қудуқларда қазиб чиқаришни бошқариш мақсадида қудуқ туби босимига қарши бо сим таъминлаб берилиши керак. Қудуққа сув ва газнинг узлуксиз киришининг олдини олишда изоляция ишларини ўтказиш талаб қилинади. Марказий қудуқларда эритмадан газнинг шиддат билан ажра- либ чиқишига йўл қўймаслик ва «сўниш» режимига қисман ўтмаслик қудуқ тубида қатлам шароитини ушлаб туриш мақсадида керак. Қудуқларнинг умумий сони (ишлатиш ва ҳайдаш) уюмдан белгиланган умумий нефть олишни таъминлаши керак. 44

III .10. Нефть конларини ишлатишда атроф-муҳит муҳофазаси. Нефть ва газ саноати учун атроф-муҳит муҳофазаси масала- лари қуйидагилардан иборат: - ер тузилишини мажмуавий геологик ўрганиш; - конларни қидириш ва ишлатишда нефть захираларининг йўқотилишини (очиқ фаввораланиш) имкон даражасида макси- мал камайтириш; - асослаш: а) очишнинг прогрессив усуллари, ишлашнинг ва нефть бера олувчанликни ошириш усуллари, иқтисодий ва экологик кўр- саткичлар бўйича нефть ва газ қазиб чиқариш технологияси; б) ерни рекультивация қилиш ҳажми, тури ва корхоналари: - сувли горизонтларнинг тозалигини сақлаш, уларнинг сўнишининг олдини олиш - нефть таркибидаги газни максимал ишлатиш; - нефть ва газни қазиб олишда, тайёрлаш ва ташишда олин- ган нефть, нефтда эриган ва табиий газ ҳамда конденсатнинг ми нимум йўқотилишини таъминлаш; - нефть ва газнинг ер ости омборларини ишлатишда, чиқиндиларни сақлашда, бурғилашда ва ҳ.к. ерга кўрсатилаётган хавфли деформация ва сейсмик таъсирларнинг, ифлосланиш-нинг, зарарланишнинг олдини олиш; - нефть ва газ йўқотилишининг, улар орқали ер юзаси, ат мосфера ва сувлар ифлосланишининг олдини олиш; - шельфни ўзлаштиришда денгиз ва океанлар ифлосла нишининг олдини олиш. Маълумки, нефть ва газ конлари тасдиқланган лойиҳалар ва ишлатишнинг техник қоидаларига мувофиқ ишлатишнинг техно- логик схемалари орқали амалга оширилади. 46

Нефть ва газ саноатида давлат кенгаши назорат қўмитаси қуйидагиларни назорат қилади: - нефть ва газ конларининг тўғри ишлатилиши ва ер муҳо фазаси талабларига риоя қилиш; - белгиланган тартибда захираларнинг ҳисобга олинишини амалга ошириш; - ер билан ишлаганда ишларни хавфсиз бажаришда қонун ва нормалар назорати; - геологик ишларнинг тўғри амалга оширилиши; - нефть, газ, оқава сув, зарарли моддалар ва материаллар билан уларни ер остида сақлаганда ер ости ҳамда ер усти объект- лари ифлосланишининг олдини олиш. - Қудуқларни бурғилашда отқиндилар, очиқ фаввораланиш, грифонларнинг ҳосил бўлиши, қудуқцаги ўпирилиш ва ютилиш- ларнинг олдини олиш бўйича кўриладиган чора-тадбирлар маж- муаси зарур. Бунинг учун қудуқдаги нефтли, газли ва сувли ора- лиқлар бир-биридан ажратилади. Қувурларнинг герметиклиги, қудуқ ўқи юқори сифатли цемент билан қотирилиши таъминла- ниши керак. - Газнефть намоёнланиши кутилаётган қудуқларда, шунингдек, аномал юқори қатлам босимли конларда бурғилашдан олдин ҳар қайси бурғилаш қурилмаси қўшимча ювувчи суюқлик ва отишга қарши жиҳозлар (превенторь плашек тўпламаси билан) билан жиҳозланиши керак. - Йўналтирувчи қувур, қувур бошчаси ва цементланган қувур муҳити герметиклиги зичлагич билан текширилади, у ювувчи суюкдик сув билан алмаштирилганда қувурнинг сиқувчи босими 7 МПа дан юқори бўлганда 30 дақиқа мобайнида 0,5 МПа дан кўп бўлмаслиги керак ва босим 7 МПа дан кам бўлмаганда 0,3 МПа дан ортиқ бўлмаслиги лозим. - Айниқса, газ ва газоконденсат қудуқлари, шунингдек, газ- лифтли усулда ишлатиладиган қудуқлар ва газни ер остида саклайдиган 47

қудуқларнинг конструкцияси, йўналтирувчи қувур-лар герметиклиги ва мустаҳкамлилиги ва уларнинг қотиш сифа- тига катта талаб қўйилади. - Ер муҳофазаси нуқтаи назаридан алоҳида қудуқларни консер вация ва ликвидация қилиш ишларининг тўғри ташкиллаш- тирилганлигига алоҳида аҳамият берилади. Қудуқларни ликвидация қилишда синалган охирги объект юқорисидан баландлиги 50 м дан кам бўлмаган цемент кўприк ўрнатилади, сўнг қудуқ оғзигача ер билан тўлдирилади. Ликвидация қилинган қудуқ оғзи цементли сальник, бетонли тумба ва репер билан жиҳозланади. Консерва- циялаш унинг қанчалик узоқ ишлатилганлиги ва қатлам босимига боғлиқ. Қудуқ 3 ойдан ортиқ консервация қилинса, ПАВ билан қайта ишланган нефть таркибли ювувчи суюкдик билан тўлди рилади. Унинг зичлиги қудуқдаги қатлам босимидан 5 —10% юқори бўлишини таъминлаб бериши керак. 3 ойгача консервацияланганда қатлам босими паст бўлганда тўлдирилмасдан, суюқлик билан ювилади ва қудуқ оғзига назорат вентили билан фаввора арматура- си ўрнатилади. Бунда сургичлар штурвали ечилади, манометрлар ечиб олинади, патрубкалар герметикланади, фланецлар заглушка- лар билан жиҳозланади. - Нефть ва газ конларини ишлаш тасдиқланган технологик схема ёки лойиҳа бўйича амалга оширилади, уларда ер муҳо- фазаси масалалари кўрсатилган бўлиши керак. Асосий масалалар бўлиб, нефтьсувгазлилик чегарасининг ҳаракати ҳолати, қатлам босими ва ҳ.к. лар ҳисобланади. Қудуқ - узоқ ишлатишга мўлжалланган капитал иншоот. Унинг асосий қисми - мустаҳкамлов йўналтирувчи қувур - турли коррозия ва эрозиялардан сақлаш учун керак. Айниқса, бу ҳайдовчи қудуқларга тааллукли. Уларнинг ишончлилиги ва узоқ муддат ишлашини ошириш учун қуйидагилар зарур: 48

— ҳайдалаётган сувнинг қувурга таъсир этмаслиги; — мустаҳкамловчи қувурнинг қудуқ туби зонасига коррозияга чидамли материалларни ўрнатиш; • — пакер ўрнатиш (қувур ташқи муҳитини коррозияга қарши ингибиторлар билан тўлдириш); — сув ҳайдалганда НКТнинг резьба бирикмаларини зичлаш. Газ (айниқса, олтингугурт таркибли) конларини ишлатишда ҳамда нефть ва газни ер остида саклашда қудуқ, омборларнинг герметиклигига катта аҳамият қаратилади. Шунинг учун узлуксиз газгеокимёвий назорат олиб борилади: — кон ва омборларнинг герметиклигини баҳолаш; — конннинг техник шароити билан ареалнинг газлан-ганлигини аникдаш; — алоҳида компонентлар ва газгеокимёвий кўрсаткичларнинг жорий таркибининг ўзгаришини назорат қилиш. Нефть қазиб чиқариш жадаллик билан ривожланиб келаётган районларда нефтнинг йўлдош газини ўша жойнинг ўзида ёқиб («факел») юборилади. Бу ҳолат газни қайта ишлаш корхоналари қурилишининг ортда қолиши билан боғлиқ. Бу газни утилизация қилиш мақсадида қўзғалувчи газни қайта ишлайдиган қурил- малардан кенг фойдаланиш керак. 49

IV .Меҳнатни муҳофаза қилиш ва хав ф сизлик техникаси . IV .1. Умумий талаблар . Меҳнат муҳофазаси иш жараёнида инсоннинг меҳнат қобилиятини, соғлиғи ва хавфсизлигини таъминлаш учун йўналтирилган қонунлар мажмуаси, социал-иқтисодий, ташкилий, техник, гигиеник, профилактик тадбирларни ўз ичига қамраб олган. Халқ хўжалигининг ҳар қандай соҳасида, жумладан нефт ва газ саноатида ҳам шикастланишлар ва касалликларни олдини олиш меҳнат муҳофазасининг асосини ташкил этади. Меҳнат муҳофазасининг асосий қоидалари Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ва “Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги (1993 й.) қонуни ва бошқа меъёрий ҳужжатларда белгилаб берилган. Нефт ва газ саноати обьектларини қуриш ва улардан фойдаланиш жараёнлари учун меҳнат муҳофазасининг меъёр ва қоидалари қурилиш меъёрлари ва қоидалари (ҚМҚ)да, ҳамда меҳнат хавфсизлиги стундартлари тизими асосида ишлаб чиқилган давлат стандартлари, меъёрий хужжатлари ва йўриқномаларда келтирилган. Ишчилар, инженер-техник ходимлар билан хавфсизлик техникаси бўйича ўтказиладиган инструктаж ва суҳбатлар, уларнинг меҳнат муҳофазаси бўйича билимларини вақти-вақти билан текшириб туриш ишлаб чиқаришда содир бўлиши мумкин, бўлган бахтсиз ҳодисаларни олдини олишда муҳим роль ўйнайди. Шу сабабли уларни ўз вақтида кўрикдан ўтқазиш, хавфсизлик техникаси қоидалари ва меъёрлари тўғрисидаги билимларини вақти-вақти билан текшириб туриш лозим. Ишлаб чиқариш ташкилоти ишчи ходимларни маҳсус кийим бош,оёқ кийими ва шахсий ҳимояланиш воситалари билан таъминлаши зарур. 50

IV .2. Нефтва газ соҳасида меҳнат муҳофазасини ташкил этиш . Нефт ва газ соҳасида “Нефт ва газ соҳасида меҳнат муҳофазасини бошқаришнинг ягона тизими” деб номланган меъёрий ҳужжат ишлаб чиқарилган ва 2002 йилдан буён барча нефт ва газ соҳаси ташкилотлари ва муассасаларида жорий эилган. Ушбу меърий ҳужжат меҳнат муҳофазасини ташкилот ва муассасаларда ташкиллаштириш учун мўлжалланган айнан: - меҳнат муҳофазасини бошқариш асосий принциплари, вазифа ва мақсадлари; - фонтанга қарши ва газ хавфсизлиги қисмларининг тўзилма ва вазифалари; - ташкилот ва муассасаларда меҳнат учун хавфсиз шароитларни яратиш; - ташкилот ва муассасалар раҳбарларининг меҳнат муҳофазаси бўйича жавобгарликлари; - меҳнат муҳофазасини режалаштириш; - меҳнат муҳофазасига маблағ ажратиш; - ишловчиларни тиббий кўрикдан ўтқазиш; - ишловчиларни ишни хавфсиз олиб бориш ўқитиш тартиби; - ишловчиларни билимларини синаш; - меҳнат хавфсизлиги бўйича йўриқномаларни ишлаб чиқариш тартиблари; -цех ва объектларда меҳнат шароитларининг ҳолатинитекшириш тартиблари; - меҳнат шароитлари ҳолатларини таҳлил қилиш тартиблари; - бахтсиз ҳодисалар бўйича ахборот бериш тартиблари; - лавозим эгаларини меҳнат муҳофазаси қоидалари ва меъёрларини бўзганлиги учун жавобгарликка тортиши каби асосий бўғинлардан иборат. 51

IV .3. Иш жараёнида хавфсизлик техникаси талаблари . Ўзбекистон Республикаси нефт ва газ қазиб олиш саноатида қабул қилинган “Правила безопасности в нефтегазодобывающей промышленности Республики Ўзбекистан” деб номланган меъёрий ҳужжат 2000 йилда ишлаб чиқилган ва соҳадаги барча ишлаб чиқариш жараёнларида қўлланилиб келинмоқда. Ушбу хавфсизлик техникаси қоидалари тўпламида қўшимча равишда ҳар бир ишчи касб эгаларига ва иш турлари учун меҳнат муҳофазаси йўриқномалари ишлаб чиқилиши таъминланган. Йўриқномалар умумий ва ички йўриқномаларга турланади. Умумий йўриқномалар марказлашган равишда акциядор компанияси томонидан барча ташкилотлардаги умумий касб эгалари учун ишлаб чиқилади. Масалан, нефт ва газ олиш операторлари учун ички йўриқномалар ҳар бир ташкилотда алоҳида ишаб чиқилади ва унда иш жараёнларининг нозик бўғинлари таҳлил қилинади. Йўриқномалар ҳар беш йилда бир марта, оғир ва хавфли жараёнлар учун ҳар уч йилда қайта кўриб чиқилади. Меҳнат муҳофазаси қонунига мувофиқ ҳар бир ишчи меҳнат муҳофазаси йўриқномалари билан таъминланган ва ўрганиб чиққан бўлиши лозим. Меҳнат муҳофазаси йўриқномалари билан таништирилган, лекин унга амал қилмаган ишчилар жавобгарликка тортилади. Меҳнат муҳофазаси йўриқномалари ишни хавфсиз олиб ориш учун иш жойларида ишчи қурол анжомларига, хавфсиз ишлаш усулларига талаб қўяди.Йўриқномаларда хавфсизликка зид ҳаракатлар таъқиқланади. Барча йўриқномалар “Нефт ва газ соҳасида меҳнат муҳофазаси йўриқномаларини ишлаб чиқиш ва сақлаш ягона тартиби Низоми”га мувофиқ ишлаб чиқилади ва юритилади. 52

IV.4. Ёнғин хавфсизлиги . Нефт ва газ саноати ишлаб чиқариш жараёнида ёнғин хавфсизлигига алоҳида эътибор қаратилади. Барча иншоотлар лойиҳа ҳужжатлари асосида ёнғинга қарши тизимлар билан жиҳозланади. Ёнғин хавфсизлиги меъёрий ҳужжатлар асосида бирламчи ўт ўчириш воситалари турлари, уларнинг ҳажми ва ўрнатиш меъёрлари сўзсиз бажарилади ва таъминланади. Объектлардаги барча ишчи ва хизматчилар ёнғиндан огоҳ бериш қурилмалари, ёнғинга қарши тизимлар, бирламчи ўт ўчириш воситалари тавсифларибилан таништирилади, фойдаланиш усуллари ўргатилади. Ўта муҳим объектларда жавобгар ўт ўчириш қўшин ва бўлинмалар навбатчилик қисми ташкиллаштирилган. IV.5. Меҳнатни муҳофаза қилишнинг давлат назорати ташкилотлари. Меҳнатни муҳофаза қилиш қоида ва нормаларини, меҳнат қилиш қонуниятларининг бажарилишини текшириш ва таъминлаш учун умумий ҳамда махсус назорат ташкилотлари тузилган. Ҳамма вазирликлар, бошқармалар ва саноат корхоналарида меҳнат қонуниятларининг аниқ бажарилишини олий ташкилот – Ўзбекистон Прокуратураси кузатиб боради. Меҳнатни муҳофаза қилишнинг махсус давлат назорат органларига қуйидагилар киради. 1. Касаба уюшмаси марказий қ умитаси техник инспектори инспекцияси. 2. Саноатда хавфсиз иш олиб бориш ва то ғ ишлари хавфсизлиги техник давлат назорати. 3. Давлат санитар назорати. 53

4. Давлат энергетика назорати. 5. Давлат ён ғ ин хавфсизлиги назорати. 6. Табиатни му ҳ офаза қ илиш давлат назорати. 7. Сув ва сув манбаларининг тозалигини ҳ имоялаш давлат назорати. 8. Жамоат назорати. IV . 6 . Ишдаги муваффаккиятлари учун рағбатлантириш. Меҳнат вазифаларини намунали бажарганларга қуйидаги рағбатлантиришлар қулланилади; - Миннатдорчилик (тафаккур эьлон қилиш ); - Мукофот бериш ; -Қимматбахо совға бериш; Фахрий ёрлик билан тақдирлаш; -Хурмат китоби, хурмат тахтасига ёзиш. IV .7. Кислота ва ишқорлардан жароҳатланиш ва заҳарланиш. Кимёвий қуйиш содир булганда куйдирувчи моддани танадан ювиб ташлаш керак. Биринчи даражали қуйиш содир булганда, тери булса, терини захарлаш хавфи булмаса, терини захарланиш хавфи булмаса, унда куйган жойга ичадиган содадан сепиш керак ёки усимлик мойи суртиш керак. Иккинчи даражали қуйишда пуфакчалар пайдо булади уларни умуман тешиш ёки очиш мумкин эмас.Куйган жойни бирорта латта билан бойлаш ёки 105 марганцовкали калий суюқлиги билан туйинган тозаланган бинт билан бойлаш керак, учинчи даражали куйганда хам худди шундай ёрдам курсатилади. Куйган пайтда кийимларни ва пайафзалларни жуда эхтиёт булиб ечиш керак, яхшиси кесиб олиш макул куйган кисмини пакетдан қилинган тозаланган (терланган) мато билан ёпиб бинт билан бойлаб ва унинг табиий ёрдам пунктларига жунатиш керак. 54

Газдан захарланган кишини дархол тоза хавога олиб чиқиб (киш пайтлари иссиқ шамолланадиган хонага) кийимларини ечиш керак. Агар жабрланувчидан нафас олиш, юрак уриши ва б. к. хаётлиги хакида белгилар сезилмаса, дархол тез ёрдам чакириб ва у келгунга кадар суньий нафас олдиришни амалга ошириш керак. Булган вокеа хакида дархол устага хабар бериш керак. Суньий нафас олдиришдан олдин, огизни ва буринни кераксиз нарсалардан тозалаш керак (сунъий жаглар, тишлар, сувлар, турпок ва б. к.) Агар тишлар кисилиб колган булса, эхтиёт булиб ва жаг тишларни орасидан кошик ёки юпка тахтачани киргизиб тилни чиқариб ва уни шу ахволда ушлаб туриш керак. Сунъий нафас олдиришни максади нафас олишни кайтариш ва конга кислород киргизишдир. Бунинг натижасида кукрак кафасларининг кутарилиши ва пасайиши кузатилади. Сунъий нафас олдиришни тез ёрдам етиб келгунга кадар давом эттириши керак. Огизни огизга куйиб сунъий нафас олдириш жуда фойдали ва шу усул жуда кенг таркалган. Бу сунъий нафас олдириш куйидагилардан иборат: жабрланувчига ёрдам ёрдам бераётган одам узини упкасидан нафас чиқариб махсус мосламалар (эгилган Трубачалар) орқали ёки огиз, ёки бурин орқали жабрланувчининг упкасига хаво жунатилади. Бу усул жабрланувчининг упкасига хаво тушганлигини хаво жунатилгандан кейин кукрак кафасининг кенгайганлиги орқали назорат қилиш имкониятини беради, бунинг натижасида нафас йуллари орқали ташқарига суст нафас чиқади. Сунъий нафас олдиришнинг амалга ошириш учун жабрланувчини елкаси билан ётқизиб, огзини очиб, яхшилаб бирорта тозарок латта билан ёки даструмол билан тозаланилади. Кейин бошни орқага ташлана-дики, ияк билан буйин иложи борича бир чизикда булиши керак ( бу хаво учун упкага ва ундан чикишга буш йул очилиши учун қилинади). 55

Ёрдам курсатувчи, бир кулини гарданига (энсасига) куйиб, бошқа кули билан эса пешонасидан пастга ташлаб сунъий нафас олдириш учун шароитлар яратилади. Сунг ёрдам курсатувчи, бир нечта чуқур нафас олиб ва жабрланувчининг огзи орқали упкасига хаво юборади. Ёрдам курсатувчи сунъий хаво бергунча уз огзи билан жабрланувчини огзини махкам бекитиб, юзи билан эса бурун кисилади. Шундан сунг куткарувчи узини орқага олиб, яна янги хаво олади. Бу даврда жабрланувчининг кукрак кафаси пастга тушиши керак ва у ясама нафас олади. Жабрланувчи нафас олаётган булса, кон томири урмаётган булса, сунъий нафас олдириш билан бирга юракни устида укалаш керак. Бунинг учун пастки кукрак кафасининг учтан бир кисмини жойи аникланиб, унинг устига кафтини панжаларни очиб куйиб, иккинчи кулни кафтини биринчи кафтни устига куйиб ва жабрланувчининг кукрак кафаси устида куйиб ва жабрланувчининг кукрак кафаси устидан бир маромдан босилади. Бу жараённи куйидаги тартибда амалга ошириш керак. Жабрланувчининг огзига ёки бурнига 2-3 марта чуқур сунъий нафас жунатилгандан кейин, хар бир секунтда бир марта кукрак кафаси устидан 15-20 марта бир маромда босилади, бунинг натижасида сунъий нафас олдириш юракнинг туғридан- туғри укаланмаганда хам курсатилган кетма-кетликни кайтаради. Сунъий нафас олдиришни, жабрланувчи мустакил нафас олгунга кадар ёки врач етиб келгунга кадар давом эттириш керак. Агар 2 киши ёки ундан купрок одам булса, сунъий нафас олдиришни икки киши бажаради бир сунъий нафас олдиради, иккинчиси юракни укалайди. Иккала сунъий нафас олиш жараёни хам юқорида курсатилган кетма-кетликка асосланиб амалга оширилади . IV .8. Ифлосланган сувни тозалаш усуллари. 56

Таркибида заҳарли органик, ноорганик моддалар, аралашмалар бўлган ифлосланган сувларни сув ҳавзаларига ташлаш халқ хўжалигига, инсонларнинг саломатлигига катта зарар келтиради. Шунинг учун ҳам сув ҳавзаларини, саноатни ифлосланган сув оқимларидан муҳофаза қилишга давлат аҳамиятига эга бўлган иш деб қаралади. Ташланадиган саноат оқова сувларини шартли равишда тоза ва кучли ифлосланган оқова сувларга бўлиш мумкин. Кимёвий моддалар аралашмаган, фақат совутиш ёки иситишда қўлланиладиган сувлар «шартли тоза» сувлар ҳисобланади. Ишлаб чиқаришда техник, максадлар учун ишлатиладиган сувлар ифлосланганлиги сабабли улар албатта тозаланиб, сўнгра табиий сув ҳавзаларига ташланади. Саноат о қ ова сувлари икки – регенератив сув деструктив усул билан тозаланади. Регенератив усул билан тозалашда о қ ова сув таркибидан ифлослантирадиган моддалар сорбция, экстракция, эвапорация, коагуляция, флотация, ион алмаштириш каби турли физик- кимёвий й ў ллар билан ажратиб олинади. Сорбцияда ифлосланган сув қ атти қ сорбент ор қ али ў тказилади, натижада сорбент билан бирга ифлос мо д да ҳ ам й ўқ отилади сорбент қ айта ишланиб, яна сорбциялаш жараёнида қў лланилади. Экстракцияда сув эрийдиган ифлос моддалар сувда эримайдиган экенграгент ёрдамида ажратиб олинади. Эвапарацияда сувни ифлослайдиган учувчан моддалар 100 0 С гача қ издирилган бу ғ ор қ али ў тказилиб ҳ айдалади ва моддалар ажратиб олинади. Коакуляцияда ифлос моддалар сув қў шиладиган коагулянтлар ёрдамида ч ў ктириб ажратилади. 57

IV. 9. Корхона ҳақида умумий маълумот. “Муборакнефтгаз” МЧЖ конлари корхонаси газни, нефтни, ва конденсатни қазиб уларни қувурлар орқали қайта ишлаш заводларига жунатиш учун мулжалланган. Газни ва нефтни қазиб олинаётганда анча ишларни амалга оширишга туғри келади. Бу газни ёки нефтни ер қатламларидан чиқаришга имкон беради. Газни ёки нефтни конлардан қазиб чиқариш жадвал асосида бажарилади, бу ерда манбанинг қуввати ва қатламнинг босими бош ролни уйнайди. Газ ва нефт юқори босимда қатламдан фаввора булиб отилади ва насос компрессор қувурлар орқали юқорига кутарилиб мулжалланган жойга фойдаланиш учун юборилади. Корхонада шу йул билан табиий газ қазиб олинади. Айрим конларда агарда қатлам қувватининг босими етарли бўлмаса унда нефт чуқурликдан тортиб олинадиган насослар орқали суриб олинади. Газни ёки нефтни ер қатламидан юқорига кутаргандан кейин, газ қувурлар орқали маълум жойлардаги сепараторларга жунатилади ва қиска вақт ичида бошқа аралашмалардан сувдан, конденсатдан тозаланиб, кейин газни қайта ишлаш заводига жунатилади. Корхонанинг нефт конларида газ ва нефт қоришмаси тулдирилган қудуқлардан қувурлар орқали махсус газни нефтдан ажратадиган идишларга тушади, кейин алоҳида йиғиладиган жойларга жунатилади йиғилиш пунктида нефт махсус сақланадиган идишдан олдин дастлабки ишлов берилиб, кейин махсус сақланадиган идишларга уни сувини ажратиб олади Кўкдумалоқдаги газ йигиш жойида (пунктида) газда сероводород мавжуд, махсус комплекс қурилмаларда газларда нам (сув) ва конденсат ажаратиб олиниб, махсус идишларга, газ эса хар хил аралашмалардан қоришмалардан ва сувлардан тозаланиб, газни сиқиш учун қулланиладиган машиналар турадиган жойга жунатилади. 58

V . Атроф муҳит муҳофаси. V . 1. Ер ости бойликларини му ҳ офаза қ илиш. Табиат му ҳ офазаси, ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланиш, иш билан биргаликда ер ости бойликларидан энг му ҳ им муаммолардан ҳ исобланади. Ҳ озирги даврда ва техника – технологияларнинг глобаллашуви даврида давлатимиз электро – энергетик базамизни кучайтириш энг му ҳ им масалалардан бири ҳ исобланади . Республикамизда газ қ азиб к ў рсатгичларини ў сиб бораётганлиги ҳ амда нефт ма ҳ сулотларига б ў лган талабнинг ошиб кетаётганлиги сабабли ер ости бойликларимиздан комплекс равишда о қ илона тежамкорлик билан фойдаланиш ва уларни асраш ва ҳ имоя қ илиш олдимизда турган муаммоларидан биридир. Давлатимизда Олий мажлис томонидан минерал хом ашёлардан фойдаланишни яхшилаш, ер ости ва ер усти бойликларини геологик қ идирув ишларини жадаллаштириш б ў йича кенг ми қ ёсдаги программаларни амалга ошириш масаласи қў йилган. Бу программада ер ости ва ер усти бойликларилан о қ илона фойдаланиш таъминлаш ва тежамкорлик билан фойдаланиш б ў йича бир қ атор қ онунлар ишлаб чи қ илмо қ да. Ер ости бойликларидан фойдаланиш ва уларни ҳ имоя қ илишнинг бош й ў налишларидан бири тежамкорлик билан фойдаланиш, то ғ кон қ идирув ишларини, бур ғ илаш ва конларни ишга туширишни илмий асосланган режалар асосида амалга ошириш керак б ў лади. Ер ости бойликларини ва атроф муҳитнинг муҳофазаси муаммолари ерларни, ер уст ива ер ости атмосферани ҳимоя қилиш билан чамбарчас боғлиқдир. Юқоридаги мулоҳазалардан келиб, саноатнинг нефт газ тармоқларида бундай муаммоларнинг бош масаласи сифатида қуйидагиларни кўриб чиқиш мумкин: 59

а) бойликларни жойлашувини комплекс геологик ўрганиш, нефт ва газ, ва шунга йўлдош бўлган фойдали қазилмаларнинг заҳираларининг сифатли ва миқдори тўғрисида асосланган маълумотларни олиш; б) конларни қидириш ва ишлатиш жараёнларида отилмалар, очиқ фавворалар, қатлам ичра ва қудуқ ичра оқимларни оқиб кетиши жараёнларида нефт ва газ заҳираларини йўқотилишига йўл қўймаслик; в) қазиб олинган нефтни, йўлдош газни ва табиий газларни конденсатни ишлатиш жараёнида, тайёрлашда ва нефт-газни сақлашда йўқолишига йўл қўймаслик керак; г) кам ҳаражат сарфлаб нефт, газ ва конденсат ҳамда бошқа йўлдош фойдали қазилмаларни заҳираларини қазиб олишни максимал кўрсатгичига эришиш; д) бурғилаш, ишлатиш, қудуқларни тадқиқотлаш, нефт ва газни ер ости сақлагичларини қуриш ва ишлатиш даврида ифлосланишига, заҳарланишига, деформация бўлишига йўл қўймаслик керак. V .2. Ер ости бойликларини му ҳ офаза қ илишни ташкиллаштириш. Республикамизда қ онунчиликка асосан ер ости бойликларидан фойдаланиш учун: геологик ў рганиш; фойдали қ азилмаларни қ азиб олиш, ер ости иншоотларини қу ришва ишлатиш фойдали қ азилмаларни қ азиб олиш билан бо ғ ли қ б ў лмаган жараёнлардир. Бойликлардан фойдаланиш муддатсиз ёки ва қ тинчалик б ў лиши мумкин. Бойликлардан муддатсиз фойдаланиш деганда олдиндан ишлатиш муддатлари ў рнатилмайди. Агарда ва қ тинчалик фойдаланилганда 10 йил муддат белгиланади. Керак б ў лганда ва қ тинчалик фойдаланиш муддати узайтирилиши мумкин. Ҳ аракатдаги қ онунлар асосида бойликлардан фойдаланишда фойдаланувчилар қ уйидаги талабларни бажаришга мажбурдир: 60

1) геологик ў рганишнинг т ў ли қ лиги, ер ости бойликларидан тежамкорлик ва комплекс фойдаланиш; 2) бойликлардан фойдаланилганда ишларни олиб боришда ишловчи ходимлар ва а ҳ олининг хавфсизлиги таъминланиши керак; 3) атмосфера ҳ авосини, ерларни, ў рмонларни, сув ва объектларни ў раб турган табиий му ҳ итлар ҳ амда бинолар ва иншоотлар ишларни зарарли таъсир этиши билан бо ғ ли қ дир; 4) бойликлардан фойдаланганда ҳ айвонат оламини, табиий ва маданий хотираларни шикастланишига й ў л қў ймаслик керак. Нефт ва газ конларини ишлатиш фа қ ат ишлатишнинг техник қ оидалари б ў йича ишланган схемалар ва лойи ҳ аларга мос келиши керак. Бунинг учун асосий ва й ў лдош фойдали қ азилмаларни қ азиб олишда тежамкор ва самарали усуллардан фойдаланиш к ў рсатилган меъёридан орти қ ча й ўқ отилишга й ў л қў ймаслик, фойдали қ азилмаларни за ҳ ираларини асосланмаган й ўқ отилишларга олиб келганда коннинг бой участкаларини танлаб ишлатишга т ўғ ри келади. Бундан таш қ ари конларни ишлатиш жараёнида за ҳ ираларнинг ҳ аракати ва й ўқ олиши ҳ олати ҳ исобга олиниши ҳ амда ер ости бойликларини ва атроф му ҳ итни му ҳ офазаси чоралари олдиндан к ў рилиши керак. Нефт ва газ саноат томонидан бойликларни му ҳ офаза қ илиш ишлари давлат томонидан назорат қи линади: 1) нефт ва газ конларини т ўғ ри ишлатишда бойликларни ҳ имоя қ илиш талабларни бажариш; 2) за ҳ ираларни ҳ исоб олиш тартибига риоя қ илиш; 3) бойликлардан фойдаланилганда ишларни амалга оширишда хавфсизлик қ оидаларига ва нормаларига рио я қ илиш керак; 4) конларни ишлатишда геологик ишларни амалга ошириш қ оидаларига риоя қ илиниши керак. 61

Ер ости омборларида нефт, газ ва бош қ а моддалар ва материаллар билан ер ости ва усти объектларини ифлосланишининг олдини олиш чораларига т ў ли қ риоя қ илиниши керак. Корхоналардан чи қ адиган ишлаб чи қ ариш сувларини таъсирида ер ости сувлар ни ифлосланишига й ў л қў йилмаслиги керак. V .3. Нефт ва газни ишлатишда ва са қ лашдаги му ҳ офаза қ илиш тадбирлари. Ер ости бойликларини ҳ имоя қ илиш тадбирлари нефт ва газ қ удукларини қ азиш, конларни ишлатиш ва фойдаланишда асосий технологик жараёнларининг энг му ҳ им элементлари ва таркибий қ исми ҳ исобланади. Бу тадбирлар асосан ишлаб чи қ ариш жараёнларини самарадорлигини ва хавфсизлигини таъминлашга ҳ амда нефт, газ ва конденсатни т ў ли қ қ азиб олиш ва зарарсизлантиришга й ў налтирилгандир. Ер ости газ омборларининг қ урилишида тизмаларни бирикиш герметиклигига ва уларни муста ҳ камлигига асосий эътибор қ аратилади. Бунинг учун ГКМ туридаги 219х146 ва 245х146 мм ў лчамдаги тизма каллаклари шарни тескари клапанлар ва қ уду қ ларни муста ҳ камлашда к ў про қ қў лланилади. Бундан таш қ ари ер ости омборларини махсус конструкцияларини яратиш, и д ишларни ер устива ю қ ори орали қ да сувли горизонтлардан ишончли ҳ имоя қ илишни таъминлаш талаб қ илинади. Қ уду қ нинг дебити 500 минг м 3 /кун б ў лганда қ уду қ ни кичрайтирилган 145 мм-дан кичик б ў лган бур ғ илар билан бур ғ иланганда, газни дебити ю қ ори б ў лганда (325 мм гача) катта диаметрларда бур ғ иланганда ва бош қ а техник ва технологик тадбирларда қ уду қ нинг герметиклигига ю қ ори талабалар қў йилади. Қудуқнинг устига назорат қулфакли фаввора арматураси ўрнатилади; арматуранинг қулфагидан рул чамбараги олинган бўлиши, манометрлар 62

қайтирилган, тиқинлар герметикланган, қулфак фланцлар бекитгичлар билан жиҳозланган бўлиши керак. Конларни ишлатиш даврида бойликларни муҳофаза қилиш бўйича катта миқдордаги тадбирлар амалга оширилади. Бу тадбирлар асосан нефт, газ ва газконденсат конларини тежамкор тизимларини танлашга, конларни ишлатишни назорати ва бошқаришга, нефт газконденсат берувчанликнинг оширишни самара методларини тадқиқот қилишга қаратилган бўлиши керак. Нефт ва газ конларини ишлатишни амалга ошириш тасдиқланган ва технологик схемалар ёки лойиҳалар асосида амалга оширилади. Ишлатишни лойиҳалаштиришда текширилган ва қўлланилган усуллардан фойдаланиб геологик тузилишларни ҳисобга олган ҳолда, коннинг кон- геологик хусусиятларини ва қатлам флюидларининг физик-кимёвий хоссаларини ҳисоблаш керак. Нефт ва газ конларини лойиҳалаштиришда технологик ва иқтисодий кўрсатгичларни ҳисоблаб нефтгазконденсат берувчанликни такоммал қийматда таъминлашни ҳисобга олиш керак. Конларни ишлатишдаги ҳолатини назорат қилишда муҳофаза қилиш масалалари энг муҳим ҳисобланади, айниқса нефтгазлилик зоналарининг чегарасини силжиши, қатлам босимини, қатламларни бир-бири билан гидродинамик алоқалари ва бошқалар. Ишлатиш, ҳайдаш ва бошқа қудуқлар ҳамда ҳар хил шаклдаги ер ости резервуарлари капитал иншоотлар ҳисобланиб, ишлатиш жараёни узоқ муддатга ҳисобланади. Шунинг бундай иншоотларни коррозия ва эрозия муҳитларидан химоя қилиш чоралари, айниқса ишлатиш тизмаларини ҳимоялаш масалалари ечилган бўлиши керак. Тизмаларнинг герметиклиги бузилганда грифонларнинг пайдо бўлиши, қатламларда бир-бирига оқимларни кириб келиши, очиқ 63

фаввораланиш ва бошқа йўл қўйиб бўлмайдиган ҳалокатларни келтириб чиқариш мумкин. Ишлатиш тизмаларини энг самарали ҳимоялашнинг чораларидан бири, тизмалар оралиғини пакерлаш ва уни коррозияга қарши ингибитор қўшимчали буфер суюқликлари билан тўлдириш керак. Ҳайдовчи қудуқлардаги мустаҳкамлаш тизмалари нефт қудуқларига нисбатан оғир шароитларда ишлатилади ва хизмат муддати ҳам кичикдир. Шунинг учун ишончлилигини ва мустаҳкамлигини ошириш талаб қилинади. Бундай масалаларни ечишда қуйидагиларни қўллаш мумкин: - ҳайдаладиган сувларни мустаҳкамлаш тизмасининг қувурларини ички сирт юзаси билан контактлашувини олдини олиш, шунинг учун бу мақсадда насос-компрессор қувурларидан фойдаланиш; - мустаҳкамлаш тизмасини ҳимоялашда қудуқ туби зонасига ўрнатишда коррозияга чидамли бўлган материалли қувурларни тушириш ва қувурлар ҳимоя қатламлари билан қопланади. Агарда ҳаракатда тизма қувурлар туширилади; - агарда оқова сувлар ҳайдаладиган бўлса, НҚҚ-ларни резьбали бирикмаларини герметиклаш. Мустаҳкамлаш тизмаларининг герметиклигини бузилишига асосан қувурларни ташқи сиртдаги электрокимёвий коррозиялар сабаб бўлади. Ҳозирги вақтда коррозияли таъсирларни олдини олиш учун мустаҳкамлаш тизмалари ер устигача цементланади ва катодли ҳимоя қилинади. Биринчи усул қўлланилган мустаҳкамлаш тизмаларини коррозиядан бузилишини олдини олиш тўлиқ амалга оширилмаслиги мумкин. Шунинг энг самарали усуллардан бири бўлган катодли ҳимоялаш кенг қўлланилмоқда. Бу усул юқори самарадорлиги, технологияси ва ишлатиш қудуқларининг ҳар қандай босқичларида қўллашни имконияти мавжуд. 64

Қудуқларни қуриш ва ишлатишда флюидларни оқиб кетиши ва бошқа қатламларга ўтишини олдини олиш бўйича комплекс тадбирлар ўтказилиб, қудуқларни қирқими билан кесишиши натижасида ишланмаган углеводород уюмларидан ва фойдали қазилмаларни йўқотилишини олди олинади. Тоғ жинсларининг паст зичлиги ва мустаҳкамлиги, эгриликни максимал олиш, одатда қия йўналтирилган қудуқларнинг юқори қисмининг қирқимлари билан кесишувида, ишлатиш тизмасининг юқори секциясидаги максимал оғирликлари, жадал темпера кучланишлари, қувурлар оралиғи фазосида газнинг мавжудлиги буларнинг ҳаммаси қудуқ стволини мустахкамлаш шароитларини ва мустаҳкамлаш тизмасини герметиклигини сақлашни ёмонлаштиради. Нефтгаз ва нефтгазконденсат конларини ишлатишда ер ости ва атроф муҳит муҳофазасини мураккаб шароитларда назорат қилиш синчиклаб ва мақсадли йўналтирилган ҳолда режалаштирилган бўлиши керак, чунки уларни амалга ошириш тизимли ҳарактерга эгадир. Шунинг учун муҳофаза объекти бўлиб фақат қирқимнинг маҳсулдор қисми ҳисобланмасдан балким, қудуқ стволининг ер усти зонасининг муҳофазасини таъминлашга ҳам эътибор бериш керак бўлади. Ер усти технологик жиҳозлар асосий фойдали қазилмаларни (нефтгаз) йиғиш ва ташишга тайёрлаб қолмасдан, йўлдош қазиб олинадиган маҳсулотларни ҳам (конденсат, олтингугурт, инерт газларни микро элементларни ва бошқаларни) йиғиш ва сақлаш талабларига жавоб бериши керак. Нефт ва газ конларини ишлатишда углеводородларни тозалаш ва йўқотилишини камайтириш учун нефт, газ ва нефт маҳсулотларини йиғиш, тайёрлаш ва ташишда, паст босимли нефт ва газни ушлаб олишда қурилмаларининг ёпиқ, герметикланган қурилмаларидан фойдаланилади. 65

Нефт ва газни йиғиш, тайёрлаш, ташиш ва сақлаш тизимининг ишончли ва авариясиз ишларини таъминлаш учун фойдали қазилмаларини йўқолишига ва атмосферага чиқиб кетишига йўл қўймаслик учун уларни муҳофаза қилиш ва табиий хом ашёлардан тежамкорлик билан фойдаланиш талаб қилинади. Нефт ва газ конларини ишлатишда энг бош сабаблардан бири ер усти нефтгазкон жиҳозларини, ер ости коммуникация ва қувурузатмаларини ўз муддатидан олдинроқ ишга яроқсиз бўлиб қолишида ташқи ва ички коррозия муҳим роль ўйнайди. Жиҳозларни коррозион ҳимояси, режали хизмат қилиш муддатини таъминлаш айниқса, юқори агрессив коррозияли фаол муҳтилар билан контактлашув шароитида усулларни муҳофаза қилиш фавқулоддаги муҳим ва мураккаб масала ҳисобланади. Бундай масалаларни амалга оширишда кўп тармоқли комплекси технологик амалга оширишда кўп тармоқли комплекси технологик чоралар ва махсус режали амалга оширилади. Жиҳозлар ва қувурузатмаларни коррозиядан ҳимоя қилишнинг технологик усулларига ҳар хил турдаги огоҳлантирувчи тадбирлар қўлланилади. Бунга паст коррозия хоссасига эга бўлган ишлатиш муҳитини яратиш, металларнинг сиртларига коррозия таъсирига бардошлигини оширувчи воситалар ёрдамида ишлов берилади. Бундай тадбирларга қуйидагилар киради: - қазиб олинадиган нефт, нефтгаз ва оқова сувларни кислородга тушишини олдини олиш; - таркибида олтингугурт бўлган нефтни, сувни ва газ маҳсулотлар билан аралашиб кетишини олдини олиш; - деаэраторлар ва бошқа воситалар ёрдамида муҳитнинг коррозияли агрессив таъсир этишини пасайтириш; - жиҳозларни ишончли ишлатиш учун коррозияга қарши шароит яратиш. 66

Юқорида келтирилган мулоҳазаларга боғлиқ ҳолда нефт қазиб олиш, тизимининг ҳамма жараёнларида коррозиядан ҳимоя қилишнинг технология усулларида нефт ва газни қазиб олиш, йиғиш, нефт ва тайёрлаш, оқова сувларни зарарсизлантиришда бир вақтнинг ўзида ҳамма объектларда комплекс чоралар кўрилади. Жиҳозларни ва қувур узатмаларни ички коррозиядан ҳимоя қилишнинг энг сифатли ва самарали воситасига ингибиторларни қўллаш киради. Газ конларини, нефт ва газ ер ости омборларини ишлатишда асосий эътиборни қудуқларни ва омборларни герметиклигини таъминлашга қаратиш керак.Газ конларини ва ер ости газ омборларини ишлатиш жараёнида ҳолатини жадал ўзгариши ва қатлам флюидларини кўчиши содир бўлади, натижада газланган зоналар пайдо бўлади. Бунда газ конларини ва ер ости газ омборларини ҳолатини газкимёвий назорати такомиллаштирилади. Газ конларини ишлатишда ва ер ости омборларида (ЕОГО) газкимёвий назорат қилишни асосий хоссаларига қуйидагилар киради: - конларни ва ЕОГО герметиклигини баҳолаш; - кон ва газ уюмларини техник ҳолатини баҳолаш; - жорий таркибидаги алоҳидаги компонентларни ва газгеокимёвий кўрсаткичларни ўзгаришига назорат қилиш; - уюмларни хилини қудуқларни сувланиши, коррозия имкониятини, қатламлар оралиғида флюидларнинг оқимини мавжудлиги ва бошқаларни газгеокимёвий тавсифнинг таҳлилига мувофиқ башорат қилиш. V .4. Атмосфера ҳавосини ҳимоя қилиш. Асосий тадқиқотлар ва йўналишлар нефтгаз конларини ўзлаштиришда атмосферага салбий таъсир этишни олдини олишга қаратилгандир. 67

Атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи асосий омиллардан бир ички ёнув двигателларидан чиқадиган газлардир. Нефт газ соҳасида ёқилган газларни таъсирини пасайтириш катта аҳамиятга эгадир. Ёқилғи газларни таркиби кимёвий анализ қилинганда уни таркибида қуйидаги турдаги ва миқдорда (массасига нисбатан % да) заҳарловчи моддалар мавжуд: Азот оксиди 0.2; олтингугурт 0.1; қурум 0.05; карбонсувчил 0.3; формальдегид 0.08. Ёқилғи ва бошқа чиқинди газларни мавжуд бўлган тозалаш усуллари таҳлил қилинганда бурғилаш майдонида ўрнатилган ёқилган газларни тозалаш учун ишлатилган бурғилаш эритмалари таркибидаги кампонентлардан тозаловчи реагентлар сифатида фойдаланиш мумкин экан. Тадқиқот олиб бориш учун қуйидаги таркибдаги ишлатилган бурчак бурғилаш эритмаларидан фойдаланилган (масса бўйича % да). Лойли кукун 27-30; Кўмир ишқорли реагенти 1.5-4; Кальцийланган сода 0.25-0.5 Бу эритма қуйидаги параметрлар билан тавсифланади. Зичлиги, г/см 3 12; Шартли қовушқоқлик 4.0; Вадород кўрсатгичи, рН 7.5-10. Ички ёнув двигателидан чиққан газни тозалаш натижаларини даражаси юқори таъминланиши ва арзонлиги қуйидаги жадвалда келтирилган. 68

VI.Иқтисодий қисм VI.1. Нефт ва газ саноатини режа асосида ишлатишнинг самараси. Конлар бўйича нефт ва газни қазиб олишни режалаш, кон геологик хизматининг энг муҳим вазифаларидандир, чунки ушбу режалар натижасида нефть ва газ соҳасининг истиқболи тузилади. Ўзининг муддатига қараб жорий бир йиллик, беш йиллик ҳамда ўн беш йилига тузилади. Режалаштиришнинг энг асосий кўриниши беш йиллик бўлиб, унда ҳар йилнинг кўрсатгичлари ҳисобланган бўлади. У худи шунга қараб, халқ хўжалиги учун нефть ва газ қазиб чиқаришга мўлжалланган бўлади, ҳамда ер ости бойлиги билан таъминланиши учун лозим бўлган имкониятлар ҳам ҳисобга олинади. Бу тартибда режалаш ҳар бир коннинг аниқ ҳисобларини олдиндан билишга асосланган бўлгани учун ҳам аҳамиятлидир. Шунинг учун ҳам бундай асослашга турли усуллар орқали ёндошилади. Ишлаб чиқаришни бошқариш технологик жараёнларни бирор ягона мақсад сари режали бошқариш билан муоффақиятга эришиш ҳисобланади. Ишлаб чиқаришни бошқариш усуллари қ ў йидагилардан иборат: 1.Белгиланган техник иқтисодий кўрсаткичларни бошқаришда режа асосида ёндашиш; 2.Вақт мобойнида ишлаб чиқаришни режалаштиришга эришиш; 3.Кўрсаткичларни билган ҳолда ягона мақсад билан ишни ва шароитни ташкиллаштириш. 4.Ишлаб чиқарилган мақсулотни сифатли ва арзонҳолда тайёрлаш; 5.Конларни ишга тушириш, ишлатиш ва махсулотларни қайта ишлаш жараёнидаги асбоб ускуна ва жихозларни ишлашини таъминлаб бериш; 6.Махсулот таннархини камайтириш йўлида қилинадиган харажатларни иқтисод қилишга эришиш. 69

Бу каби услубий босқичларни ҳар бир нефт ь газ тармоқларида ўзларининг дастури этиб олишлари лозим. Чунки ҳар бир олиб бориладиган ишлари ва уларнинг кўрсаткичларидан режа асосида фойдали мақсад қилиб белгилаш янги турдаги автоматик жараёнларни қўллаш билан самарадорликка эришиш мумкин. Ҳозирги вақтда нефт ь ва газ саноати ягона тизимда ишлаш режаларидан ишлаб чиқилган бўлиб, ахборат, режа, ҳисобатлар, маълумотлар ва техник иқтисодий кўрсаткичлар билан ёритилган. VI.2. Конлар бўйича нефть ва газ қазиб олишни режалаштиришнинг хусусиятлари. Бизнинг мамлакатимизда газ қазиб чиқариш, уни бир жойдан иккинчи жойга етказиб бериш, қайта ишлаш ва сақлаш ҳамда истемолчига етказиб бериш бир бутин иш жараёни саналади. Ундан ташқари газ махсулотларини ишлатиш йил фаслларига қараб, ката саноат тармоқларининг истеъмол даражасини ўзгаришини ҳисобга олиниши ва газ истеъмолчиларини газ билан узлуксиз таъминлашни ташкил этиш асосий вазифадир. Мамлакатнинг ривожланишида ёқилғи энергетика махсулотларининг аҳамиятини идрок этган ҳолда газнинг бу борадаги ҳар бир тизимида режалаштирилиб борилади. Буларни амалга ошириш мавжуд газ қувурларини юқори қувватга эга қилиб танланади, ҳамда уларни янгиларини қуриш режалаштирилади. Бу ишлар билан Республикамиздаги бир қатор лойиҳалаштириш институтлари ишлаб келмоқда. Албатта, бундай ҳолларда масаланинг иқтисодий томонларини чуқур таҳлил қилиш мақсадга муофиқдир. Газ конларини ишлатиш жараёнида унинг кўрсаткичларига лозим бўлган ўзгартиришлар киритилиб турилади. Бунга асосий сабаб, газ заҳираларининг ҳолати, янги конларнинг очилиш, газ учун янги 70

истемолчиларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ. Бу жараённинг барчаси техник-иқтисодий томондан баҳоланиб борилади. VI .3. Шимолий Ўртабулоқ конини ишлатишнинг иқтисодий таҳлили. Конни ишлатишни иқтисодий таҳлил қилиш учун сўнги йиллардаги қазиб чиқариш кўрсаткичлари, махсулотнинг таннархи, ишлаб чиқариш харажатлари, махсулотнинг сотилиш баҳоси, қазиб чиқаришнинг ўзгариши ва шу каби бошқа кўрсаткичлардан фойдаланилади. Таҳлил учун аввало ушбу йилларда қазиб чиқарилган махсулот миқдорини аниқлаймиз. Q йил =q·n·k Бу ерда: Q йил - бир йилда қазиб чиқарилган махсулот миқдори, млн.м 3 да; q- қудуқнинг ўртача кунли дебити, минг. м 3 ; n-ишлаётган қудуқлар сони, дона; k- қудуқларни ишлатиш коэффициенти. Юқоридаги формула асосида ҳисоблашлар бўйича 2009, 2010, 2011 йилларда кондан қазиб чиқарилган нефтнинг миқдори қуйидагича Q 2 015 й = 229,022 минг тонна Q 20 16 й = 2 69 , 339 минг тонна Q 20 1 7 й = 2 06 , 818 минг тонна Келтирилган кўрсаткичлардан фойдаланиб кондаги қудуқлардан қазиб чиқарилган нефт нинг йиллар мобайнида ўзгаришини аниқлаймиз. Нефт бўйича: ΔQ 201 7 й = Q 201 6 й - Q 20 15 й = Q 2 – Q 1 ΔQ 1 =2 69 , 339 - 229,022 = 4 0, 317 минг тонна ΔQ 1 = 2 06 , 818 -2 69 , 339 = – 62 , 521 минг тонна Юқоридагилардан кўриниб турибдики, кондан қазиб олинаётган мақсулот миқдори 201 6 йилда 20 15 йилдагига нисбатан камайган. Конда меҳнат унимдорлиги қ ў йидаги ф о рмула орқали ҳисобланади: 71

П у =Q λ Бу ерда: Q – қазиб чиқариш ҳажми, минг.тонна ; λ – кондаги ишчилар сони. Меҳнат унимдорлигини ҳисоблашда қазиб чиқарилган нефтнинг миқдори шу ҳудуд учун белгиланган нефтнинг сотилиш нархига кўпайтирилади. П у = Q⋅Ц λ ; Бу ерда:Ц – нефтнинг сотилиш нархи, сўм/тонна 20 15 йил учун П у = 229 ,022 ⋅138000 32 = 987,657 млн.сўм 201 6 йил учун П у = 269 ,339 ⋅138000 32 = 1161,524 млн.сўм 201 7 йил учун П у = 206 ,818 ⋅149500 32 = 966,228 млн.сўм Умумий рентабеллик ҳар бир солиштириладиган йиллар учун қ ў йидаги формула билан аниқланади: Р= П р Ф ас+Ф ай ; Бу ерда: Пр – олинадиган фойда, минг сўм; Фас –асосий фондлар, минг сўм; Фай – айланма фондлар, минг сўм. Кондаги қазиб чиқариш, техник, ташкилий ва технологик тадбирларнинг иқтисодий самарадорлиги қ ў йидаги формула бўйича ҳисобланади: Э=(С 1 –С 2 )·Q 72

Бу ерда:Э–иқтисодий самарадорлик, сўмда;С 1 – нефтнинг солиштирма нархи, сўм/тонна;С 2 – нефтнинг таннархи,сўм/тонна;Q–нефт қазиб чиқариш миқдори минг тонна. Юқоридаги кўрсаткичларга муофиқ конда таҳлил қилинаётган йилларда нефт ь қазиб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаймиз. 201 6 йилда иқтисодий кўрсаткичлар қуйидагини ташкил этади: Нефтнинг: таннархи– 149000 сўм/тонна; сотилиш нархи– 179400 сўм/тонна; Нефт қазиб чиқариш бўйича иқтисодий самара қуйидагича аниқланади: 20 15 йил учун Э=(138000–115000)· 229,022 = 5267,506 млн.сўм 201 6 йил учун Э=(138000–115000)·269,339= 6194,797 млн.сўм 201 7 йил учун Э=(179400–149500)· 206,818 = 6181,858 млн.сўм 73

Хулоса . Биз мустақиллигимизнинг илк йилларида келажаги буюк давлат қуришнинг ўз олдимизга мақсад қилиб қўйган эдик, деди Президентимиз. Бугун замонавий билимларни пухта эгаллаган, мана шундай ноёб заводларда ишлаётган ё шларимизга қараб қувонамиз ва ана шу эзгу ниятларимизга эришаетганимизнинг амалий ифодасини қўрамиз. 2018 йилда нефт казиб олиш курсатгичларини кутариш максадида куйидаги тадбирларни амалга ошириш мулжалланмокда: Бургиланаётган №№ 159, 160, 10 (подриф), 161, 162, 163 – сонли кудукда бургилаш ишларини тугатиб кудукни ишга тушириш ва шу кудуклардан кунлик нефт казиб олиш хар бир кудукдан 5 тн/кун нефт казиб олиш мулжалланган. Нефт берувчи кудуларга кислотали, суюлтирилган натрий, ПАВ, антинакипин билан ишлов бериш мулжалланган. Конда катлам босимини ушлаб туриш максадида №№ 39, 58, 77, 78, 87, 89, 102, 104, 113, 123 – сонли дамловчи кудукларга кислотали ишлов бериш мулжалланмокда. №№ 43, 81, 92, 96, 97, 101, 103, 109, 111, 115, 117, 118, 152 – сонли нефт берувчи кудукларга туширилган чукурлик насосини ювиш. Кондаги махсулдорлиги яхши кудукларга юкори унумдорликка эга насосларни тушириш. Ишлатилаётган нефт ва газ конларидаги қудуқларда тадқикот ишлари олиб бориш ва унинг натижаларини таҳлил қилиш энг муҳим вазифалардан бири бўлиб хисобланади. "Муборакнефтгаз" нефт ва газ конлари бошкармаси " Ў знефтгазказибчикариш" акциядорлик компаниясига қ арашли б ў либ ва бу бирлашмадаги корхоналар ичида энг олдинги бирлашмалардан бири б ў либ хисобланади. 74

201 8 йилда “Шимолий-Ўртабулоқ” конида ишлаётган кудукларда ва нефть ни дастлабки тайёрлаш қурилмаларида кайта жихозлаш ишларини олиб бориш режалаштирилган. Республикамиз нефт ва газ заҳираларига бой бўлган ўлкадир. Бу табиий бойликлардан унумли фойдаланиш эса бугунги кунда давр талабидир. Мени битирув малакавий ишимда кўриб чиқиладиган иш эса, бу бойликларни тежаш ва улардан унумли фойдаланиш учун муҳим ахамиятга эга. 75

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: 1. С.Т.Овнатанов, К.A.Каранетов, Нефтеотдача при разработке нефтяных месторождений, Недра. Ленинград, 1970г. 2. Н.Д.Гаиров. Нефтеотдача глубоко залегающих пластов, Недра. Москва,1981 г. 3. Г.А.Бабаян и др. Применение карбанизированной воды для увеличения нефтеотдачи, Недра. Москва, 1976 г. 4. Ш.К.Гимотиддинов. Нефтеотдача коллекторов, Недра. Москва, 1970 г. 5. В.П.Гаврилов. Чёрное золото планеты, Недра. Москва, 1978 г. 6. Н.К.Нодыров и др. Технология повышения нефте извлечения, Наука, Алма-Ата, 1982 г. 7. Г.Л.Говорова. Разработка нефтяных месторождений США, Недра. Москва, 1970 г. 8.М.Ф.Мирчинкидр. Физико-геологические проблемы повышения нефте газоотдачи пластов, Недра. Москва, 1975 г. 9. В.А.Амиян, В.C.Уголев Физико-химические методы повышения производительности скважин, Недра. Москва, 1970 г. 10. А.В.Мавлянов и др. Специфика разработки нефтяных месторождений Узбекистана, “Узбекистан“, Ташкент, 1983 г. 11. А.В.Мавлянов. Нефт газ кони геологияси, «фан», Ташкент. 1992 г. 12. О.Х.Мирзажанзаде и др. Технология и техника добычи нефти. 13. М.Л.Сиргучев и др. Применение мицеллярных растворов для увеличения нефтеотдачи пластов, Недра. Москва, 1977 г. 14. Б.Ш.Акрамов “Нефтконлариниишлатиш” Услубий қўлланма. Тошкент, 1995 г. 15. Б.Ш.Акрамов, Р.К.Сиддиқхўжаев “Нефт ва газ иши асослари” фанидан маърузалар тўплами. Тошкент, 1999 г. 16.“Муборакнефтгаз”МЧЖ йиллик хисоботлари. 76

O'xshashlar

Хондиза маъдан майдонидаги ёнғоқлик конининг геологик тузилиши ва маъдандорлиги