Раъногулдошлар оиласи вакилларидан Олма турларининг замбуруғ касалликлари - Botanika - Diplom ishlar

Раъногулдошлар оиласи вакилларидан Олма турларининг замбуруғ касалликлари

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2088.5 KB

Ko'chirib olish

Мавзу: Раъногулдошлар оиласи вакилларидан Олма турларининг замбуруғ касалликлари Кириш. I БОБ. Мевали ўсимликларининг келиб чиқиши ва биологик хусусиятлари. 1.1. Ўсимлик касалликлари туғрисидаги умумий маълумотлар. 1.2. Олма турларининг касалликларини ўрганишда қулланиладиган асосий усуллар. 13. Олиб борилган тажрибаларнинг натижалари. II. БОБ. Раъногулдошлар оиласи вакилларидан Олма турларининг замбуруғ касалликлари II.1. У н-шудринг, қора рак,монилиоз, қўтир (парша) ва занг касалликлари. II.2. Олма дарахтининг замбуруғ касалликларига қарши кураш чоралари Хулоса Фойдаланидган адабиётлар.

Кириш Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида мустақил Ўзбекистон давлатининг асосий мақсади, кишиларнинг озиқ-овқатга, кийим-бошга бўлган талабини, эҳтиёжини қондиришдан иборатдир. Ўзбекистон нафақат пахта, қоракўл тери, пилла толаси макони эмас, балки эл дастурхонининг ноз-неъмати бўлган хилма-хил олма, ўрик, анжир, анор ва бошқа кўпгина ширин-шакар мевалар етиштирадиган гўзал бир бўстон ҳамдир. Ўлкамизнинг кўрки бўлган боғ-бўстонлар халқимизнинг миллий ифтихори ва фахридир. Боғдорчилик ва токчилик билан ота-боболаримиз қадимдан шуғулланиб келишган. Мана шу тўғрисида боғбонлар сардори, машҳур соҳибкор, Давлат мукофотининг лауреати, Меҳнат қаҳрамони Ризамат Мусомуҳамедов шундай дейди: «Боғдорчилик ўзбекларнинг ота-боболаридан тортиб севган касби. Биз кўз очиб узум, ўрик, олма ва бошқа меваларни кўрганмиз. Оналаримиз беланчагимизни ишкомларга, мева дарахтларига осиб аллалаганлар. Йиғлаганимизда сўрғич ўрнига узумнинг донасини сўрдирганлар. Хуллас, мевачилик қонимизга сингиб кетган. Боболар удумини қилиб кўчат ўтказайлик, мева етиштирайлик, халқимизни ширин-шакар мевалардан баҳраманд қилайлик». Боғдорчилик ва токчилик Ўзбекистон учун энг қадимийдир. Шунингдек, қўпши жумҳуриятларга қуруқ мевалар, майиз, мевали дарахтлар, узумнинг хураки навларини етиштириб берадиган асосий базадир. Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида мевачиликни кескин даражада ривожлантириш учун мева дарахтларининг ҳосилини оширишимиз, мевазорларни кенгайтиришимиз, мева навларини яхшилашимиз ва мевачилик ишларини мумкин қадар кўпроқ машиналаштиришимиз лозим. Бу вазифани муваффақиятли бажариш учун мевачилик соҳасида ишлаётган мутахассисларимиз мева ва резавор мева кўчатларини экиш ҳамда парвариш қилиш қоидаларини билишлари, фан ютуқларини ва илғор хўжаликларнинг тажрибаларини кенг миқёсда қўллашлари лозим. Бу тўғрисида юртбошимиз И.Каримов қишлоқ хўжалиги олдига барча экинлардан юқори ҳосил олиш учун тупроқ унумдорлигини ошириш, ишлаб

чиқаришнинг илғор технологиясини жорий этиш, минерал ва органик ўгитлардан самарали фойдаланиш, сизот сувлари ер бетига яқин жойлашган зоналарда мелиорация ишларини тубдан яхшилаш, эрозияга қарши тадбирларни ўтказиш, механизациядан унумли фойдаланиш, серҳосил мева дарахтларини кўпайтиришдек муҳим вазифани қўйди. Ҳозир жумҳуриятимизда мева ва узум етиштириш бўйича ихтисослаштирилган 60 дан ортиқ мевачилик ва токчилик хўжаликлари ташкил этилган. Мустақил республикамизда мевали дарахт ва токлардан юқори ҳосил олаётган хўжаликлар сони йил сайин ошиб бормокда. Ҳаётий эҳтиёжлардан келиб чиқиб, шуни айтиш мумкинки, боғдорчилик ва токчиликни кенг режа асосида ривожлантириш мустақил Ўзбекистон учун долзарб масалалардан биридир. Бу муҳим масалани етарли даражада ҳал этиш мевали дарахт касалликлари ва унга қарши кураш чораларини илмий ишлаб чиқишни тўғри йўлга қўйишни тақозо этади, ушбу диплом ишида биз ана шу муаммони атрофлича ўрганишга ҳаракат қилдик. Кейинги йилларда олма кўчатлари етиштирадиган кўчатхоналарда кўчатлар сифатининг ёмонлашганлиги ва хўжаликларга экилгандан кейин уларнинг қуриб қолиш ҳоллари кузатилмокда. Бунинг асосий сабаби олма кўчатларининг турли хилдаги замбуруғлар, бактериялар ва вируслар билан касалланишидир. Касалликни ўйғотувчи микроорганизмлар олма уруғидан унган, пайвандланган кўчатларни, кўп йиллик олма дарахтини ҳам касаллантира олади. Бу касалликлар асосан замбуруғлар ёрдамида келиб чиқади. Замбуруғ турлари тупроқда, ҳавода, сув ҳавзаларида, ўсимлик қолдиқларида кенг тарқалган, ҳаёт кечириши жиҳатидан турлича бўлган ўсимликлар гуруҳидир. Замбуруғларнинг вакиллари орасида маълум бир турга мансуб ўсимликка мослашган ва ундан касаллик келтириб чиқариш хусусиятига эга бўлган турлари учрайди. Шунинг учун улар кўп йиллик дарахтлар ва уларнинг кўчатларини, мевали ва полиз экинларини, техник ва манзарали ўсимликларни касаллантиради. Жумхуриятимиз миқёсида экологик шароитнинг ўзгариб бориши олма дарахтида ҳар хил касалликларнинг намоён бўлишига сабаб бўлмокда. Ана шу

касалликларнинг олдини олиш ва унга қарши самарали кураш чораларини ишлаб чиқиш долзарб масалалардан бири ҳисобланади. I БОБ. Мевали ўсимликларининг келиб чиқиши ва биологик хусусиятлари. Деҳқончилик ривожланган ва илм фан тараққий қилган сари одам мева ва резавор мева ўсимликларининг ёввойи турларини онгли равишда танлаб олган ва экиб ўстира бошлаган, сўнгра зарур агротехника усулларини қўллаб ана шу ёввойи тур ўсимликларини тобора яхшилаб борган ва кейинчалик хўжалик мақсадларини қондирадиган янги тур-навларни вужудга келтирган. Экиб ўстирилаётган ҳамма ўсимликлар, мева ва резавор мева ўсимликлари ҳам, ўзларининг ёввойи қариндошларига қараганда эртароқ ҳосилга киради, мўлроқ ҳосил беради, уларнинг мевалари йирикроқ, тўйимлироқ ва сифатлироқ бўлади. Шу билан бирга бундай ўсимликларнинг мевалари яхшироқ сақланади, узоқ жойларга жўнатишда бузилмай етиб боради, ҳўллигида ва қайта ишланган ҳолида ҳар хил хўжалик мақсадлари учун сарфланади. Ўрта Осиё, айниқса Тожикистон ёввойи ўсимликлар экиб купайтириладиган асосий манба ҳисобланади. Ер юзидаги барча мамлакатларга нисбатан собиқ СССР ўртача кенгликда ўсадиган ёввойи мева ўсимликларига, Хитой эса субтропик минтақада ўсадиган ёввойи мева ўсимликларига энг бой мамлакатлардан ҳисобланади. Кавказ, Ўрта Осиё ва Узоқ Шарқ мева ўсимликларининг жуда куп тур хиллари ўстириладиган асосий вилоятлардир. Ўрта Осиёда ёввойи мева ўсимликларининг кўпчилиги тоғли районларда, ўрмонларда ва дарё бўйларида сув тошадиган ерларда ўсади. Мева ва резавор мева ўсимликларининг кўпчилиги бизнинг эрамиздан кўп йиллар бурун вужудга келган. Бу ўсимликлар кўп йиллар мобайнида танланиб, ҳар хил ташқи муҳит шароитига мослашганлиги ва уларга деҳқон ҳам таъсир қилганлиги сабабли, ҳозир уларнинг навлари жуда кўпайиб қолган.

Мева ва резавор мева ўсимликлари ўзларининг ботаник белгиларига, биологик хусусиятларига, тупроқ, ёруғлик, нам ва иссикдикка бўлган талабларига, ҳосилдорлигига, меваларининг сифатига, қандай мақсадлар учун ишлатилишига қараб бир-биридан фарқ қилади. Мевали дарахтларнинг ўзига хос яна бир хусусияти шундан иборатки, деярли ҳамма маданий мевали дарахтлар куртак ва искана пайванд қилиш йўли билан кўпайтирилади. Ўзбекистонда ёввойи мева дарахтлари, асосан Тошкент, Самарқанд, Сурхондарё, Қашқадарё ва бошқа вилоятларнинг тоғли районларида ўсади. Кейинги йилларда ёввойи олма, ёнғоқ, бодом, дўлана, писта, тоғолча каби мевали дарахтлар пайванд қилиш йўли билан маданийлаштирилмоқда. Биз юқорида айтилган мевали дарахтлардан олма дарахтининг замбуруғ касалликлари бўйича иш олиб бордик. Олма дарахти Ўзбекистонда қадим замонлардан маълум. Кўпроқ Европа ва Шимолий Америкадан келтирилган олма навлари Қрим кўчат етиштирувчи хўжаликларида кўпайтирилиб Ўзбекистонга олиб келинган. Бутун ер юзида ўртача икдимли жойларда ўсадиган мева дарахтлари орасида олма дарахти майдонининг катталиги жиҳатидан биринчи ўринда туради. Олма оиласига (Rоsасеае) 30 дан ортиқ турлари киради, шундан саккизтаси Ўзбекистонда, 4 та тури Қашқадарёда тарқалган. 1.1. Ўсимлик касалликлари тўғрисидаги умумий маълумотлар. Республикамиз миқиесида экологик шароитнинг узгариб бориши мевачилик ва Боғдорчиликда хир хил касалликларнинг намаен булишига сабаб булмокда. Ана шу касалликларнинг олдини олиш ва унга карши самарали кураш чораларини ишлаб чикиш долзарб масалалардан бири хисобланади. Усимликнинг касаллиги унинг паразит билан узаро муносабати еки мухитнинг нокулай шароити таъсири натижасида пайдо буладиган мураккаб патологик жараендан ибора т . Касаллик натижасида усимликнинг тузилишида марфологик ва анотомик узгаришлар содир булади. Касаллик туфайли келиб чиккан барча узгаришлар таъсирида усимликлар секин усади, хоси л и камайиб кетади, купинча усимлик бутунлай нобуд булади.

Олимлардан В.И.Сербиновнинг 1964 йилда езиши ч а усимлик касалликлари икки гурухга : 1 , нокулай яшаш шароити таъсирида келиб чикадиган юкимсиз ва 2 , замбуруглар, бактериялар, вируслар ва гул л и паразитлар таъсирида келиб чикадиган юкумли касалликларга булинади. Усимликларнинг юкумсиз касалликлари нокулай шароит: юкори еки паст температура, ерда ва хавода нам етишмаслиги еки ортикчалиги, механикавий зарарланиши ва хоказолар таъсирида пайдо булади. Усимликларга сув, корбанат ангидрид ва кислароддан ташкари, макро ва микроэлементлар керак. Ана шу элементлардан бирортаси етишмаса, усимликлар касалланиши мумкин. Масалан, азот етишмаса, усимликлар саргайиб, усиши секинлашади, барглари эрта тукилади, уруг ва мева хосили камайиб кетади еки бутунлай хосил бермайди. Аксинча, азот ортикча булса,усимликлар жадал усади, вегетация даври узайиб кетади, натижада гуллаймайди ва хосил тугмайди. Фосфор етишмаганда усимликларнинг илдиз системаси суст ривожланади, уруглар етилмай колади. Тупрокда темир етишмаслиги хлороз пайдо булишининг сабабларидан биридир, бундан барглар секин-аста куриб, усимликлар ни м жонлашиб колиши кузатилади. Тупрок темпиратураси, намлиги усимликларнинг минерал озикланиш тезлигига бевосита таъсир курсатади. Тупрок курик еки хаддан ташкари нам булса, усимликлар озик моддаларни суст узлаштиради. Паст темпиратурада усимликлар музлаши еки бутунлай нобуд булиши мумкин. Бахорда темпиратура кескин узгариб турса, мевали дарахтлар пустлоги куеш таъсирида куяди, езги юкори темпиратура таъсирида барги буралиб кетади. Юкори темпиратура, тупрокда нам камлиги ва гармсел биргаликда таъсир этса, ғ алла экинларида хаммага маълум юкумли касаллик – захват пайдо булади. Намликнинг хаддан ташкари куп булиши купчилик усимликларга салбий таъсир этиши хаммага маълум. Бунинг асосий сабаби хаво етишмаслиг идан

экинлар зах босиб нобуд булади, дарахтларнинг илдиз бугзи могорлаб, чирийди. Иккинчидан тупрокда нам куп булади, хам усимликлардан мухим паталогик узгаришлар содир булади. Юкимсиз касалликлар кимевий моддалар таъсирида келиб чикади. Юкумли касалликлар юкумсиз касалликлардан фарк килиб усимликларда замбуруглар, бактериялар, вируслар ва бошкалар таъсирида пайдо булади. Бундай касалликлар бир усимликдан бошкаларига утиши мумкин яъни улар юкумлиги билан фарк килади. Олимлардан С.М.Паспелов ва бошкаларнинг 1978 йилда аниклашига юкумли касалликлар табиатда кенг таркалган булиб, бирорта хам усимлик у еки бу юкумли касалликдан холи эмас экан. Усимлик касалликлари нихоятда хилма-хил булиб, уларни бир неча типга бирлаштириш мумкин: догланиш усимликларни баргида ва бошка кис м ларида замбуруг мицел и йсининг губори, зарарланган тукималардан думбокчалар, тукималарнинг хаддан ташкари усиб кетиши, усимликларнинг банглари, мевалари ва бошка органларининг шакли узгаради, чириш, сулиш натижасида усимлик бутунлай нобуд булади. Шунингдек хар хил касалликлар бит т а кузгатувчи таъсирида пайдо булиши мумкин. Масалан, олмада кора чириш кузгатувчиси таъсирида дарахтлар барги догланиши, гуллари куйиши, мевалари чириши, пустлоги нобуд булиши, айрим шохлар ва дарахтлар бутунлай куриб колиши мумкин. Хаммамизга маълумк и , микроорганизмларда (замбуруглар, бактериялар ва вируслар) хлорофилл булмайди, фото синтез килиш хусусияти йук, шунинг учун улар усимликларда хосил буладиган органик бирикмалар билан озикланади. Микроорганизмлар озикланиши усулига кура, паразитлар ва сапрофитларга булинади. Паразитлар тирик тукима хисобига, сакрофитлар нобуд булган усимликларда яшайди. Факат микроорганизмлар эмас, балки айрим гулли хам бутунлай еки кисман узи паразитлик киладиган усимликлар хисобида озикланади.

1.2. Олма турларининг касалликларини ўрганишда қулланиладиган асосий усуллар. Олма дарахтининг замбурут касалликларини ўрганиш мақсадида Қарши шаҳрида ва Қарши Давлат университети тажриба боғида 2002 ва 2003 йилларда кузатиш ишлари олиб борилди. Бунинг учун текширилган боғлардаги ҳар хил олма дарахтидан алоҳида гербарий тайёрланиб, йиғилган вақти ва жойи кўрсатилди. Шу билан бирга касалланган олмалар ҳам касаллик турларига қараб ажратилди. Касалланган олма меваларидан ва баргидан тайёрланган гербарийдан лаборатория шароитида касалликни келтириб чиқарган замбуруғлар ажратиб олинди. Бунинг учун Н.А.Наумов (1937), В.И.Билай (1977), М.Б.Хохряков (1969) лар томонидан тавсия этилган намланган камера усулидан фойдаланилди. Касалликларни текшириш ва аниқлаш ишлари Қарши Давлат университети ботаника кафедрасида олиб борилди. Касал ўсимликдан инфекцияни яъни замбуруғни ажратиб олиш учун текширилаётган ўсимликнинг барги, новдаси, пўстлоғи ва меваси аввал спиртда кейин алангада стерилланиб, Петри идишларида тайёрланган нам камера муҳитига қўйилди ва 25-27 даража иссикдикда термостатда 3-4 кун сақланди, кейин микроскопда аниқлаш, текшириш ва кузатиш ишлари олиб борилди. Паразит замбуруғ турлари, асосан, ўсимлик органларининг юзасида ёки тўқимасининг ичида ҳаёт кечиради. Олма дарахти ўсимлигининг юзасида жойлашган замбуруғ турларини ажратиб олиш учун ювиш усулидан фойдаланилди. Бунинг учун текширилаётган ўсимликнинг бирор қисми стерилизация қилинган сувга солиб чайқатилади, ювилиб тушган замбуругнинг спора ва конидиялари микроскопда кўрилиб текширилади. Олма меваси ва органлари юзасини стерилизация қилишда, олма меваси, барги ва новдаларини спиртда бир неча секунд сақлаб, уни спиртовкадаги алангага тутилади, кейин дистерланган сувга ботирилади ва Петри идишчаларидаги нам камерага жойлаштирилади. Тажрибанинг учинчи ва тўртинчи кунлари микроскопда кузатилади.

13. Олиб борилган тажрибаларнинг натижалари. Ўсимлик касалликлари Ўзбекистонда мевачиликнинг ривожланишига анчагина зиён етказади. Шунинг учун олма дарахтининг ҳосилдорлигини ошириш, сифатини яхшилаш учун, олмазорларни серҳосил навлардан ҳосил қилиш, олма кўчатларини интенсив ва юқори агротехника асосида парвариш қилиш билан бир қаторда уларни касаллик ва зараркунандалардан асраб қолиш чораларини амалда тадбиқ қилиш муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирги шароитда жумҳурият олийгоҳларида таълим олаётган талабалар қишлоқ хўжалик ўсимликларининг биологияси ва экологиясидан билимларини ўзлаштирибгина қолмасдан, балки ўсимликларда содир бўладиган касалликларни келтириб чиқарувчи замбуруглар ва бактериялар тўгрисида ҳам тўлиқ тушунчага эга бўлиши керак. Шунингдек, бу мутахассислар ўсимликларни касаллик ва зараркунандалардан муҳофаза қилишнинг интегра-цияланган (яхлитланган) таркибини такомиллаштириш, биологик усулларни ўрганиш ва ишлаб чиқаришга жорий этиш, юксак самарали ва экологик жиҳатдан хавфсиз воситалар ҳамда янги турдаги ўгитларни ишлаб чиқариш ва уларни ишлаб чиқаришни жадаллаштириш, ривожлан-тиришга тадбиқ қилишлари лозим. Маълумки, ҳар хил касаллик ва зараркунандаларнинг олма дарахтига ва унинг ҳосилига келтирган зиёнлари туфайли ҳосилдорлик камайиш билан бирга унинг сифати ҳам пасаяди. Олма дарахтида учрайдиган ҳар қандай касаллик дарахт тўқималаридаги модда алмашиниш, нафас олиш, фотосинтез, сув ва озиқ моддаларини ўзлаштиришни издан чиқариб, ўсимликнинг ўсиши ва ривожланишини сўсайтиради, ҳосили камаяди ва ниҳоят у нобуд бўлади. Бизга маълумки, ташқи муқит ёки микроорганизмлар таъсирида ўсимликнинг нормал ўсиш ҳолатининг бузилиши ўсимлик касаллиги дейилади. Ривожланиш жиҳатидан соғлом ўсимликдан фарқ қиладиган бирорта ўзгаришга эга бўладиган ўсимлик касал ҳисобланади. Ўсимлик касалликлари юқумли ва юқумсиз гуруҳларга бўлинади. Юқумли касалликлар бактерия, замбуруғлар, вирус ва гулли паразит ўсимликлар таъсирида рўй берса, юқумсиз касалликлар об-ҳавонинг ноқулай келиши

(гармсел, кучли совуқ тушиши), тупроқда айрим озиқ моддаларининг етишмаслиги ёки ортиқ бўлиши, олманинг новда ва таналари бевақт ҳамда нотўгри кесилиши натижасида содир бўлади. Мевачиликдан мўл ҳосил олишга ёрдам берувчи асосий омиллардан бири мева дарахтларида учрайдиган касалликларни пухта ўрганиш ва уларга қарши кураш тадбирларини ишлаб чиқишдан иборатдир. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон шароитида ўсадиган олма ўсимлиги ва олма меваси асосан, қора рак касаллиги, кулранг чириш, қўтир (парша), ун-шудринг, калмараз, пўкак ва бошқа касалликлар билан энг кўп зарарланади. II. БОБ. Раъногулдошлар оиласи вакилларидан Олма турларининг замбуруғ касалликлари II.1. Ун-шудринг, қора рак, монилиоз, қўтир (парша) ва занг касалликлари. Олманинг ун-шудринг касаллиги Бу касалликни 1895 йилда Тоғли Зарафшон шароитида олма дарахтида В.Л. Комаров аниқлайди. Ўзбекистонда ун-шудринг касаллиги ҳамма мевазорларда, тоғ ва тоғ олди зонасида ва ёввойи дарахтзорларда кенг тарқалгандир. Биз текшириш олиб борган Қарши шаҳрида ва Қарши Давлат университетининг тажриба боғида ун- шудрингдан зарарланган олма дарахтлари 10 фоизни ташкил қилди. Бу касаллик олмада эрта баҳорда пайдо бўлади, унинг белгилари шуки, олма барглари ва ёш новдалари унсимон оқ ғубор қопланади, бу ғуборлар осонлик билан тушиб кетади. Барглар қаттиқ зарарланса буралади, мурт бўлиб қолади ва қуриб, тўкилиб тушади. Кейинчалик иккинчи марта барги чиқади, энди бу барглар касалланмайди ва тўкилмайди. Касалликнинг яна бир белгиси касалланган новдаларнинг учи қурийди. Айрим йиллари бу касалликдан олманинг гуллари ҳам шикастланади. Гулларнинг шакли ўзгаради, тўшуллар тўкилиб кетади. Касалликни халтачалилар синфига кирувчи Podosphaerea 1еисоtricha деган замбуруғ туғдиради. Бу замбуруғ касалланган олма дарахтн органлари сиртида мицелийлар, конидиябандлар ва кўп ггикдорда конидиялар ҳосил қилади. Замбуруг касалланган органларга жойлашиб, уларнинг тўқималари

ичига ўсимталарини (гаусториялар) киргизиб олади ва шулар орқали ўсимлик ширасини сўради. Ун-шудринг касаллигининг қўзғатувчиси асосан мицелий шаклида касалланган новдаларда қишлайди, булар касаллик тарқалишининг дастлабки манбаи ҳисобланади. Баҳорда куртаклар уйғониши билан мицелий ўсиб, барг муртакларининг эпидермис хўжайраларига киради ва барг ўсиши билан унинг бутун юзасини қоплайди. Мицелийда ҳосил бўладиган жуда кўп конидиялар шамолда тарқалиб, ёш ва соғлом барг ва новдаларни ёппасига зарарлайди. Ёз охирида мицелий мева ёки куртаклар ичига кириб олиб қишлаб чиқади. Касаллик ўсимликнинг ўсиш даврида конидиялар билан тарқалади. Касаллик Ўзбекистон, айниқса, Қозоғистон шароитида кенг тарқалган ва деярли ҳамма жойда учрайди. Ун-шудринг касаллиги қўзғатувчиси қуруқ ва иссиқ иқлим шароитида яхши ривожланади. Бундай шароитда олма дарахти кучли зарарланиши мумкин, чунки намлик кам бўлган шароитда ўсимликнинг чидамлилиги камаяди. Бироқ шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, ун-шудринг касаллигининг тез ривожланишига мўътадил намлик ва ҳаво температураси ҳам ёрдам беради. Баҳорда ва иссиқ кунлар бошлангунга қадар касалликнинг энг кўп ривожланиши кузатилади. Соя, деярли шамол эсмайдиган кўчатзорларда касаллик ривожланади. Қора рак касаллиги Касалликни такомиллашмаган замбуруглар синфига кирувчи Sphaeropsis та1оrит Реск қўзғатади. Бу хавфли касаллик бўлиб, ўсимликнинг ҳамма қисмларини пояси, шохлари, барги, меваси ва гулларини зарарлайди Бизнинг шароитда бу касалликдан олма дарахтининг асосан танаси ва шохлари касалланади. Тана ва шохлар пўстлоғида аввал оқиш, кейинчалик тўқ кулранг тусли ботиқ доғлар ҳосил бўлади. Бу доғлар катталашиб, кўпинча, дарахт танаси ва шохларини қоплаб олади. Натижада дарахтларнинг пўстлоғи аста-секин қораяди, зарарланган тўқималар орасида ёриқлар ҳосил бўлади, касалланган дарахт пўстлоқлари ҳам ёрилади ва остидан қорайган ёғочлик кўриниб қолади.

Касалланган пўстлоқнинг устида концентрик жойлар аниқ кўринади, қуриган пўстлоқнинг устида кейинчалик қора нуқталар (замбурут пикнидийлар) ҳосил бўлади. Натижада дарахт пўстлоғи майда ғадир-будир бўлиб қолади. Қора рак доғлари шох ва танани ҳалқа шаклида ўраб олса, шох ҳам тана ҳам қурийди. Касаллик натижасида меваларда йиғим-терим бошланмасдан олдинроқ чирик пайдо бўлади. Чирик кичкинагина қорамтир доғдан бошланиб, аста-секин ўсиб, бутун мевани қоплайди ва натижада мева қорайиб, бужмаяди, мумланади. Олма мевасининг ҳамма жойини пикнидалар қоплаб олади ва мева ғадир-будир бўлиб қолади. Зарарланган дарахт пўстлоғида буртиб чиққан жуда кўп нуқталар, замбуруғ спораларидан иборат пикнидалар ҳосил бўлади. Пикнидаларни микроскоп орқали кўрганимизда жуда кўп қора, йирик бир хўжайрали спораларни кўрамиз. Споралар шамол, ёмғир томчилари ва ҳашоратлар билан соғлом олма дарахтига тарқалади ва уларни ҳам зарарлайди. Споралар ўсимлик тўқималарига, асосан, дарахтнинг механикавий шикастланиши, совукдан вужудга келган ёрикдар, қуёшдан куйиш, ҳашоратлар шикастлаган жойлар орқали киради. Айниқса, нимжон ўсимликлар қаттиқ зарарланади. Замбуруғ зарарланган ггўстлоқда пикнидалар ёки мицелий кўринишида қишлайди. Ўсимликлар пикнидаларда ҳосил бўлган споралар таъсирида касалланади, касаллик апрелдан сентябргача давом этади. Замбуруғ споралари 26-27 даражада яхши ўсади, касалликнинг ривожланиши учун энг қулай иссиқлик ҳам 26-27 даража ҳисобланади. Иссиқ ва ёмгирли ҳаво замбуруг спораларининг тарқалиши ва ўсишига ёрдам беради. Бу замбуруғ таъсирида олма дарахтидан ташқари нок, беҳи, хурмо, ёнғоқ, лимон ва анорлар ҳам зарарланади. Олманинг қора рак касаллиги Ўзбекистонда кенг тарқалган бўлиб, бундан энг кўп ҳосилга кирган дарахтлар кўп зарарланади. Еш дарахтлар камроқ зарарланади. Ўзбекистон шароитида дарахтлар қора рак касаллиги билан, кўпинча, баҳорда зарарланади.

Олманинг калмараз касаллиги Бу касалликни олма дарахтида халтачали Venturia inaeqalis замбуруги қўзғатади. Бу паразитнинг халтачали стадиядан ташқари такомиллашмаган замбуруғларга хос бўлган конидия стадияси ҳам бўлади. Бу замбуруғ халтачалилар синфига мансуб. Калмараз нам етарли бўлмаган туманларда уруғли мева дарахтларида жуда кўп тарқалган кзсалликдир. Кейинги йилларга қадар бу касаллик фақат ёввойи ва маҳаллий олма навларида, асосан, тоғ ва тоғ этаги районла-рида учрар эди. 70 йилларда касаллик Ўзбекистоннинг ҳамма боғдорчилик хўжаликларига тарқалиб, маданий навларда, айниқса Ренет Симиренко навида ҳам учрай бошлади. Вужудга келган метеорологик шароит туфайли касаллик кенг тарқалиб, дарахтларни қаттиқ шикастлантира бошлади. Замбуруғ асосан, барг ва меваларни зарарлайди. Барг ёзилиши билан баргларда оч рангли мойсимон доғлар пайдо бўлади. Доғлар қораяди ва барг замбуругнинг конидия спораларидан иборат тўқ рангли бахмалсимон ғубор билан қопланади. Доғларнинг катталиги мева нави ва об-ҳаво шароитига қараб ҳар хил бўлади. Касалликка чидамсиз навларда бу доғлар йирик ва қалин ғуборли бўлади. Шунингдек, касалликдан мевабанд ва банд баргларининг зарарланиши ҳам кузатилади, яъни барглар ва тугунчалар эрта тўкилиб, ҳосилдорлик кескин камаяди. Меваларда қорамтир-кулранг юмалоқ доғлар пайдо бўлади, меванинг зарарланган тўқимаси пўкакланади, баъзан эса ёрилиб кетади (2-расм). Агар мева эрта зарарланса унинг шакли ўзгаради, бир томонга қийшайиб ўсади. Мевалар сақлаш вақтида ҳам калмараз билан касалланиши мумкин. Калмараз билан касалланган новдалар йўғонлашиб, пўстлоғи ёрилиб кетади ва натижада улар совуққа чидамсиз бўлиб қолади, қаттиқ зарарланганда эса қуриб қолади. Замбуруғ касалланиб тўкилган баргларда қишлайди ва ана шу зарарланган олма баргларида мева таналар-перицийлар кўринишидаги халтачали стадиясини ҳосил қилади. Перицийларда кўплаб халтачалар бўлиб, уларнинг ҳар

бирида саккизтадан спора жойлашган. Халтачада жойлашган споралар икки хўжайрали, яшил рангда бўлиб мева таналари қишда зарарланган баргларда қишлаб баҳор ва ёзда етилади. Перицийдаги халтача споралар иссиқ кунлар бошланиши билан барглар нимиқиб шишганда тўкилади. Мева таначалар билан халтача споралар бир вақтда етилмайди, шунинг учун улар ҳар хил вақтда тўкилади. Бизнинг олиб борган кузатишларимиз натижасида пгу нарса маълум бўлдики, баъзи йиллари мева таначалари ва халтача споралар ҳатто бир неча ойда ҳам етилар экан. Халтача споралар сув томчисидан ўсади ва баргларни зарарлаб, уларда тўқ ранг губорли ўзига хос ҳосилаларини вужудга келтиради. Тўқ рангли, бахмалсимон ғубор замбурутнинг конидияспораларидан иборатдир. Ёз давомида ана пгу конидияспораларнинг бир неча бугини етилади. Кузда зарарланган тўқимада (баргда) тўп-тўп, баъзан, якка ҳолда перицийлар пайдо бўлади, бу перицийларни микроскопсиз оддий кўз билан ҳам кўриш мумкин. Улар қора нуқталар кўринишида бўлиб, баргнинг қуёшга қараган томонида, устки ёки остки томонида жойлашади. Замбуруғ баргларни касаллантириши натижасида ўсимлик органларида физиологик ўзгаришлар яъни фотосинтез ҳодисаси сусаяди ва дарахт заифлашиб қолади. Айрим йиллари барг бандлари, мева бандлари, гуллар кучли зарарланади, бунинг натижасида барг ва тутунчалар барвақт тўкилиб кетади, касалланган гуллар мева тугмайди. Олма дарахтида учрайдиган калмараз касаллигининг ривожланиши ва тарқалишида ҳавонинг намлиги ва температураси катта роль ўйнайди. Замбуругнинг ривожланиши учун энг қулай температура 18-22 даража ҳисобланади. Калмараз касаллиги қўзғатувчилари маълум бир дарахтларга зарар етказади, лар фақат ўзи озиқланадиган ўсимликларга мослашган бўлади. Бу замбуруғ турли хил навларга турлича зарар етказади ва ҳар хил экологик омилларга ҳар хил муносабатда бўладиган турлардир.

Калмараз касаллиги олма ва нок дарахтига, айниқса, катта зарар етказади. Қаттиқ зарарланиш рўй берганда барглар муддатидан олдин сулийди ва натижада мева ҳосили камаяди, дарахтнинг ўсиши секинлашади, совуққа чидамлилиги пасаяди. Касалланган мевалар сифатсиз ва сақлаш учун яроқсиз бўлиб қолади. Калмараз касаллиги ҳамма ерда тарқалган. Намлиги юқори бўлган туманлар касаллик туфайли катта зарар кўради. Монилиоз касаллиги Монилиоз касаллиги уругли меваларнинг кўпчилигида учрайди. Бу касаллик билан, асосан, олма ва нок мевалари кўпроқ зарарланади. Касалликни Monilia Iructigena деган, вояга етмаган замбуруг туғдиради. Бу такомиллашмаган замбуруғлар синфига киради. Қарши шаҳрида ва Қарши Давлат университетининг тажриба боғида олиб борилган текширишлар натижасида нгу нарса аниқландики, касаллик қўнғир рангли кичкина доғдан бошланиб ва тез орада ўсиб бутун мевани қоплаб олади. Мева эти юмшаб, қўнғир тусга киради ва мазаси бузилади, 5-6 кунда доғнинг устида спора ҳосил қилувчи ёстиқчалар ҳосил бўлади. Касаллик натижасида юқори ёки паст температурада ва қуруқ ҳавода мевалар қорайиб, мумланиб қолади. Бужмайиб ёки мумланиб қолган меваларнинг бир қисми дарахтда қолиб, инфекция манбаи бўлиб хизмат қилади. Мева ичидаги мицелий замбуруғ кирган жойидан ҳар томонга бир текис тарқалади. Шунинг учун ёстиқчалар концентрик айлана ҳосил қилиб жойлашади. Олма мевасининг монолиоз касаллиги ҳосилга ниҳоятда катта зиён етказади. Ҳосилнинг нобуд бўлиши ва кейинчалик терилган меваларнинг чиришига кўра, у калмараз касаллигидан устун туради. Республикамизнинг жанубий вилоятларидаги айрим хўжаликларда ҳосилнинг 50-60 фоизи касалликдан нобуд бўлади. Касалликни вужудга келтирувчи замбурут мицелий шаклида зарарланган меваларда, ерда ва дарахтларда қишлайди. Баҳорда меваларда конидия споралари ҳосил бўлади. Ана шу споралар шамол, ёмғир ва ҳашоратлар ёрдамида ҳамма жойларга тарқалади. Олма мевалари фақат айрим ҳашоратлар

(казарка, мева қуртида), қушлар ва момақалдироқ вужудга келтирган механикавий шикастланишлар орқали зарарланади. Ҳосил бўлган конидияли споралар сув томчисида .ёки ҳавонинг нисбий намлиги юқори бўлганда ўсиб чиқади. Замбуруғнинг ривожланиши учун энг қулай ҳарорат 26-28 даража ҳисобланади. Қўнғир тусли доғ ҳосил бўлгунга қадар замбурутнинг инкубация даври 3-5 кун, спора ҳосил бўлиши 8-10 кун давом этади. Инкубация даврининг қисқа бўлиши касаллик қўзғатувчисига ёз-куз фаслида жуда кўп буғун қолдириш имконини беради. Ҳавонинг қулай бўлиши ва механикавий шикастланишлар касалликнинг авж олишига сабаб бўлиши мумкин. Олма монолиоз касаллиги олманинг гуллаш вақтида ҳаво намлиги юқори, температура паст бўлганда, айниқса, кучли ривожланади ва ҳосилга катта зарар етказади. Олма илдизининг бактериал рак касаллиги Бу касаллик олма ўсимлигининг илдизи ёки илдиз бўгзида шиш ҳосил бўлиши билан характерланади. Илдизда ҳосил бўлган шишлар аввал жуда кичкина, секин-аста йириклашиб, нўхатдек катталикда бўлади (бу вақтда кўзга кўринади), кейинчалик катта бўлиб кетади ва шишнинг устида иккиламчи шиш ҳосил бўлиши сабабли ғадир-будир бўлиб қолади. Бу шишлар ўсимликда бир неча ойдан 2-3 йилгача сакданади. Улар қишлаб чиқиб келгуси йили яна ўсади ёки қуриб, тушиб кетади, шишлар ўрнида баъзан янги шишлар ҳосил бўлади. Рак касаллиги билан касалланган дарахтлар ривожланишдан анча орқада қолади, уларнинг барглари сарғаяди ва қуриб қолади. Қуриб қолишнинг сабаби шуки, илдиздаги шишлар ўсимликда сув ва озиқ моддаларнинг ҳаракатланишига тўсқинлик қилади. Олма дарахтининг илдизилаги рак касаллигини Рuccinia spinosae деган бактерия вужудга келтиради. Бу бактерия зарарланган жойлар орқали ўсимликка кириб хўжайраларни ўлдирмайди, аксинча, уларнинг ўсиши ва ривожланишини тезлаштиради, натижада шишлар ҳосил бўлади. Бу бактерия олмадан ташқари юқори ўсимликларнинг 40 га яқин турини, пгу жумладан, кўпгина мева

дарахтлари ва қанд лавлагини ҳам зарарлайди. Бу бактерия тупрокда узоқ вақт сақланиши мумкин. Занг касаллиги Олманинг занг касаллигини базидиомицетлар синфига кирувчи Рuccinia spinosae замбуруғи туғдиради. Занг замбуруги касаллиги олмада жуда авж олиб, ривожланиб, олманинг барг ва баргбандини зарарлайди. Касалликнинг бошланиши баргларда даставвал майда, юмалоқ, сарғиш- яшил тусли доғлар кўринишида пайдо бўлади. Кейин доғлар катталашади, барг тўқимаси қалинлашади ва доғлар оч қизил ёки тўқ қизил тусга киради. Касаллик натижасида зарарланган органларнинг шакли ўзгаради, новдалар ўсишдан тўхтайди. Айрим йиллари зарарланган новдалар бутунлай қуриб қолади. Касаллик туфайли барглар ассимилияция юзасининг кескин камайиши натижасида мевалар яхши тулишмайди. Зарарланган барглар тўкилади. Касаллик ёппасига авж олган йиллари августнинг бошларида дарахтларнинг 60-70 фоиз барги тўкилади. Касалликни ҳосил қилувчи замбуруғ мицелий шаклида саур арчада ва олма новдаларида қишлайди. Эрта баҳорда саур арчадазанг касаллигининг замбуруғи ташқарига жуда кўп телейтоспоралар ҳосил қилади. Сурункасига ёғин ёғиб, иссиқлик 8 даражадан пасайиб кетганда телейтоспоралар шишади, шиллиқланади ва ўсиб базидияспоралар базидияларга айланади. Ана шу базидияспо-ралар шамолда олманинг барглари ва бошқа органларига ўтиб уларни касаллантиради. Касаллик уч ой ва ундан ҳам кўп давом этади, чунки телейтоспоралар бирданига ўсмайди, уларнинг ўсиши ёғингарчиликка боғлиқ. Олма дарахтида ҳосил бўладиган эцидиоспоралар шамол ёрдамида саур арчага ўтиб, уни зарарлайди. Замбуруғ Н.Г.Запрометовнинг аниқлашича саур арчада 20 ойга яқин вақт ичида ривожла- нади. Касалликнинг ривожланиши метеорологик шароит ва айниқса, намгарчиликка боғлиқ.

Цитоспороз Касаллик уруғли ва данакли мева экинларининг новдалари ва скелет шохларида пўстлоқнинг нобуд бўлишини келтириб чиқаради. Дастлаб касаллик белгилари қора ракни эслатади. Бироқ кейинчалик пўстлоқнинг кўмирга айланиши ва бўялиши кузатилмайди. Пўстлоқ қизғиш-жигарранг тусини сақлаб қолади ва ёғочликдан қийин ажралади. Цитоспороз зарарланган жойларда пўстлоқ териси остидан чиқиб турувчи жуда кўп ярим шарсимон стромалар ҳосил бўлади. Цитоспороз қўзғатувчиси – Sphaeropsidales тартибига мансуб такомиллашмаган Замбуруғлар: Cytospora carphosperma Fr ., C . capitata Sacc . et Schilz . (иккаласи ҳам олмада), C . m а crospora Robernh (олма ва нокда) ва C . cydoniae Bud . at Kab . (беҳида). C . carphosperma нинг стромаси эллипссимон ёки тўмтоқ учли, зайтунранг-қора, асосида диаметри 1,5 мм гача, юзага қора устьицали думалоқ ёки эллипссимон қора пластинка билан (диаметри 250-450 мкм) чиқиб туради. Іар бир стромада 15-18 камера (пикнида) мавжуд бўлиб, уларда тупча шаклида узунлиги 15-18 мкм бўлган конидиябандлар жойлашади. Конидиябандларда ўлчами 4,5-6,5х1,5 мкм ли сосискасимон конидийлар шаклланади. C . capitata нинг стромаси концентрик жойлашган кўп камералардан иборат. Унинг ўлчами асосида 1,4-1,6 диаметрли, баландлиги 400-600 мкм; юзага қора устьицали қавариқсимон қора пластинка билан чиқади. Конидиябандлари тупсимон, конидийлари эса сосискасимон, ўлчами 4-5,8х1,1-1,8 мкм. C . m а crospora кўп камерали конуссимон стромага эга, асосида диаметри тахминан 1,5 мкм, баландлиги 600 мкм гача, битта қора устьицали. Зайтунранг-яшил деворли ҳар хил шаклдаги камералар 1,5-2 ярус бўлиб жойлашади.

Конидиябандларининг узунлиги 22 мкм, ўткир учли, шохланган, конидийлари эса сосискасимон, ўлчами 5-6,5х1,5 мкм. C . cydoniae нинг стромаси зайтунранг-қора, ярим шарсимон, думалоқ ёки эллипссимон асосли, диаметри 1-1,5 мкм, сўрғичсимон ялтироқ қора устьицали, концентрик жойлашган думалоқсимон ялтироқ камерали. Конидиябандлари ипсимон, узунлиги 20-35 мкм. конидийлари сосискасимон, ўлчами 6,5х1,5 мкм. баъзан мазкур Замбуруғлар Diaporthales тартиби, Valsaceae оиласи, Valsa авлодига киритилувчи халтали давр ҳосил қилади. Ўсимликларнинг зарарланиши, қоидага мувофиқ, механик шикастланган жойларда амалга ошади. Кўпинча цитоспороз қора ракнинг ривожланишига имкон беради. Касаллик кучли ривожланганда дарахтлар вақтидан илгари нобуд бўлади. Цитоспороз

Олма парша касаллиги Касаллик ҳамма жода тарқалган, аммо намлиги юқори ҳудудларда кучли зарар келтиради. Барг, новда ва мевалар касалланади. Баргларда яшил- зайтунранг бахмалсимон ғубор билан қопланувчи думалоқ қўнғир доғлар пайдо бўлади. Доғларнинг ўлчами 2 дан 13 мм гача ўзгаради, бу баргнинг ёши, навнинг чидамлилиги ва об-ҳаво шароитларига боғлиқдир.энг йирик доғлар чидамсиз навларнинг ёш баргларида ва серёғин об-ҳавода кузатилади. Олмада ғубор одатда баргларнинг устки томонида, нокда эса остки томонида ҳосил бўлади. зарарланган барглар вақтидан илгари қурийди ва тўкилади. Меваларда парша тўқ зайтунранг бахмалсимон ғубор билан қопланган, ингичка ҳошия билан кескин чеараланган доғлар кўринишида пайдо бўлади.

Мазкур жойларда юқориги ҳужайра қатлами пўкаклашади, бу эса патогеннинг тўқимага чуқурроқ кириб боришига барҳам беради. Бироқ зарарланган жойнинг пўкаклашиши меванинг бир текис ўсишига тўсқинлик қилади ва зарарланган жойларда ёриқлар пайдо бўлади. Іосил тез-тез туман тушиб турувчи сернам об- ҳавода йиғиб олинганда меваларда жуда майда жигарранг-қора доғлар кўринишидаги кечки парша юзага келади. Касаллик айниқса сақлашда тўлиқ юзага келади. Новдаларнинг зарарланиши пўстлоқда кичик шишларнинг пайдо бўлиши билан ажралиб туради, кейинчалик улар ёрилади ва пўстлоқ майда тўкилувчи ёриқлар билан қопланади. Новдалар ўсишдан тўхтайди ва кўпинча уларнинг нобуд бўлиши кузатилади. Парша кўпинча гул, мевабанди ва баргбандида ҳам ривожланади, бу барглар ва тугунчаларнинг вақтидан илгари тўкилиб кетишини келтириб чиқаради. Баъзан олмада парша куртак қобиқларида ҳам учрайди. Касаллик қўзғатувчиси – Dothideales тартибига мансуб халтали Замбуруғлар: олмада – Venturia inaequalis Wint., нокда – Venturia pirina Aderh. Морфологик жиҳатдан мазкур Замбуруғлар бир-биридан деярли фарқланмайди, аммо биологик хусусиятлари жиҳатидан улар тор ихтисослашган, яъни озиқланадиган ўсимлигига мослашган. Шу боис олма паршаси нокни, нокники эса олмани зарарламайди. Парша қўзғатувчисининг халтали даври баҳорда қишлаб чиққан зарарланган баргларда ҳосил бўлади. Барг мезофилласининг зарарланган жойи атрофида куздаёқ кўп сонли ўткир тукчалар билан қопланган, устьица орқали юзага чиқиб турувчи псевдотецийлар шаклланади. Одатда ҳар бир парша доғи атрофида бир нечта псевдотеций юзага келади. Уларнинг ҳар биридан баҳорда 120-200 та тўқмоқсимон-цилиндрсимон халталар, ҳар бир халтада эса 8 тадан икки ҳужайрали сарғиш-яшил халтаспоралар ҳосил бўлади. V. inaequalis да псевдотеций диаметри 90-120 мкм, халта ва халтаспораларнинг ўлчами эса мос ҳолда 40-70х10-12 ва 13-17х6-7 мкм; V. pirina да псевдотеций диаметри 120-160 мкм, халта ва халтаспораларнинг ўлчами эса мос ҳолда 50-70х10-12 ва 14-20х5-8 мкм бўлади (38-расм). Халтаспораларнинг

етилиши ва сочилиши танаффусли намлик ва 7 дан 23 0 С гача бўлган ҳарорат диапазонида (қулай чегараси 18-20 0 С) юзага келади. Шундай қилиб, халтаспоралар баҳорда ўсимликларни зарарловчи бирламчи инфекция манбаи ҳисобланади. Уруғли мева экинлари касаллик қўзғатувчиларининг спора ҳосил қилиши: 1-олма паршаси қўзғатувчиси (а-конидийли конидиябандлар, б-халта ва халтаспорали перитеций); 2-олма қора раки қўзғатувчиси пикноспорали пикнидасининг кесилган кўриниши; 3-нок қўнғирланиш қўзғатувчисининг конидиябанддаги конидийлари; 4-олма ун шудринг қўзғатувчиси (а- клейстотеций, б-халтаспорали халта, в-конидиябанддаги конидийлар); 5-олма

филлостиктоз кўзғатувчиси пикноспорали пикнидасининг кесилган кўриниши; 6- олма мева чириши қўзғатувчисининг конидиябанддаги конидийлари. Иссиқ иқлимли ҳудудларда халтаспораларнинг сочилиши баҳор бошида, салқин жойларда эса баҳор охирида содир бўлади. халтаспораларнинг халтадан чиқиши об-ҳаво шароитларига боғлиқ равишда 60 кунгача давом этиши мумкин. куртакларнинг ёзилиши, ғунчаларнинг ранг олиши, гуллаш ва гултожбаргларнинг ялпи тўкилиши даврида халтаспораларнинг сочилиши ўсимликларнинг зарарланишиу учун энг хавфли ҳисобланади. Халтаспоралар ҳаво оқими ва сув томчилари билан тарқалади. Халтаспоралар мўл намлик ва 2 дан 30 0 С гача ҳароратда ўсади. Қулай ҳароартда (18-20 0 С) уларнинг ўсиши 4 соаттдан сўнг, қуйи ва юқори ҳароратларда (мос ҳолда 6 ва 27 0 С) эса 6 соатдан сўнг бошланади. Халтаспора ўсимта ҳосил қилади, у ўсимлик тўқимасига кириб, мицелийнинг ривожланишини бошлаб беради. Замбуруғ ёш баргларни зарарлайди, у 25 кунликдан катта баргларга кирмайди. Касалликнинг инкубация даври 8-21 кунгача давом этади. Іарорат 17-21 0 С бўлганда у 10 кунни (нокда 1-2 кун камроқ) ташкил этади. Паршанинг биринчи белгилари гултожбаргларнинг ялпи тўкилиши даврида кузатилади. Парша ўсимликнинг ўсаётган аъзоларида конидиал даврида пайдо бўлади. барг эпидермиси остидаги мицелийда ялпи чим ҳолида зайтунранг, тўсиқсиз конидиябандлар ҳосил бўлади. уларда якка, тескари ноксимон ва тухумсимон, яшил-сариқ конидийлар шаклланади. Улар етилганда эпидермис ёрилади ва конидийлар шамол оқими ва ёмғир томчилари билан осон тарқалади ва соғлом ўсимликларни зарарлайди. вегетация даврида парша қўзғатувчилари 4-6 дан 9-10 тагача конидий генерациясини бериши мумкин. Ўсимликлар конидийлар билан зарарланганда халтаспоралар билан зарарлангандаги каби инкубация даврини ўтайди. Олманинг парша қўзғатувчиси конидиал даврида Fusicladium dendriticum Fckl ., нокда эса – Fusicladium pirinum Fckl . деб аталади. F . dendriticum да конидиябандларнинг ўлчами 15-40х4-6 мкм, конидийлари эса – 13-30х6-12 мкм

(38-расм), F . pirinum да мос ҳолда 16,5-60х4,5-8 ва 13-30х5-9 мкм. мицелийнинг қишлаши ва баҳорда янги конидиал спора ҳосил қилиши тўғрисида ҳам маълумотлар мавжуд. Демак, парша қўзғатувчилари қоидага биноан, халтали даврида тўкилган баргларда ва баъзан (кўпинча нокда) мицелй кўринишида зарарланган новдаларда қишлайди. Юқорида таъкидлаганимиздек, парша етарлича намлик шароитида ривожланади, шу боис касаллик республикамизда катта зарар келтирмайди. Олманинг парша касаллиги Олма мевасининг чириш касаллиги Бу касаллик Ўрта Осиёда А.А.Ячевский томонидан 1910 йили аниқланган. Касаллик Ўрта Осиё республикалари ва Қозоғистоннинг водий тоғ ва трғ олди зоналарида учрайди ва у уруғли мева дарахтларини шикастлайди.

Олманинг шикастланган еридаги пўстлоғида жигар ранг доғ пайдо бўлиб, кейинчалик меванинг ҳамма ерига тарқалади. Олма мевасининг эти бутунлай чирийди (4-расм). Чириган мевалар кўпинча тўкилади, баъзан осилиб қолганлари ҳам учрайди, уларнинг эти мумиёланган бўлади. Кўкламда олма меваларидан конидиал споралар чиқади. Бу споралар - конидиялардан (мева этининг шикастланган еридан) замбуруғ мицелийи ҳосил бўлади. Замбуруғ мицелийси мева этининг ҳамма томонига тарқалади. Унинг ичига кириб борган сари мева эти устига замбуруғ кулранг қўнғир конидиал спора тарқатади. Ана ш у конидиал споралардан жуда кўп спора занжирлари ҳосил бўлади. Етилган споралар шамол, ёмғир ва ҳашоратлар таъсирида ҳамма ёққа тарқалиб кетади. Олма мевасининг чириш касаллигини такомиллашмаган замбуруғлар синфига кирувчи Спаерапсис та1оrит келтириб чиқаради. Ёз охирида зарарланган мевалардаги замбуруғ мева атрофига тўпланади ва у ерда қишлаб чиқадиган, дифференциялашмаган склероцийлар ҳосил қилади. Бундай касал меваларнинг ранги кўкиш-қора бўлади, бужмаяди, қуриб қолади. Бу касалликка Белий налив, Лентее персиковие, Ренет ландебергский, Апорт алматинский нав олмалар кўпроқ чалинади. Пармен зимний золотой, Шонатон, золотой Грайма нав олмалар касалликка чидамлидир. Горькая гниль плодов

Пўкак касаллиги Бу касалликни Базидиомицейлар синфи, Афиллофоралар тартиби пўкаклар оиласига кирувчи замбуруғлар келтириб чиқаради. Пўкак касаллигининг замбуруғи Ўзбекистон шароитида олмадан ташқари жуда кўп мевали ва мевасиз дарахтларда тарқалган бўлиб, дарахт таналарининг чиришига сабаб бўлади. Чириган жойда ковак ҳосил бўлади. Пўкак замбурути вакилларидан бизнинг шароитимизда энг кўп тарқалгани жигарранг ёки қўнғир тусли ( Роliporus hispidus), оддий ёки кулранг ( Ғотеs fomentarius) замбуруғлари билан танишамиз. Оддий ёки кулранг пўкак касаллиги Оддий ёки кулранг пўкак касаллигини келтириб чиқарувчи замбуруғ олма дарахтининг танасида чармдек ёки ёғочдек қаттиқ, кўпинча тақага ўхшаган мева таналар ҳосил қилади. Мева таналарининг пастки қисмида вертикал найчалардан ташкил топган геминофор бор. Мева тананинг спора ҳосил қилувчи қисмини гимений дейилади. Базидиоспоралар базидиялардан отилиб, найчалар бўшлиғига тушади, у жойдан ташқарига чиқади ва шамол билан атрофга тарқалади. Бу касаллик олма ва бошқа дарахтлар танасида шиш пайдо қилади. Бизнинг аниқлашимизча катта ва эски олмаларда шишнинг катталиги 5-25 см, қалинлиги эса 5-10 см. га боради. Оддий ёки кулранг пўкакнинг мева танаси бир йиллик ва кўп йиллик бўлади. Келгуси баҳорда эски найчалар устида янги

қатлам ҳосил бўлади. Мева тананинг кесмадаги қатламлар сонига қараб, пўкакнинг ёшини аниқлаш мумкин. Табиатда ўн йиллик ва ундан ҳам кўпроқ мева таналари учрайди. Мева тананинг юза қисми тукли, силлиқ ва хилма-хил рангда бўлади. Пўкак споралари олма танасининг яраланган ва уриб ёрилган еридан кириб, у ерда замбуруғ иплари ўсиб, дарахт шираси билан озиқланади, натижада дарахтни чиритади ва зарарланган ерлар кукунга айланади ва дарахтни нобуд қилади. Жигарранг ёки қўнғир тусли пўкак касаллиги Бу замбуруғ бизнинг шароитимизда тут, тол, чинор, терак, мевали дарахтлардан олма, олча ва нок таналарида тақа ёки ёстиқчасимон тана ҳосил қилади (5-расм). Мева танаси бирмунча йирик, қалпоқчасининг диаметри 25 см. гача, оёқчаси қалпоқчанинг ёнбош томонида жойлашади. Геминоформ найсимон. Жигарранг ёки қўнғир тусли пўкак касаллигининг спораси шамол орқали учиб олма танасининг жароҳатланган еридан пўстлоқ орасига ва шохларига киради, у ерда ўсиб, кўпайиб шиш пайдо қилади, дарахтни чиритади ва нобуд қилади. Бу замбуруғ билан касалланган дарахтларнинг, айниқса, олма каби қаттиқ дарахтларнинг 40 фоизи, баъзи юмшоқ танали дарахтларнинг эса 90 фоизи чириши мумкин. Бу замбуруғнинг мева танаси бир йиллик. Оқ кулранг пўкак касаллиги Бу касалликни келтириб чиқарувчи фраметес суавкали замбуруғ бўлиб, пўкаклар оиласига киради. Бу замбуруғ асосан бақувват ўсган, қисман қуриган ва совуқдан зарар кўрган олманинг тана ва новдаларини касаллантиради. Н.Г.Запрометовнинг кўрсатишича замбуруғ паст танали олманинг новдаси ва танасини кучли касаллантириб, уларни ёрилиш ва қуришига олиб келади. Бу замбуруғ олмадан ташқари ўрик, шафтоли ва бошқа мевали дарахтларга зарар келтиради. Бу замбуруғ мева танасининг шакли хилма-хил тузилишга эга, асосан қалпоқчасимон, мипелийи кўпинча дарахтнинг ёғочлик қисмида жойлашади. Мева танаси дарахт танасининг сиртида бир йилдан кейин ҳосил бўлади. Мева танаси силлиқ, катталиги 5-14 см, қалпоқча сирти терига ёки бахмалга ўхшайди. Асосан оқ ва кулранг бўлади. Қариганда жигарранг тусга киради.

II.2. Олма дарахтининг замбуруғ касалликларига қарши кураш чоралари Ун-шудринг касаллигига қарши кураш чоралари Касаллик сийрак учрайдиган ерларда новдаларнинг касалланган учларини қирқиб олиб ёқиб юборилади. Мевазорлар нормал қалинлиқда бўлиши керак. Ўсув давомида тез-тез қатор ораларига ишлов бериш ва бегона ўтларни йўқотиш, кузда ёки кўкламда чуқур ҳайдаш ва сурункали ўғитлаб туриш керак. Кузда касалланган барг ва шохларни куйдириш ёки молларга бериш ёки ерга кўмиб чиритиш, олмаларнинг буғзидан чиққан бачки новдаларни ва танадаги қуриган шохларни кесиш касалликни олдини олиш чораларига киради. Кимёвий кураш чораларидан бири, эрта баҳорда, куртаклар буртган вақтда касалликни таг-томири билан йўқотиш учун дарахтларга мис купоросининг 3 фоизли эритмасини пуркаш тавсия этилади. Биринчи ггуркаш гуллашдан олдин, иккинчиси-гуллашдан кейин, учинчиси-касаллик авж олган ҳолларда, яъни дорилашдан 2 ҳафта кейин ўтказилади. Қора рак касаллигига кураш чоралари Олманинг қора рак касаллигига қарши чора тадбирлардан энг асосийси дарахтнинг ўсиши учун зарур шароит яратиш. Қора рак касаллигининг кўзғатувчисини нимжонлашган ўсимликларни зарарлашини ҳисобга олиб, кузда ёки кўкламда мевазорларни чуқур ҳайдаш ва сурункали ўғитлаб туриш лозим. Совукдан ёрилиш ва қуёш таъсирида куйишнинг олдини олиш учун дарахт танаси оҳакка (1 л. сувга 2 кг. оҳак) 1 фоизли мис купороси қўшиб оқланади. Боғни парваришлаганда иддизлар ва дарахт ёғочларига шикаст етказмаслик учун эҳтиёткорлик билан ишлаш лозим. Зарарланган шохларни кесиб йўқотиш, қуриган дарахтларни боғдан чиқариб ташлаш керак. Дарахтда қора рак касаллигининг доғларини сезган заҳоти уни даволашга киришиш зарур. Шу мақсадда баҳорда зарарланган пўстлоқлар кўчириб ташланади ва яланғочланган ёғоч 1-2 фоизли ДНОК (динитрофтокрезол) ва 2

фоизли нитрофен эритмаси билан дезинфекцияланади. Орадан 5-6 кун ўтгандан кейин жароҳатга оҳак ёки лой, ё бўлмаса махсус тайёрланган замазка (таркибида 70 фоиз нигрол, 15 фоиз канифол ва 15 фоиз парафин) суртилади. Ковакларни цементлаш ёки уларга боғ замазкаси тикиш, кузда ёки эрта баҳорда дарахтларга 1 фоизли темир купороси қўшилган сўндирилмаган оҳакнинг 8-10 фоизли суспензиясини пуркаш яхши натижа беради. Кал мараз касаллигига кураш чоралари Мевазорлар нормал қалинликда бўлиши керак. Ўсув давомида тез-тез қатор ораларига ишлов бериш ва бегона ўтларни йўқотиш, кузда ёки кўкламда чуқур ҳайдаш ва маҳаллий ўгитларни кўпроқ бериб туриш лозим. Кузда касалланган ва тўкилган баргларни ёқиш ва кўмиб ташлаш олманинг бугзидан чиққан бачки новдаларни ва танадаги қуриган шохларни кесиш касалликни олдини олиш чораларидан ҳисобланади. Олманинг калмараз касаллигига қарши курашнинг кимёвий тадбирларидан бири касалликни бутунлай йўқотадиган нитрофеннинг 2-3 фоизли концентрацияси ва ДНОК нинг 0,1-1 фоизли концентрациясини қўллаш яхши натижа беради. Касалликни олдини олиш учун ўсимликнинг яшил конусига 2-4 фоизли бордос суюқлиги пуркалади. Кейинги дорилашда 1 фоизли бордос суюқлиги еки унинг ўрнини боса олувчи 90 фоизли мис хлор оксиди ишлатилади. Ўсимлик гуллагандан кейин биринчи ишловдан 10-12 кун ўтгач, иккинчи ишлов берилади. Калмараз касаллигига чидамли навлари (Пармен зимний золотой, Грушовка кубанская, Славянка) экиш тавсия этилади. Кураш чоралари Кузда қуриган ва касалланган новда ва шохлар кесиб ташланади. Касалланган ва соғлом тўқима чегарасини осон ажратиш учун бу иш барглар бутунлай тўкилмасдан олдин бажарилади. Бунда соғлом тўқимадан 3-5 см. қўшиб кесилади. Касалланган мева ва барглар дарахтдан ва ердан йиғиб олиниб йўқотилади.

Дарахт атрофи чопилади ва қайта ҳайдалади. Ўсимликларни яхши парвариш қилиш билан бирга, ерга ўз вақтида органик ва минерал ўғитлар солинади. Касалликни бутунлай йўқотиш учун баҳорда куртакларнинг буртиш фазасида ДНОК нинг бир фоизли эритмаси ёки нитрофеннинг 2-3 фоизли эритмаси пуркалади. Юқоридаги тадбирлар билан бирга касалликни олдини олиш мақсадида, ғунча ёзилган вақтда 2-3 фоизли бордос суюқлиги, гуллагандан кейин эса 80 фоизли цинебнинг 0,5 фоизли суспензияси пуркалади. Учинчи ишлов иккинчи ишловдан 2-3 ҳафта кейин ўтказилади. Ҳосилни йиғиб олиш пайтида меваларнинг шикастланишига мумкин қадар йўл қўймаслик керак. Меваларни сақлаш вақтида касалликни олдини олиш мақсадида меваларни олтингутурт кукуни билан чанглаш лозим. Кураш чоралари Бактериал рак касаллигига қарши кураш чораларидан асосийси, касалланган кўчатларни экмасликдан иборат. Кўчатзорлардан қазиб олинган кўчатларни гронозаннинг 1 фоизли суспензиясига 1-2 минут ботириб олиш ва тоза сув билан ювиш керак. Олмани захланишдан, совуқ уришдан ва ҳашоратлар зарарлашидан сақлаш лозим. Олма илдизининг қирқиб ташлаб бўлмайдиган жойларидаги шишни кесиш ва кесилган жойга мис купоросининг 5 фоизли эритмасини пуркаш зарур. Олманинг занг касаллигига кураш чоралари Агар саур арча реликт ўсимлик сифатида қўриқлана-диган ёки манзарали ўсимлик сифатида экилган бўлмаса, уни мевали дарахтзорлар яқинидан йўқотиш керак. Парк ва қўриқхоналарда саур арчаларнинг атрофига дарахт экиб ўралади ва бу билан базидияспораларнинг арчадан тарқалишига йўл қўйилмайди. Олмазорларда эрта баҳорда зарарланган новдалар ва шохларнинг касалланган жойининг пастроғидан 5-10 см. қўшиб кесиб ташланади. Бу эса қишлаб чиққан мицелий эцидия стадиясининг эрта пайдо бўлиш манбаидан бирини йўқотиш демакдир. Олманинг занг касаллигига қарши курашнинг кимёвий тадбирларидан бири олма дарахтига 80 фоизли цинебнинг ёки поликарбациннинг 0,5 фоизли суспензияси пуркалади.

Яшил конус фазасида (базидияспоралар тарқалишидан олдин) биринчи баҳорги ишлов берилади. Кейинги ишловлар ҳар 12-15 кунда (гуллашдан олдин, гуллаган заҳоти, ёш ўсимта чиққандан кейин) ўтказилади. Кураш чоралари Олманинг қўтир касаллигига қарши кураш чораларидан бири боғдаги тўкилган меваларни мунтазам равишда йиғиштириб йўқотиш, тўкилган баргларни кузда йиғиш ва ёқиб юбориш лозим. Мевалар ва дарахтзорлар ерини кузда ағдариб ҳайдаш, органик ва минерал ўғитлардан етарли миқдорда фойдаланиш зарур. Олмазорлар барпо қилишда дарахтлар шундай жойлаштирилиши керакки, улар ҳатто катта бўлиб ўсиб кетганидан кейин ҳам туташмаслиги лозим. Олма дарахтларига кузда ва эрта баҳорда, гул куртаклари ўса бошлаган даврда 3 фоизли бордос суюкдиги пуркалади. Дарахтлар гуллаб бўлганидан кейин дори пуркаш яна такрорланади - биринчиси гуллаш даври тугаши биланоқ, ундан кейингиси эса 8-10 кундан кейин ўтказилади. Бу даврда асосан 1 фоизли бордос суюқлиги ишлатилади. Пуркаш учун коллоид олтингугуртнинг 0,5 фоизли суспензияси, оҳак- олтингугуртнинг 0,5-1 фоизли қайнатмаси, олтингугурт ва оҳакнинг сувли суспензияси ва сода билан совун эритмасидан ҳам фойдаланиш мумкин. Кураш чоралари Мевазор агрономия қоидаларига асосан парвариш қилиниши, уларга шамол яхши тегадиган ва кўплаб офтоб тушадиган бўлиши зарур, пгундай қилинганда турли касалликларнинг олди олинади. Чириш касаллиги замбуру- ғига қарши курашда пестицидлардан фойдаланиш яхши натижа беради. Биринчи марта олма гулламасдан бир ҳафта олдин, иккинчи марта эса гуллаб бўлганидан кейин 12-15 кун ўтказиб ва учинчи марта яна 10-12 кун ўтказиб дори пуркалади. Ҳар қандай шароитда ҳам сўнгги пуркашни олма ҳосилини узишга киришишдан камида бир ой олдин тугалланади. Пестицидлардан фозалон яхши натижа беради. Пестицидларни 0,2 фоизгача, биопрепаратлар энтобанктерин ёки дендробациллин кукуни қўшиб, унинг концентрациясини 0,5 фоизгача суюлтирилади. Мевазорнинг ҳар гектарига 1200-1800 литр суюқлик сарфланади.

Бундан ташқари касалланган меваларни териб олиш ҳам унинг тарқалишини камайтиради. Олма мевасининг чириш касаллиги кўпайиб кетиб, ҳосилга катта зарар етказиши мумкин бўлган жойларда навбатдаги дори пуркашлардан бирида кўпинча 85 фоизли намланувчи севин кукуни ишлатилади. Севин ишлатил- ганидан кейин етти-саккиз кун ўтгач, замбуруғларни ва унинг спораларини қириб ташлаш мақсадида олма дарахтларига 1,5 фоизли олтингугурт эритмаси пуркалади. Пўкак касаллигига қарши кураш чоралари Пўкак касалликларига қарши курашиш учун, ағдарилган, шохлари синиб тушган ва касалланган дарахтларни кесиб ташқарига чиқариб ёқиш, олманинг баргли новдаларини ёрилтирмасдан ва пўстини шикастлантирмасдан кесиш, қуриган ва совуқ урган шохларни олиб ташлаш ҳамда касалланган, қуриган шохларни замбуруғ мева танаси билан бирга олиб ташлаш, куйдириш зарур. Пўкаклар яхшилаб қириб ташлангач, ўрни 1 қисм формалинга 100 қисм сув қўшиб ювилади. Пўкак ўрнини 5 фоизли темир ёки мис купороси эритмаси билан ювилиб икки ҳисса мол гўнгини, бир ҳисса янги сўндирилган оҳак ва бир ҳисса лой қўшилган қоришма билан дориланади. Қириб олинган пўкакларни ёндириш ёки жигарранг пўкакни буёқ тайёрлашда ишлатиш мумкин. V-Хулоса Ўзбекистон фақат пахта, қоракўл тери, пилла толаси макони эмас, балки эл дастурхонининг ноз-неъмати бўлган хилма-хил олма, узум, анжир, анор ва бошқа кўпгина ширин-шакар мевалар етиштирадиган гўзал бир бўстон ҳамдир. Ўлкамизнинг кўрки бўлган боғ-бўстонлар халқимизнинг миллий ифтихори ва фахридир. Боғдорчилик ва токчилик билан ота-боболаримиз қадимдан шугулланиб келишган. Мана шу тўғрида боғбонлар сардори, Давлат мукофотининг лауреати, Меҳнат қаҳрамони Ризамат Мусомуҳамедов шундай дейди: «Боғдорчилик ўзбекларнинг ота-боболаридан тортиб севган касби. Биз

кўз очиб узум, олма ва бошқа меваларни кўрганмиз. Оналаримиз беланчагимизни ишкомларга, мева дарахтларига осиб аллалаганлар. Йиғлаганимизда сўрғич ўрнига узумнинг донасини сўрдирганлар. Хуллас, мевачилик қонимизга сингиб кетган. Боболар удумини қилиб кўчат ўтказайлик, мева етиштирайлик, халқимизни ширин-шакар мевалардан баҳраманд қилайлик». 2. Кейинги йилларда республикамиз миқёсида экологик шароитнинг ўзгариб бориши олма дарахтида турли хил касалликларнинг намоён бўлишига сабаб бўлмокда. Ана шу касалликларнинг олдини олиш ва унга қарши самарали кураш чораларини ишлаб чиқиш долзарб масалалардан бири ҳисобланади. 3. Олма дарахтининг касалликларини ўрганиш учун Қарши шаҳрида ва Қарши Давлат университетининг тажриба боғида олмазор ва кўчатзорлар кўриб чиқилиб, текширилган олмазордаги касалланган ҳар бир олма дарахтидан гербарийлар тайёрланди. Ана шу гербарийдан Қарши Давлат Университети Кимё-биология факультети Ботаника кафедрасида олма дарахти касаллигини келтириб чиқарган замбуруғлар ажратиб олинди. 4. Касал ўсимликдан инфекцияни яъни замбуруғни ажратиб олиш учун текширилаётган олма ўсимлигининг барги, новдаси, пўстдоғи ва меваси аввал спиртда кейин алангада стерилланиб, Петри косачаларида тайёрланган нам камера муҳитига қўйилди ва 26-28 даража иссиқликда термостатда 3-4 кун сақланди, кейин микроскопда текшириш, аниқлаш ва кузатиш итилари олиб борилди. 5. Паразит замбуруг турлари, асосан, ўсимлик органларининг юзасида ёки тўқиманинг ичида ҳаёт кечиради. Олма дарахтининг кг^чтда жойлашган замбуруғ турларини ажратиб олиш учун ювиш усулидан фойдаланилди. Бунинг учун текширилаётган ўсимликнинг бир қисми, стерилизацияланган сувга солиб чайқатилади, ювилиб тушган замбуруғ спора ва конидиялари микроскопда текширилади. 6. Бизга маълумки, ҳар хил касаллик ва зараркунандаларнинг олма дарахтига ва унинг ҳосилига келтирган зарари туфайли ҳосилдорлик камайиши билан бирга унинг сифати хам пасаяди. Бунинг натижасида ўсимлик

тўқималарида моддалар алмашиниши, нафас олиш, фотосинтез, сув ва озик моддаларнинг ўзлаштирилиши бузилиб, ўсимликнинг ўсиши ва ривожланиши кечикади, ҳосили камаяди ва ниҳоят у нобуд бўлади. 7. Мевачиликдан мўл ҳосил олишга ёрдам берувчи асосий омиллардан бири мева дарахтларида учрайдиган касалликларни пухта ўрганиш ва уларга қарши кураш тадбирларини ишлаб чиқишдан иборатдир. 8. Кейинги вақтда Ўзбекистон шароитида олма дарахтида 30 дан ортиқ турдаги касаллик қайд қилинган бўлиб, шулардан энг аҳамиятлиси ун-шудринг, қора рак, калмараз, монилиоз, бактериал рак, занг, қўтир, олма мевасининг чириш ва ггўкак касалликларидир. 9. Ун-шудринг г калмараз, занг ва қора рак касалликлари, асосан, олма баргининг устки ва остки томонида ҳар хил шаклда, кўринишда ва ҳар хил рангдаги доғларни ҳосил қилади. Касаллик натижасида барглар сарғаяди, тўкилади ва қурийди. 10. Монилиоз, қўтир, қора рак ва меванинг чириш касалликлари олма мевасини чиритади, чириган мевалар тўкилиб кетади, емиш учун яроқсиз бўлиб қолади. Касалланган мевалар ғадир-будур бўлиб қолади, айрим вақтларда меванинг устида ҳар хил доғлар ҳосил бўлади, бу доғлар кейинчалик меванинг ҳамма ерига тарқалади. 11. Бактериал рак ва пўкак касалликлари асосан, илдиз ва танани чиритади ҳамда олма дарахтининг танасида, илдизида ва илдиз бутзида ҳар хил катталикдаги шишларни ҳосил қилади. Бу касалликларнинг ҳаммаси ҳам олма дарахти умрини қисқартиради. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1 . Билай В.И. Токсинообразуюшие микроскопические грибы. Киев, 1975 г. 2.Билай В.И. Биологические активные вещества микроскопические грибов. Киев, 1965 г. 3.Ванин С.Н. Лесная фитопатология. М. 1955 г. 4.Запрометов Н.Г. Болезни щелковицы. Т. 1953 г. 5.Доброзракова Т.Л. Руководство к практическим занятиям по фитопатологии. М.-Л. 1949 г. 6.Курсанов Л.И. Микология М. 1940 г. 7.Мирзаев М.М., Собиров М.К. Боғдорчилик ва токчилик. Т. 1975 й. 8.Мухамедов У. Машҳур соҳибкор. Т. 1996 й. 9.Наумов Н.А. Методы микроскопических исследований в фитопатологии. М. 1937 г.

10.Наумов Н.А. Методы микроскопических и фитопатологических исследований. М.-Л. 1971 г. 11 . Поспелов С.М. ва бошқалар. Ўсимликларни ҳимоя қилиш. Т. 1978 й. 12.Райлло И.А. Грибы рода фузариум. М. 1950 г. 13.Сахобиддинов С.С. Ўсимликлар систематикаси. Т. I. Тош. 1963 й. 14.Сербинов В.И. Қишлоқ хўжалик экинларининг касалликлари. Т. 1964 й. 15.Тожибоев Ш. Ўсимликлар систематикаси (Тубан ўсимликлар). Т. 1990 й. 16.Хохряков М.К. Указания по экспериментальному изучения фитопатогенн ых грибов. 1969 г . 1 7 . Черемисинов Н.А . Общая патология растений . М. 1965 г. 1 8 . Ячевский А.А. Определитель грибов. Том. I . 1931 г. Мундарижа Мавзу: “Олма дарахтининг замбуруғ касалликлари ва унга қарши кураш” бўйича қилинган ишнинг режаси Сўз боши II БОБ. Мева ўсимликларининг келиб чиқиши ва биологик хусусиятлари. III БОБ . Олма дарахтининг касалликларини ўрганишда қўлланиладиган асосий усуллар IV БОБ . Олиб борилган тажрибаларнинг натижалари V БОБ. Хулоса Фойдаланидган адабиётлар.

O'xshashlar

Беҳи ва Нокнинг замбуруғ касалликлари ва уларга қарши кураш чоралари усуллари

Анор ва анжирнинг замбуруг касалликлари ва унга карши кураш чоралари

Behi va nokning kasalliklari va unga qarshi kurash choralari

Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш

Қашқадарё вилояти суғориладиган майдонларида етиштириладиган кузги буғдой