Abdulla Oripov she’riyatida so’z va obraz

Yuklangan vaqt:

24.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

455 KB

Ko'chirib olish

Abdulla Oripov she’r iyat i d a s o’ z va obraz MAGISTRLIK D I S S E R T A S I YASI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………… 3 I. Bob. SO‘ZNING SEHRLI SALOHIYATI 1 .1. Obraz yaratishda o‘xshatishlarning o‘ziga xosligi .............…… 8 1.2. Shoir she’riyatida kontrast obrazlar…….. ..................................... 20 Bob yuzasidan xulosalar.……………………………………....... 30 II. Bob. SO‘ZNING POETIK MA’NO JILOLARI 2.1. Maqollardan foydalanishdagi shoirning o‘ziga xosligi ………. ......31 2.2. Ma’noni kuchayishida takror so‘zlarning o‘rni ……….. ............. 42 Bob yuzasidan xulosalar .. ……………………………………....... 47 III. Bob. SO‘Z VA OBRAZNING METAFORIK TALQINI 3. 1. So‘zning poetik xususiyatlari ……………………………………….. 49 3.2. So‘z va obrazning badiiy nutqdagi o‘rni …………………………...70 Bob yuzasidan xulosalar ………………………………………….... 88 UMIMIY XULOSA…………………………………………………… 89 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O ’ YXATI………………… 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: XX asr o‘zbek adabiyoti tarixida 60-yillar avlodining alohida o‘rni bor. Bu avlod ijodida milliy o‘zlikni anglash, Vatanni e’zozlash, milliy urf-odatlarni targ‘ib-tashviq qilish, milliy his-tuyg‘ularni tarannum etish tamoyillari yetakchilik qilar edi. Davrning tabiiy bir ehtiyoji bu avlod zimmasiga an’anaviy she’riyatni yangilash va badiiy tafakkurda teranlashuvdek o`lkan bir vazifani yuklagan edi. Ijod ahli xalq diliga yaqinlashdi, xalqning dardu alamlariga sheriklik tuyg‘ularini ilgari surdi; ramzlar vositasida o‘z millatining tutqunlikdan ozod bo‘lishdek ezgu istagini bayon qildi. Bu avlod vakillari ijodida badiiy san’atning ko‘plab turlarida qalam tebratuvchi ijodkor ahli yetishib chiqdi. Haqiqatan ham “...yozuvchilik – bu oddiy kasb emas, peshonaga yozilgan taqdir. Uning maktabi ham, dorulfununi ham bitta. U ham bo‘lsa bir umr hayotning ichida bo‘lish, o‘z xalqi bilan hamdardu hamnafas bo‘lib yashash, haqiqat va adolatga sadoqat bilan xizmat qilishdir”. 1 Rus adibi A.Ostrovskiy ta’kidlaganidek, “xalq yozuvchisi bo‘lish uchun xalqni yaxshi bilish kerak. Shu xalq bilan chambarchas bog‘langan bo‘lish, uzviy birlashib ketish kerak”. 2 Abdulla Oripov o‘z asarlarida xalqimiz dilidagi orzu- armonlarni badiiy tasvirlab, inson ruhiyatini murakkabliklari bilan ifodalashga harakat qildi. “U nimalar haqida yozmasin, - deb yozadi akademik B.Nazarov , “Zamon va Abdulla Oripov she’riyati” nomli maqolasida, - zamonning eng muhim dardi deb o‘z xalqi bilan aloqador muammolarga e’tibor qaratadi. Vatan taqdiri, buguni, kelajagi bilan daxldor misollar shoir uchun zamonning eng dolzarb muammolari bo‘lib qoldi.” 3 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-Toshkent.Ma’naviyat, 2008, -B.20 2 Островский А. Рус с ки е писатели о литературном труде.- Ленинград , 1954 - с.558 . 3 Назаров Б.Абдулла Орипов // ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. Олий ўқув юрти талабалари учун д арсли к. – Т ошкент: Ўқитувчи , 1999 . – Б.483 2

Muammoning o’rganilganlik darajasi : Adabiyotshunosligimizda shoir she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlari va badiiy mahoratini o‘rganishga bag‘ishlangan bir qator ko‘lamli tadqiqotlar mavjud. O‘zbekiston Qahramoni ustoz Ozod Sharafiddinov, akademiklar M.Qo‘shjonov, B.Nazarov, taniqli adabiyotshunoslar Ibrohim G‘afurov, Suvon Melilarning Abdulla Oripov ijodiy yo‘lining shakllanishi, shoir she’riyatidagi tadrijiylik va mahorat qirralari atroflicha o‘rganilgan. Aytish joizki, adabiyotshunosligimizda Abdulla Oripovshunoslik yo‘nalishi yuzaga keldi. N.Karimov, U.Normatov, B.Qosimov, I.Haqqulov va N.Jabborovlar aynan Abdulla Oripov ijodiga bag‘ishlangan maxsus ilmiy tadqiqot yaratmagan bo‘lsalar-da, ularning qator maqolalari va kitoblarida shoir she’riyatidagi mahorat qirralari o‘rganilgan. Shoir ijodiga bag‘ishlangan tadqiqotlar orasida N.Afoqova, M.Rahmonova, G.Ashurova, A.Hamdamov kabi adabiyotshunoslar 1 , R.Yusupova kabi tilshunos olimlarning maqola, risola va tadqiqotlari yaratilgan. Jumladan, N.Afoqovaning nomzodlik dissertatsiyasida shoir ijodidagi badiiy san’atlar maxsus tadqiq etilgan bo‘lib, mavzuimizga bevosita aloqador fikrlar bildirilgan. M.Rahmonova shoir asarlarining hayotiylik va badiiy butunlik masalasini, G.Ashurova shoir she’riyatining obrazlar tizimi, g‘oya va badiiy tasvir qirralarini, A.Hamdamov shoir she’riyatidagi poetik tafakkur ko‘lamining xalqona, milliy qirrasini ilmiy asosda o‘rgangan. Shunga qaramay, Abdulla Oripov she’riyatidagi so‘z va obraz masalasini ilmiy nazariy jihatdan o‘rganish she’riyatimizda o‘tgan asr 60- yillaridan boshlab kuzatilgan.Ayni ishning A.Oripov ijodi masalalari, shuningdek, she’r poetikasi, obrazlilik, ijodkor uslubi kabi nazariy muammolar amalga oshirilajak tadqiqotlar uchun manbaviy asos bo‘lishini ta’minlaydi. Ishning maqsadi: Abdulla Oripov badiiy mahoratining yangi qirralarini ilmiy- nazariy jihatdan umumlashtirish bu orqali o‘xshatish, qarshilantirish, xalq maqollarining shoir ijodidagi tajassumi, takror san’atinig o‘ziga xos jozibasi, 1 . Afoqova N . Abdulla Oripov lirikasida badiiy san ’ atlar . Filol. fanlari nomzodi.....diss. Avtoref.- Toshkent: 1997. Rahmonova M. Abdulla Oripov she’riyatida badiiy butunlik. Filol. fanlari nomzodi.....diss. Avtoref.- Toshkent: 1998; Ashurova G. Abdulla Oripov she’riyatida an’ana va badiiy mahorat (obraz, g‘oya va tasvir). Filol. fanlari nomzodi.....diss. Avtoref –Toshkent: 2008, -B. 26. Hamdamov A. Abdulla Oripov she’riyatida xalqona poetic tafakkur mummosi. Filol. fanlari nomzodi…. diss. Avtoref – Toshkent. 2011 3

metaforalarning rang-barang ko‘rinishlarini tadqiq etish shoirning uslubiy o‘ziga xosligini ko‘rsatish ishimizning asosiy maqsadi hisoblanadi. Abdulla Oripov she’riyatida so‘z va obraz talqinini tadqiq etish she’riy asarlardagi badiiy latofat jozibalarini kuzatish, jumladan, so‘zning g‘oya va badiiy tasvir bilan uzviy aloqasini tekshirish, so‘zning ma’no va ohang tovlanishlarini ko‘rish, badiiy san’atlarning: о‘xshatish, qarshilantirish, maqollar, takror san’ati hamda metaforalarning shoir poetikasidagi o‘rni va ahamiyatini belgilash she’riyatimiz taraqqiyotida qo‘shgan o’lkan hissasini belgilash imkonini beradi. Tadqiqot vazifalari: Tadqiqot ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni yoritish va amalga oshirish nazarda tutildi: 1. So‘zning Abdulla Oripov she’riyatidagi g‘oyaviy funksiyasini aniqlash, Ya’ni, so‘zning ma’no va ohangdorligini , uning poetik ahamiyatini o‘rganish. 2. O‘xshatish va qarshilantirish san’atlarining Abdulla Oripov she’riyatidagi tovlanishlarini ko‘rsatish. 3. A.Oripovning poetik so‘zning obraz yaratishdagi o‘ziga xos jihatlarini tadqiq etish. 4. G‘oyaviy ifoda va obrazlar talqinidagi sifatlash, o‘xshatish, qarshilantirish kabi tasvir vositalarining funksional o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish. 5. Shoir she’rlaridagi qofiya, turoq, tovush va so‘z takrorlarining she’r g‘oyasi bilan bog‘liq jihatlarini topish. 6. Ohang (intonatsiya) va tovush tovlanishlarining obraz va g‘oya ifodasidagi ahamiyatini taxlil etish. 8. An’anaviy metaforalarni qo‘llaganida ulargagi jozibadorlikni kо‘rsatish. 9. Metaforalarning shoir obrazli tafakkurida tabiat bilan aloqaning kuchliligi metaforaning jonlantiruvchi va predmetlashtiruvchi turlarini topish. Tadqiqot obekti va predmeti sifatida Abdulla Oripovning to‘rt jildlik “Tanlangan asarlari” ning birinchi va ikkinchi jildlari asos qilib olindi. Xususan, to‘rtliklari hamda mustaqillik davrida yozgan ba’zi she’rlari tahlilga tortildi. Lozim o‘rinlarga taqqoslash, ilgari surilayotgan ilmiy fikrni dalillash uchun boshqa she’rlariga ham murojaat qilindi. 4

Tadqiqotning metodologik asosi va metodlari. Ishning nazariy asosini belgilashda milliy istiqlol g‘oyasi, Prezident Islom Karimovning milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligi haqidagi fikrlari, Aristotel, Gegel, V.G.Belinskiy va boshqa mutafakkirlarning so‘z va obraz haqidagi metodologik ahamiyatga molik fikr-mulohazalariga tayanildi. Shuningdek, Izzat Sulton, O.Sharafiddinov M.Qo‘shjonov, N.Karimov, B.Nazarov, P.Qodirov, U.Normatov, I.G‘afurov, A.Rasulov, B.Akramov, B.Sarimsoqov, Suvon Meli, A.Ulug‘ov kabi o‘zbek olimlarining badiiy adabiyotning poetik mohiyati, badiiy so‘z estetikasi masalalariga bag‘ishlangan asarlaridagi fikrlari tadqiqot uchun ilmiy-nazariy asos vazifasini o‘tadi. Tadqiqot badiiy tahlil, qiyosiy-tipologik va tarixiy-qiyosiy tadqiq usullari asosida amalga oshirildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar: 1. Badiiy san’atlar: o‘xshatish, qarshilantirish, aforezmlar ma’no tovlanishlari shoir ijodining yetakchi qirrasidir. 2. Shoir she’rlarida, ayniqsa, to‘rtliklarida xalqimiz yaratgan maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralar – paremalarga juda yaqin bo‘lgan falsafiy mohiyat, xalqona donolik mujassamdir. 3. Shoir she’rlarida qo‘llanilgan poetik so‘z va obrazning badiiy tovlanishlari, metaforalarning mikroanalitik tahlilida ularning xalq donishmandligi va xalqona iboralar mohiyatidan kelib chiqqani ma’lum bo‘ladi. 4 . Ohang (intonatsiya) va tovush tovlanishlarining so‘z va obraz ifodasidagi ahamiyati namoyon bo‘ladi. Ishning ilmiy yangiligi . Ishda Abdulla Oripov she’riyatida so‘z va obraz masalasi birinchi bor tadqiq qilinib, ilmiy-nazariy xulosalar chiqarildi. Shoir she’riyatida badiiy san’atlar, aforezmlar, metafora hamda poetik tasvir va tovush tovlanishlarini tadqiq etish ishning o‘ziga xos ilmiy yangiligini belgilashga xizmat qiladi. 5

Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Dissertasiya xulosalari XX asr o‘zbek lirikasida so‘z va obraz talqini Abdulla Oripov ijodi misolida dalillashning usullari va uslubini, rang-barang ko‘rinishlarini ochib berish jihatidan muhim. Boshqa shoirlar ijodini ham shu nuqtai nazardan tekshirish uchun nazariy manba vazifasini o‘taydi. Dissertasiya materiallaridan kollej va litseylarda yangi o‘zbek adabiyoti, shu jumladan, mustaqillik davri o‘zbek she’riyati bo‘yicha nazariy va amaliy o‘quv mashg‘ulotlari olib borishda, ixtisoslik kursi va tanlov fanlarini o‘qitishda, shuningdek, Abdulla Oripov ijodi bo‘yicha o‘rta maktablarda foydalanish mumkin. Bular tadqiqotning amaliy ahamiyatini belgilaydi. Ishning tuzilishi va hajmi. Kirish, uch asosiy bob, olti faslni o‘z ichiga olgan , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6

I. Bob. SO‘ZNING SEHRLI SALOHIYATI 1 .1. Obraz yaratishda o‘xshatishlarning o‘ziga xosligi Jahon adabiyotining mumtoz vakillari so‘zning inson ma’naviy hayoti, shu jumladan, badiiy asar taqdirida tutgan o‘rniga bejiz yuksak ta’rif va baho bermaganlar. So‘zga bo‘lgan munosabatga, so‘zning g‘oyaviy va badiiy tovlanmalaridan foydalana bilish iqtidoriga qarab, har bir shoir hamda yozuvchining mahorati belgilanadi. Afsuski, bizga zamondosh bo‘lgan she’riyat vakillari orasida juda oz shoirlargina so‘zga katta mas’uliyat tuyg‘usi bilan yondashadilar. Aksincha, juda ko‘p shoirlar so‘zga shustday befarq munosabatda bo‘lib kelmoqdalarki, ularning uzundan-uzoq, «sersuv» she’r va dostonlari pirovardida kitobxon qalbiga yetib bormay qoladi. Adabiyot bunday shoirlar ijodi tufayli emas, yo‘q, so‘zga katta mas’uliyat tuyg‘usi bilan yondashuvchi ijodkorlar tufayli rivojlanadi. Abdulla Oripov - XX asr o‘zbek adabiyotida eng samarali ijod qilayotgan shoirlarimizdan biri. Lekin uning sermahsulligi badiiyatiga ozor yetkazmagan. To‘g‘ri, u ham o‘zi yashagan davr talablariga mos asarlar ham yozdi. Lekin uning adabiy xizmatlari, adabiyotimiz taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bu asarlari bilan belgilanmaydi. Shoir o‘zining she’riy asarlarida o‘lkan so‘z san’atkori ekanligini to‘la-to‘kis namoyish etmoqda. Ushbu bobda Abdulla Oripovning so‘z ma’nolaridan foydalanish o‘xshatish va qarshilantirishning shoir ijodidagi ma’no tovlanishlari o‘ziga xos talqin qilingan. Abdulla Oripov ijodida eng ko‘p qo‘llangan badiiy san’atlardan biri o‘xshatishdir. Mazkur faslning asosiy maqsadi shoir qo‘llagan o‘xshatishlarni sanab o‘tish emas, balki Abdulla Oipov ularning o‘ziga xos tomonlarini aniqlashdir. Shoirning ayrim she’rlari borki, ular o‘xshatish asosida qurilgan. “Dunyo bir gulzordir”, “Bahor kunlarida”, “Kuz manzaralari” she’rlari fikrimizning dalilidir. Biz eng xarakterli bo‘lgan “Kuz manzaralari” she’rini tahlil qilamiz. 7

She’r yuqoridagi nom bilan atalsa-da, maqsad xazon fasli tasvirini berish emas, balki tabiatdagi evrilishlar orqali inson qalbi manzaralarini chizishdir: Yana dalalarga boshlaydi xavas, Bog‘larda xazonlar yonadi lov-lov. D o ‘ stlarim, bu kuzning barglari emas, Mening yuragimdan to‘kilgan olov. Shoxlarda mezonlar yaltirar xira, Poyida shivirlar mening kuylarim. Do‘stlarim bular ham m e zonmas sira, Bu mening chuvalgan so‘ngsiz o‘ylarim. Quyosh ham falakda bamisli ruyo, U endi yondirmas, yaltirar faqat. Do‘stlar, u ham endi quyoshmas aslo, U olis yoshlikda qolgan muhabbat 1 Dastlabki ikki misrada peyzaj tasviri. Ammo lirik qahramon bog‘laridagi xazonrezgilikda o‘z qalbidagi yonish-o‘rtanishlarni ko‘radi va ularni o‘z yuragidan to‘kilgan olovga o‘xshatadi. Bargning olovga o‘xshashligi esa “Xazonlarning lov- lov yonishi” bilan asoslangan. Demak, tabiatda bo‘lgani kabi shoir qalbida ham ayriliq fasli boshlangan. Unda ham qachonlardir gullab-yashnagan ishq daraxti xijron tufayli xazonrezgilikka yuz tutgan. Ikkinchi bandda ham o‘sha tasvir tartibi: tabiat manzarasi va inson qalbi manzarasi. Shoir yana mezonlarni mezon sifatida emas, o‘zining xijron tufayli chuvalgan so‘ngsiz o‘ylari shaklida ko‘radi. Bu ham yuqorida ko‘rganimizdek konkret predmet-narsa mavhum tushunchaga tashbeh qilinadi. Mezon va inson o‘y-xayollari o‘rtasida qanday o‘xshashlik bor? Birinchidan, mezonlar oq rangda, insonning ishq tufayli ko‘nglidan kechiradigan o‘y-xayollari ham oppoq, toza, pokiza. Ikkinchidan, mezonlar xira, shoirning o‘ylari ham mahzun, mayus, hatto biroz alamnok. 1 Abdulla Oripov. Tanlangan asarlar. To‘rt jildlik. 1-jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2000. – B.174 (Boshqa ko‘chirmalar ham shu manbadan olinadi va sahifasi qavs ichida berib boriladi). 8

Uchinchi banddagi o‘xshatish ham moddiy narsa (quyosh) va abstrakt tushuncha (muhabbat) o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslangan. Xo‘sh, nima uchun muhabbat aynan kuz quyoshiga o‘xshatilyapti? Brinchidan, quyosh endi yondirmaydi, olis yoshlikda qolgan go‘dakka o‘xshatilgan. Birinchi o‘xshatish konkret narsalar o‘rtasida bo‘lib shaklga asoslangan, chindan ham zardoli toza gullagan faslda unga tushadigan quyosh nurining parchalari go‘dak kaftlariga o‘xshaydi. Ikkinchi o‘xshatish esa bahor – mavhum tushuncha va bola – konkret shaxs o‘rtasidagi o‘xshashlikdan kelib chiqqan xo‘sh, bahor va go‘dak o‘rtasida qanday o‘xshashlik bor? Birinchidan, bahor yilning boshlanish fasli bo‘lgani bois go‘daklik ham inson umrining ibtidosi. Ikkinchi dan , bahorda tabiat go‘yo oyoqqa turgandek bo‘ladi. Bu esa go‘dakning tetapoyalik fasliga juda o‘xshaydi. Ammo har ikkala tashbeh ham tasodifiy emas. Bunday o‘ x shatishning “muallifi” – dilbar kelinchak. Uning ”ko‘ksida g‘ulu” u farzand kutayotir.Shuning uchun ham shu’lalar unga bolaning kaftlari bo‘lib,bahor esa go‘dakka o‘xshab tuyuladi.Bu tashbehlar original bo‘libgina qolmay hayot haqiqatiga naqadar yaqin. Shoir tabiat tasvirini berarkan o‘xshatishlardagi bunday go‘zallik misradan- misraga baland pardaga ko‘tariladi: Qaydadir gulshandan axtarib visol, El kezar tog‘larning go‘zal arvohi. Shoirning dilrabo baytlari misol, Oh tortib tizilar turnalar gohi. Qizg‘aldoq bargidek uchar dildan g‘am, Toshqinlar kiradi qalbimga manim… Birinchi o‘xshatish: el - tog‘larning go‘zal arvohi. Ma’lumki arvohni ko‘rib bo‘lmaydi. Ikkinchi o‘xshatish: shoirning baytlari - turnalar tizimi dastavval shakli o‘xshashlikga asoslangandek tuyuladi. Bir bayt – ikki misra chindan-da ikki qator bo‘lib uchayotgan turnalarga o‘xshaydi. Bu yerda ichki mutanosiblik ham mavjud, bu muvofiqlik “oh-tortib” jumlasi orqali rejalashtirilgan. Turnalarning ohi – qo‘shig‘i ham she’rga, musiqaga o‘xshaydi, unda ham dard, nola, shodlik, 9

tashvish, sevinch singari tuyg‘ular ifodasi yashiringan. Shu jihatdan bu oq she’rga juda o‘xshaydi. Uchinchi o‘xshatish: g‘izg‘aldoq bargi - g‘am. Bu o‘rinda ham Abdulla Oripov tashbehlarga hoslik ko‘zga tashlanib turadi: konkret narsa va abstrak tushuncha. Nima uchun g‘am dildan g‘izg‘aldoq bargidek uchib ketadi? Axir, g‘amning ko‘ngildan ketishi bir puf desa uchib ketadigan qizg‘aldoq bargining uchishidek oson emas-ku? Bunday yengillikni sababchisi - bahor. Bu yasharish, tug‘ilish, ko‘karish, go‘zallik fasli shunday ruhiy in’omlar beradiki, inson ozgina vaqt bo‘lsa ham g‘am – alamlarini unutadi, qalbiga “toshqinlar kiradi”. Shoir ketma –ket uch o‘xshatishni keltiradi. Bu esa A. Oripov o‘xshatishlariga xos yana bir xususiyat-o‘xshatishlar zanjirini tizish xususiyatiga aloqadordir. Bunday zanjirli o‘xshatish esa ikki xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Turlicha bo‘lgan o‘xshatishlarni ketma-ket keltirish. Masalan, “Dorboz” she’riga diqqat qiling: Bulutlarga yondosh, osmon ostida Kiprikdagi yoshday turibdi dorboz Qilichning damidek arqon ustida. Ko‘zlarini yumib yuribdi dorboz Birinchi o‘xshatish: dorboz – kiprikdagi yosh, ikkinchi tashbeh: arqon – qilichning dami. Har ikkalasi ham yangi topilma. Bunday o‘xshatishlar faqat A bdulla Oripov uslubiga xosdir. Yoki yana bir misol: Barglar orasiga tinmasdan sira Oshno yuld u zlardan to‘kiladi nur Bilmayman qiynaydi qaysi xotira Titroq yuld u z kabi muzlagan shuur. Mag‘lub bahodirning nayzasi misol Ma ’ yus egiladi terak uchlari Zanjirli o‘xshatishning bunday ko‘rinishi “Qo‘riqxona” she’rida kompozitsion asos darajasiga ko‘rarilgan. Shoir asosiy fikr bayonida boshdan - oxir shu usulni qo‘llaydi: 10

Insof yo‘qolmasin o‘rang mustahkam, To uni yussizlik etmasin xarob Ezgulikni asrang, olamda u ham Tojdor turna kabi bo‘lmasin kamyob. Oqibatni asrang , oqibat go‘yo Ayiqdek qaydadir topmasin zavol. Hayoni asrangiz, qo‘ymasin hayo Otashga duch kelgan polapon misol Imonni asrangiz,u doim tanho Undadir mujassam inson matlabi, Avlodlar axtarib yurmasinlar to Uni allaqanday qor odam kabi. Vijdonni asrangiz har nedan ortiq, Yagona zaminni asragansimon Bobolardan qolgan noyob bu tortiq, Toki avlodlarga yetolsin omon. Ezgu, latif hislar bo‘lmasin tahqir, Bulbulni boyqushga topshirmang zinhor Xudbin va dilozor kimsaning axir Og‘zi qon yirtqichdan qanday farqi bor? To‘qayga o‘t ketsa yongay bus-butun, Adolat borliqqa yolg‘iz onadir. Dunyo ham, insonlar qalbi ham bukun Yovuzlikdan zada Qo‘riqxonadir ( 1,406) Ko‘rinib turibdiki, shoir har safar asralishi lozim bo‘lgan biror ruhoniy sifat-mavhum tushuncha haqida gapirar ekan, uni konkret predmetga o‘xshatish qiladi: ezgulik-tojdor turna, oqibat-ayiq, hayo-polapon qush, imon-qor odam, vijdon-zamin, ezgu-latif ishlar-bulbul, xudbin dilozor kimsa-boyqush, insonlar 11

qalbi-qo‘riqxona. Barcha o‘xshatishlarda qirilib borayotganlik, noyoblik. Bunday o‘xshatish g‘oyaning juda ta’sirli ifodasini keltirib chiqargan. Shoir birdaniga ikki maqsadni amalga oshirgan: u ham ma’naviyatimizda kamyob bo‘lib borayotgan tuyg‘ular, ham moddiy tabiatdan qirilib borayotgan jonivorlar-narsalarni asrashga chaqiradi. Zanjirli o‘xshatishning ikkinchi ko‘rinishi bitta predmet yoki voqea-hodisani ketma-ket bir necha narsa yoki voqea-hodisaga o‘xshatish tarzida namoyon bo‘ladi. Bunday usul Abdulla Oripovning ko‘plab she’rlarida qo‘llangan.”Ona sayyora”she’rida: Farzandlaring bordir sonsiz-sanoqsiz, Vo ajab, qadringni gohida bilmas. Ular-ku qoshingda changday salmoqsiz, Lekin bag‘ringga ham siqqisi kelmas. Osmon torlik qilgan gala chumchuqday, Makon talashadi goho betartib. Sen-chi,mehvaringda aylanasan tek, Yaxshi-yo yomonni yelkanga ortib. (1,206) She’rda insoniyat farzandlari ikki narsaga qiyos qilinadi: chang va chumchuq. Matndan uzib qaraganda mazkur tashbehlar juda o‘rinsizga o‘xshaydi. Birinchi o‘xshatish koinot ichra zarraning zarrasi bo‘lgan odam bolalarining o ‘ lkan zamin, butun borliq oldida jisman tutgan o‘rniga asoslangan. Ikkinchi o‘xshatish esa inson va chumchuq o‘rtasidagi holat asos bo‘lgan. Chindan-da shunday had- hududsiz zamin bag‘rida goho makon talashadigan bani-bashar xuddi ikki toshbaqa sahroda joy talashgandek bepoyon osmonga sig‘mayotganday shovqin soladigan chumchuqlar galasiga juda-juda o‘xshash. Matnda har ikkala o‘xshatishning ham o‘ziga xosligi sezilib turadi. Shuning uchun tashbehlar o‘quvchida e’tiroz tug‘dirmaydi. Ba’zan shoir zanjirga ketm-ket uchta o‘xshatish halqasini tizadi: Munis nigohini qalab quyoshga, Turar u nurday pok, ishqday bezavol. 12

Kechmish kamolotin ko‘tarib boshga. Yiroq asrlarga ko‘z tikib xushhol, Turar u go‘dakday beg‘ubor kulib, Balki kulgisi ham bizdan meros bu. Bu yerda o‘xshatilgan narsa-kelajak avlod. Shoir o‘z shajarasining davomini nurday pok, ishqday bezavol, go‘dakdek beg‘ubor tasavvur qiladi. Bunday zanjirli o‘xshatishning afzalliklari yorqinroq, teranroq ta’sirchan anglatmoq uchun o‘quvchining tasavvur olamini boyitib, uning ko‘z o‘ngida aniq kartina hosil qiladi. Avvaliga o‘z kelajak avlodini nurday pok degan shoir bu bilan ham qoniqmay ikkinchi o‘xshatishda ishqday bezavol deyayotir.Chunki Sharq xalqlari e’tiqodida, shuurida, amaliy hayotida ishqning muqaddasligi, musaffo va buyuk qudratliligi aniq. Yana bu bilan qanoatlanmagan shoir endi o‘z zurriyodlarini go‘dakday beg‘ubor derkan, o‘quvchining ko‘z o‘ngida dunyoning har qanday o‘tkinchi joy havaslaridan xoli, pokiza, beg‘ubor go‘dak shakllanadi. Bunday o‘xshatishning afzalligi, ayni zamonda birining ikkinchisini, ikkinchisining uchunchisini to‘ldirib borishi o‘quvchini beta’sir qoldirmaydi, uning xotirasida tez muhrlanadi. Abdulla Oripov she’rlarida ba’zan o‘xshatishlar mashhur shaxslar qahramonlari nomi bilan bog‘lanib keladiki, ularni talmehli tashbehlar deyish mumkin: Ona xalq baxti deb har vaqt, har qachon, Istayman bir safda tursa odamlar. Sokin kechalarda qalbni nogahon, Qurshab olganida shunday ohanglar. Sizga talpinaman odamlar yana, O‘tmish muhabbatga talpinganday jon, Ammo ba’zi mahal qolaman yakka Sevgisi rad bo‘lgan yosh Vetersimon. (1,81) 13

Parchada ikkita o‘xshatish bor, har ikkala o‘xshatishni ham mazmuniga ko‘ra holat-tashbehlar deyish mumkin. Lirik qaramonning ikki xil holati o‘xshatish orqali reallashtirilyapti. Ammo ikkala holat bir-biriga zid: mening qalbimni yolg‘izlik hissi qiynay boshlashi bilan u odamlarga talpinadi. Bu talpinish shu qadar kuchliki, uni faqat o‘tmish muhabbatni qo‘msash darajasiga tenglashtirish mumkin. Ayni o‘xshatish yolg‘izlikning insonga o‘lim ekanligi juda aniq, ta’sirchan ifodalanmoqda. Bunday holat-o‘xshatishlarning o‘ziga xosligi shundaki, ularda muhabbat ifodalanmagan bo‘ladi, va ularning o‘rnida hamisha holat turadi, masalan, xolat-o‘tmish muhabbatga talpinish kabi. Keyingi o‘xshatishda esa lirik qahramonning yolg‘izlik girdobida qolish sevgisi rad bo‘lgan Verterning holatiga muqoyasa qilingan. Buni talmehli tashbeh deyish ham mumkin. Verter hayotining “Yosh Verterning iztiroblari” asari bosh qahramoni. Aslida bu qahramonni tilga olish talmeh san’atini yuzaga chiqaryapti., ammo simon qoshimchasi tashbehning bir komponenti. Demak, ikkala san’at qo‘shilib kelyapti, buni yuqoridagi atama bilan atash o‘rinlidir. Holatlar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslangan bunday tashbehlar ularni obektiga ko‘ra: predmet- tashbehlar va holat tashbehlarga ajtarishga asos beradi. “Muhabbat” she’rida esa lirik men bir yo‘la ikki adabiy qahramonga o‘xshatiladi: Yana qayta sevarmanmi? O gar sevolsam, Mayli hayot bor yo‘g‘ingni tashla yelkamga. Romeoday o‘limga ham tayyorman u kez, Qotillik ham qilay mayli Otello monand. Faqat sen kel yuragimga armon bo‘lgan his, Sensiz hayot puch bir narsa, ermak omonat. (1, 120 ) Klassik tasnifga ko‘ra o‘xshatish mashruta (biror shart asosida o‘xshatish) namunasi bo‘lgan ayni san’atda jahon adabiyotida mashhur bo‘lgan sevgi qissalariga ishora bor. Bu talmihdir. Ayni paytda bu tashbehda mubolag‘a ham bor: lirik qahramon qalbiga yana sevgining azobu rohatlari, visolu hijronlari 14

qaytsa, bas, u Romeoday o‘limga ham tayyor, hatto Otello singari qotillik qilishga ham rozi. Qotillik – salbiy tushuncha, hech kim, hech qachon qotillik qilishni orzu qilmaydi. Ammo shoirning mahorati shundaki, mubolag‘a bilan ana shunday axloq normalariga to‘g‘ri kelmaydigan xatti-harakatga ham ijobiy bo‘yoq beradi. Faqatgina yuragiga ishq, hayotiga nur kirsa bas. Sevgining buyuk qudrati ana shu tarzda o‘zining aniq-tiniq o‘z ifodasini topadi. Tashbehlarning mubolag‘a bilan ham qo‘shilib kelishi holati Abdulla Oripov she’rlarida juda ko‘p uchraydi: Bu bari asrimiz kashf etgan balo, Bu yovuz sarmoya, hamisha basir. Boshimiz ustida turibdi go‘yo, Bir soch tolasiga bog‘langan shamshir.(1, 478) “So‘nggi urush” she’ridagi bu tashbehni keltirish oldidan shoir insoniyatning qanchalik katta xavf ostida turib qolganligini asoslab keladi. She’rning birinchi bandini o‘qiymiz: Bir qadam qo‘ysang bas- naryog‘i o‘lim, Bir qadam qo‘ysang bas - shaksiz xalokat. Odamzot boshida turibdi shu zum, Qazoyi muallaq, mudhish falokat. Keyingi bandlarda shoir bani basharning ana shunday taqdiri tufayli o‘z qalbida tug‘ilgan kechinmalar tasvirini beradi. “Mudhish falokat”ning oqibati poetik ifodalanadi. Keyin esa shoir bu falokatning mohiyatini yanada aniqlashtirish uchun yuqoridagi mubolag‘ali o‘xshatishni keltiradi. Zohiran qaraganda, birinchi bandning ikkiligi va tashbehli ikki misra bir xildek, shoir fikr takroriga yo‘l qo‘ygandek tuyuladi. Ammo bu shunchaki takror emas, balki shoir butun bashar hayotining jar yoqasiga naqadar yaqinlashib qolganligini badiiy san’at orqali ta’kidlaydi. Xolbuki, bunday tanqid, takror bugun g i kunda har lahza lozim. Bir soch tolasiga bog‘langan shamshirning tushib ketish xavfi qancha katta bo‘lsa, so‘nggi urush ham shuncha katta xavf bilan qutqu solib turibdi. Ayni tashbeh ishlatilgan band she’rning kulminatsiyasidirki, bu badiiy san’atga katta falsafiy- 15

emotsional, badiiy vazifa yuklatilganidan dalolat beradi. Demak, ayni tashbeh she’rning g‘oyasi falsafiy konsepsiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. Xuddi ana shu xususiyatga ko‘ra Abdulla Oripov tashbehlarini ikki guruhga ajratish mumkin: 1.She’rning umumiy g‘oyasi, kompozitsiyasi bilan bog‘liq tashbehlar 2. She’rning umumiy g‘oyasiga aloqador bo‘lmay, undagi ayrim obraz, detal yoki holatlar bilan bog‘liq tashbehlar “Go‘zallik” she’rida ham birinchi turga taalluqli tashbehga duch kelamiz. Misli hayol edi u malak siymo, Chiroy olamining tengsiz sayqali. Ko‘zlarim oldida turardi go‘yo, Navoiy g‘azalin tirik haykali.(1, 172) Shoirni hayratga solgan go‘zal Navoiy g‘azalining haykaliga o‘xshatilyapti. Bu tashbeh bir tomondan go‘zalning chiroyini nihoyatda bo‘rttirib tasvirlayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan Navoiy g‘azallarining badiiy go‘zallik timsoli ekanligiga ishora qilyapti. She’rning nomidan ham ko‘rinib turibdiki, u tabiat yaratgan go‘zallikning qudratidan hayratlanish hosilasi sifatida tug‘ilgan. Demak, ayni tashbeh asarning asosiy g‘oyasi bilan aloqadordir. Ha, dayr dengizida yakka inson – zarra qum, Zamonlar soatidan o‘tar u qator-qator. Lekin sen borsan Amu dengizday teran ruhim, Lekin sen borsan, xalqim, ko‘kragim, Pomircha bor.(1,231) “Qarshi qo‘shig‘i” she’ridan olingan bu parchada ham musalsal tashbeh priyomi qo‘llangan: inson-zarra qum, ruh-dengiz, ko‘krak-Pomir. Asosiy maqsad – yakka insonning tarix oldida ojizligi va xalqning ulug‘vor qudratini ko‘rsatish. Har uchala tashbeh ana shu maqsadga xizmat qilyapti, ammo she’rning umumiy g‘oyasiga emas, balki undagi uchta obrazga taaluqlidir. Abdulla Oripov o‘xshatishlarning eng muhim xususiyatlaridan biri shoirning kundalik hayotimizda tez-tez uchrab turadigan predmet, voqea-hodisalarni badiiy san’at doirasiga tortishida namoyon bo‘ladi. Buning natijasida tashbeh oson hazm qilinadi, o‘quvchida qiziqish uyg‘otadi va asarning ta’sir qudratini oshiradi. 16

Lekin uning bahori, o sen cho‘llar bahori, Sog‘intirgan onamning diydori senday shirin. Erta kun qovjirashdan bo‘lsa ham dilda zori, Lola kabi xandon-u, tubda dog‘i yashirin. Oyoqlangan qo‘zidan dovdirar yelda maysa, Ko‘m-ko‘k moviy osmonda kezib yurar oq bulut. (1, 228) Parchada uchta o‘xshatish bor. Dastlab, Qarshi bahorini sog‘inib kelgan muallif uni ona diyoriga o‘xshatadi. Chindan-da kindik qoni to‘kilgan tuproqni xoh u cho‘l bo‘lsin, xoh bog‘-u gulzor bo‘lsin ona singari sog‘inmaslik, qumsamaslik mumkin emas. Shu tashbeh orqali shoir sog‘inch tuyg‘usini o‘quvchiga ham yuqtira oladi. Ikkinchi. tashbeh ham hayotiyligiga ko‘ra o‘zini oqlagan: haqiqatdan sahro bahorining umri lola umri kabi qisqa bo‘lsa-da, lola kabi xandon, ya’ni juda ochilib ketadi. Biroq shunday go‘zallikning umri cheklanganligidan o‘kinch hissi baribir dilda pinhon. Uchinchi tashbeh ham juda original: maysaning yelda dildirashi endigina oyoqqa turgan qo‘ziga muqoyasa qilinadi. Bu ikki holat juda- juda o‘xshaydi, ayni paytda har ikkala holat ham o‘quvchiga juda yaxshi tanish, bu esa ta’sirchanlikni oshiryapti. “Xotira” she’rida: Kelish-ketishdan ne edi matlab, Ne uchun boshimga solding buncha g‘am. Anor donasidek qotoring o‘rtab, Bag‘rimdan otilib ketding-ku bolam. (1,240) She’rda lirik qahramon men - ota. U o‘z farzandidan judo bo‘lgan. Farzand dog‘idan ulug‘roq dog‘ yo‘q dunyoda. Xalqimiz aytganda, o‘nta bo‘lsa o‘rni boshqa. A.Oripov she’rlarining xalq ichida tez ommalashuviga sabab ham tashbehlarning naqadar el hayotiga yaqinligidir. Farzand anor donasiga tashbeh qilinayotir va o‘zbek adabiyotida, adashmasak ilk marta ohori to‘kilmagan tashbeh qilinayotir. Anor haqida eng go‘zal chistonni Uvaysiy yaratgan bo‘lsa, anor donasini farzandga tashbeh qilib A.Oripov o‘quvchining ham yodida qoluvchi ham bir nafas xasrat hamdardlikka tondirguvchi botinidan marsiya anduhlari 17

yog‘ilib turgan mahzun misralar bitgan. Bir qarashda anor donasidan bitta kamaysa go‘yo bilinmaydigandek. Anor donasining qatoridan bir dona olinsa sitilsa uning o‘rni albatta bilinadi. Naqadar xalqona tashbeh ishlatilgan. Abdulla Oripov hamma tillardagi nazmu nasrda voqeu mashhur bo‘lgan tashbeh san’atidan muvaffaqiyatli foydalandi. 1.2. Shoirning kantrast obraz yaratish mahorati Аbdulla Oripov she’rlarida ham an’anaviy badiiy san’at muvoffaqiyat bilan qo‘llangan. Umr xazoni tomon ketayotgan shoir qalbida navqiron his-tuyg‘ularni qo‘zg‘atgan. Ammo har ikkala holatda ham bahor yoshlik va kuz keksalik timsoli sifatida berilgan. She’r oxirida tazod yana bir bor uchraydi. Quchoq och dilbarim, shu gul nahorga Tumanli qayg‘ular bosmasin og‘ir Iltifot qilmasak jajji bahorga Nuroniy kuz bizni siylamas axir.(1.251) Bu bandda bahor va kuz o‘z ma’nosida qo‘llangan. Xuddi shu tazodni “Pushkin” she’rida ham uchratamiz. Kuzni sevarding-ku ajib tafovut, Tegrangda shivirlar masuma bahor. Yaproqlar o‘zligin etibon unut Sakrasahr shovullar kuylaydi bedor. Kuzni sevar d ingku xolbuki bahor Kuzni sevardingku deyarding o‘zing. Nedir topar undan o‘jar hayollar Yo‘q –yo‘q dardli shoir porloq yulduzni Ayt-chi kim g‘amli deb ayta olarkan. Boqquvchi ko‘zda g‘am bo‘lmasa agar. Sil bo‘lgan go‘zalga o‘xsharmidi kuz, Qalbingda bahordan g‘am bo‘lmasa gar, O buyuk shoir! So‘ylachi sen kimga berding ozor, 18

Sen cuhun bahorni qora etdilar.(1. 45-46) She’r Pushkin haykali oldidagi hayoliy suhbat, aniqrog‘i, muallifning XIX asr rus shoiriga aytgan jo‘shqin monologi shaklida. Parchadagi 1- va 2- kuz –bahor juft fasl ma’nosida. Keyingi o‘rinda esa ushbu juftlikning ma’no chegarasi ancha keng. Nima uchun kuz sil bo‘lgan go‘zalga o‘xshaydi? Nima uchun shoir qalbida bahordan g‘am? Nima uchun sen uchun bahorni qora etdilar. Ha , Pushkin ayni yigit yoshida yoshlik quvonchlaridan mahrum edi. Hayot zulmatlaridan ziyo axtargan ezgulik chirog‘ini yoqmoqchi bo‘lgan shoir g‘iybat-u kin, g‘azab bijg‘ib sasigan ijtimoiy muhitning qurboni bo‘ldi. Yurtini qonu adovat girdoblariga g‘arq, elini qullik kishanlariga mahkum holda ko‘rgan ezgulik kuychisining qalbida bahordan g‘am bo‘lmasligi mumkinmi? Shuning uchundirki, Abdulla Oripov bahor-kuz tazodini Pushkin qalbi po‘rtanalari bilan bog‘liq holda she’rga kiritgan. Ma’lumki, tazodlar aksariyat hollarda antonimlardan shakllanadi. Ammo ularni shunchaki qayd etish yoki an’anaviy ma’noda qo‘llash ijodkorga hech qachon obro‘ keltirmasligi aniq. A.Oripovning mahorati ham shundaki, u an’anaviy-tazodlarni ohorli ma’noda qo‘llaydi: Seni kech topgandim, erta yo‘qotdim, Qarg‘agil loyiqman sening qahringga. O‘zgalar qalbida qadr uyg‘otdim, Biroq yetolmadim o‘zim qadringga.(1. 152) Parchada uchta tazod bor: kech-erta, topdim-yo‘qotdim, o‘zgalar qalbida qadr uyg‘otmoq-qadriga yetolmaslik. 1- va 2-tazod antonimlardan iborat. Ammo shoir ular orqali hijron iztiroblaridan zada bo‘lgan qalbning afsus-nadomatlarini shu qadar go‘zal tasvirlaganki, bu so‘zlarni almashtirish aslo mumkin emas. Ayni paytda ikki tazodli 1-misra 2-misra uchun dalil vazifasini o‘tayotir. Keyingi ikki misrada ham kontras holat mavjud. Bu tazod ham o‘kinch, pushaymon hislari ifodasi uchun xizmat qilmoqda. Bunday an’anaviy antonim-tazodlardan shoir o‘z to‘rtliklarida ham mahoratli foydalangan Demangiz dunyoning tashvishi qolib, 19

O‘zini har yonga uradi shoir Tog‘day og‘ir yukni kaftiga olib, Qushday yengil bo‘lib yuradi shoir.(2 . 430) Tog‘day og‘ir-qushday yengil tazod antonim sifatlarga asoslangan. Mana shu to‘rt satrli she’rda shoirlik qismatining naqadar mushkul ekanligi o‘zining mukammal ifodasini topgan. Shoir dunyo tashvishlaridan chetda, o‘z qalbi tuyg‘ulari ifodasi bilan band bo‘lib, rohat-farog‘atda yashaydi deyuvchilar xato qiladi. Shoirlik bu o‘zgalar kulfatidan mahzunlik. Shoirlik o‘zgalar dardidan bemorlik. Shoirlik bevaqt uzilgan yaproqlar motamidan azadorlik. Mashrabning osilishi, Cho‘lponning otilishini tomosha deb bilgan xangomatalab olamon taqdiridan kuyunchaklik, qishdan omon chiqa olgan ildiz jasoratini ko‘ra bilmaslik. Bularning barchasini qalbiga joylab qushday yengil bo‘lib, yuradi u. Shuning uchun ham shoir umri quyun ichida o‘sgan bir daraxt, shuning uchun ham uning hayoti ramkaga tushadi faqat o‘lganda… ko‘rinib turibdiki, tazod priyomi katta ma’noni qisqa shaklda ifodalash imkonini berayotir. Abdulla Oripovning ayrim ma’nolarida katta-katta parchalar aynan tazod usuliga qurilgan. “Uyqu” she’ridan olingan ushbu parcha fikrimizga dalildir. Asrim, o‘sha olis oy qorasini, Sanab yetguningcha bir zum tolmading. Biroq o d amzotning dil yarasini Sanab yetolmading, yo‘q yetolmading. Asrim samolarda yoqolding chiroq, Yulduz qilib otding, samoga o‘zni, Qo‘zg‘ata olmading o‘rnidan biroq, Askar yelkasida turgan yulduzni. Asrim izga solding ummonlar kuchin Yaratmak istading so‘ngsiz bir chiroy, Biroq gulzoringni toptamoq uchun, Qaydadir razilga berib qo‘yding joy. (2. 109) 20

Lirik qahramon o‘n-o‘n besh yil hatto undan uzoqroq to yer yuzida insoniyat hayoti mukammal bo‘lgunga qadar uyquga cho‘mishni istaydi. Va ana shu istakni asoslash uchun asr fojialarini bir-bir sanaydi. Bunga esa shoir asrning yutuqlari va xatolarini bir-biriga qarma-qarshi qo‘yish orqali erishadi. Insoniyatning moddiy- iqtisodiy-texnikaviy muvaffaqiyatlari va ma’naviy ruhiy o‘pirilishlar tazodning ikki qutbini tashkil qiladi. Oy-yu yulduzlarga qadam qo‘ygan bahri azimlarni o‘z izmiga bo‘ysundirgan asr inson qalbi dardlarini davolashga, odamlar dilida birodarlik nihollarini ko‘kartirish orqali davlat chegaralariga barham berishga urushu falokatlarni yo‘q qilishga, Ya’ni, askar yelkasidagi yulduzni qo‘zg‘atishga, gulni sevmaydigan razillar qalbida inqilob yasashga ojiz. Bu ma’naviy fojialar lirik qahramon ko‘ksiga behad og‘irliklar olib kiradi. Bani basharga faqat ezguliklar istagan shoir shuning uchun uzoq uyquga cho‘mishni istaydi. She’rning xotima finalida ham shoir tazoddan foydalangan: Ammo bori imkon bunday uyquga, Kurashga yaralgan jafokash inson. Har qanday kurash ham hayotdir unga, Har qanday uyqu ham o‘lim har qachon. Bu yerda kurash-uyqu, hayot-o‘lim tazodi orqali inson hayotining mohiyati ixcham ifodalangan. Ma’lumki, har bir shoir yoki adib ijodining tub mohiyatini belgilaydigan yagona g‘oya bo‘ladi. Ijodkorning turfa fikr, ijodiy urinishlarining barchasi yana shu yagona g‘oyaga birlashib boradi. Bu g‘oya o‘sha ijodkor asarlaridan qizil ip bo‘lib o‘tadi. Binobarin, A.Oripov she’rlarining leymotivini insonga munosabat komil inson problemasini belgilaydi. Bu esa shoirning juda ko‘p she’rlarida ikki qarama-qarshi obraz tasviriga sabab bo‘lgan. Biz ularni shartli ravishda tazo d - obrazlar deb ataymiz. Bunday obrazlar ba’zan she’rning ayrim qismida o‘z ifodasini topsa, ba’zan butun bir she’rga asos bo‘ladi. Bunda qarshilantirish, ayniqsa, tarixiy shaxslarga bag‘ishlangan she’rlar doirasida ko‘p kuzatiladi. Shoir Mirtemirga bag‘ishlangan “Karvon” she’rida: Sizga tashlanmadi oh ne-ne zotlar, 21

Ular ham mo‘minga tashlanar edi. Tashlanmasa dili g‘ashlanar edi, Ular puchak jonlar, ahli bedodlar. Shoir dastlab Mirtemir obraziga qarama-qarshi qo‘yilganlarni ne-ne zotlar deb ataydi. Bu ta’rifda andak istehzo ham bor. Chunki, zot so‘zi odatda oliy nasab, hurmatli kishilarga nisbatan qo‘llanadi. Muhtaram zot, zoti oliylari singari jumlalar shundan dalolat beradi. A.Oripovning o‘z ta’biri bilan aytganda esa: Qancha-qancha sir yashar har kimning bisotida, Shul sabab ul insondir, shul sabab ul zot erur. Ne-ne zotlar deyish orqali shoir o‘zining muhtaram zot deb ataydigan temir odamlarga kinoya qilayotir. Ikkinchi misradagi mo‘min so‘zi halol, pokiza, iymonli, yaxshilik qiluvchi kishi ma’nosida kelyapti. Ayni paytda shoir o‘zini ham nazarda tutgan bo‘lsa kerak. Chunki , A. O ripovning o‘zi ham bunday zotlarning ne- ne hamlasiga duch kelgan. A.Oripovning aksariyat she’rlari avtobiografik xarakterga ega. Uzoq cho‘l qishlog‘idan kelgan sahroyi shoirning butun O‘zbekistonni she’riy kalom bilan zabt etishi juda ko‘p zotlarga yoqmagani tabiiy. Ana shunday qumursqalar iloji boricha iqtidorli shoirni kamsitishga, asarlaridan kamchilik izlashga uni cho‘pon deyishga intilar edilar. To‘rtinchi misrada bul zotlarning basharasini yanada yaxshiroq ochish uchun ularni puchak jonlar, ahli bedodlar deyiladi. Shu jumlalar orqali bu zotlarning kimligi yorqinroq ayon bo‘ladi. Tazod shu ba n d bilan tugaydi. Abdulla Oripovning she’rlarida obrazning yana bir ko‘rinishi (men va raqib)ga duch kelamiz. Bunday obrazlar juda qadimdan adabiyotimizda mavjud bulib, ko‘pincha ishqiy mavzular bilan bog‘liqdir. Xalq og‘zaki ijodida ham, mumtoz adabiyotda ham raqib, asosan, yorning yana bir oshig‘i ma’nosida keladi. A. Oripovda esa raqib, ko‘pincha, uni kamsitishga, tahqirlashga, muvaffaqiyatlarni yo‘qqa chiqarishga intiluvchi “Zot”lardir. “Dunyoda har ishning bordir o‘z gali”, “Xatolaring kerak ularga”, “Sen uzoq yashaysan”, “Menga hayotni ber”, “Dunyoni qizg‘anma” she’rini tahlil qilamiz: Dunyoni qizg‘anma mendan, azizim, 22

Men sening ko‘changdan o‘tmasman zinxor. Mening bu dunyoda o‘z aytar so‘zim, Va o‘zim sig‘inar mozorlarim bor. Dunyoni qizg‘anma mendan, azizim, Sen ichgan buloqdan ichmasman aslo, Sen yurgan tog‘larda qolmagay izim, Sen kechgan daryodan kechmasman as l o. Dunyoni qizg‘anma mendan, azizim, Qalbingni yoqmasin shubha va so‘roq. Men o‘zga manzilga tikkanman ko‘zim. U sening kulbangdan juda ham yiroq. She’r birinchi misraning takrori asosiga qurilgan bo‘lib, asosiy g‘oya ana shu misrada mujassamlashgan. Misradagi “azizim” undalmasi tashqari tomondan qaraganda raqib ma’nosida emasdek tuyuladi. Ammo she’rning mazmuni “azizam” so‘zi aynan raqibga murojaat ekanligini tasdiqlaydi. She’rdagi to‘rtta bayon-xabar (“Sening ko‘changdan o‘tmasman”, “Sen ichgan buloqdan ichmasman”, “Sen yurgan tog‘larda yurmasman ”,”Sen kechgan daryodan kechmasman”) “men” va “azizim”ning butunlay boshqa-boshqa odam kishilar ekanligiga dalildir. Hatto bu ikki qahr a mon-shaxsning sig‘inadigan mozorlari ham o‘zga-o‘zga. Shoir, raqibiga tasalli sifatida aytgan gaplarni to‘rtinchi bandda umumlashtirib “men o‘zga manzilga tikkanman ko‘zim, u sening kulbangdan juda ham yiroq”,- deydiki, bu ular ikkilasining tutgan yo‘li nihoyatda ayricha ekanligi bo‘rttirib tasvirlangan. Garchand she’rda raqibning kim ekanligi aniq ta’riflanmagan, she’r raqibga tasalli berishdan iborat bo‘lsa-da, nozik fahm she’rxon uning “ahli bedodlar”, “puchak jonlar”, “to‘rvadan bo‘lak ilinji bo‘lmagan gadoy, xurofat” “qabring uzra bosh egsalar ham xato kelishingni kutadiganlar” naslidan ekanligini darhol ilg‘ab oladi. She’rda faqat bunga birgina ishora bor, shoir raqibiga nisbatan “kulba” so‘zini ishlatadi. Bu so‘z ma’naviy maqsurlik, ruxiy g‘ariblik ma’nolarini ifodalaydi. Kulba so‘ziga tazod sifatida 23

manzil so‘zi qo‘llangan bo‘lib, bu manzil yuksak ma’naviy cho‘qqi, ruxiy komillik belgisidir. Bunday raqib obrazi shoirning “Savol” she’rida yanada konkretroq, oshkora o‘z ifodasini topgan: Tanho sahrolarga bosh olib ketsam. Yo yiroq g‘orlarni oshiyon etsam, Be do‘stu be yoron tugasam, bitsam, Ko‘ngling to‘ladimi, o‘shanda, ayt-chi? Qolmasa dunyoda mendan xotirot, Nainki xotirot, oddiy, jo‘n bir ot, Bo‘lsa na bir qavmim, na xesh, na avlod, Ko‘ngling to‘ladimi, o‘shanda ayt-chi? Olamga o‘t qo‘ysa har aytar so‘zing, Yiqsang dunyolarni - tikkan choq ko‘zing, So‘ngra mo‘ri kabi qolsang bir o‘zing, Ko‘ngling to‘ladimi, o‘shanda, ayt-chi? (1,82) Bu she’rda ham yuqoridagi singari ifoda tarzi bir xil. Shoir yana raqibga murojat usulini tanlab, misra takroriga asoslangan. Ammo bunda birinchi misra emas, to‘rtinchi misra savol tarzida takrorlanib keladi. Raqibning asosiy orzusi “men”ni do‘stu yordan ayri, mudom mag‘lub, kulfatda ko‘rish. Ammo endi bu raqib faqat “men”ning dushmanni emas, balki olamdagi barcha yaxshilarni yomon ko‘radi, olamga yolg‘iz xukmronlik - uning yagona qayg‘usi. “Ko‘ngling to‘ladimi, o‘shanda, ayt-chi?” so‘rog‘i aslida savol mazmunini emas, tasdiq ma’nosini, Ya’ni “ o‘shanda ko‘ngling to‘ladi” degan ma’noni anglatadi. Abdulla Oripov tazodlarining yana bir xususiyati shundaki, qarshilantirgan ikki obekt mushtarak nuqtada umumlashtiriladi: Ruju q ilmadilar hazrat payg‘ambar, Na yuksak saroyga, na oltin taxtga. Qaygadir toliqib etganda safar, 24

Suyanib dam oldi bir tup daraxtga. Kim aytar, dunyoda kibr ustivor, Kim aytar, umrning ma’nosi shu h rat. Rasul kamtarlikni q ilib ixtiyor, To mahshar bizlarga qoldirdi ibrat. Rasul amr qildi: -kesing daraxtni, O‘ylamang borliqqa yo‘qdir himmatim. Payg‘ambar daraxti bergay deb baxtni Sig‘inib yurmasin unga ummatim. Birinchi bandda oltin taxt bir tup daraxtga qarshilantirilayotir. Taxt va daraxt o‘rtasidagi qarama-qarshilik birining dabdaba, mol-dunyo, soxtalik va muvaqqatlik; ikkinchisining esa oddiylik, tabiiylik, tiriklik timsoli ekanligida. Xususan, birinchisining “oltin”, ikkinchisining “bir tup”degan aniqlovchilari e’tiborga olinsa bu zidlik yana-da yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Aslida taxtning asosida ham daraxt yotadi-taxt daraxt yog‘ochlaridan yasaladi. Biroq u taxtga aylangach mohiyatan daraxtlikdan chiqqan, dabdaba , mol- dunyo, siyosat, shuhrat vositasiga aylangan. Aslida bir o‘zakka ega ikki narsa mutlaqo qarama – qarshi qutblarga ajralgan. Taxt-daraxt tazodi faqat matndagini zidlik ma’nosiga ega. Matnda n tashqarida bunday qarama-qarshilik yo‘qoladi. Shuning uchun ularni kontekstual tazodlar deyish mumkin. Ikkinchi bandda kibr va shuhrat kamtarlikka zidlashtirilgan. Demak, birinchi banddagi konkret predmetlar o‘rtasidagi tazod mavhum tushunchalar o‘rtasiga ko‘chirilgan,. har ikkala tazoddagi parallel obektlarning mohiyati bir, ammo biri konkret pretmet, ikkinchisi esa abstrakt tushuncha. Bunday ko‘chirilish esa ikkala bandni mantiqan bir- biriga bog‘lab turibdi. Uchinchi bandda esa holatlar o‘rtasidagi qarshilantirishga duch kelamiz: Rasmning himmati va daraxtni kestirish; albatta, bu ikki holat bir-biriga zid. Ammo shoir ana shu zid holat - hususiyatlarini mushtarak nuqtada birlashtiradi: payg‘ambar odamlar sig‘inib, oddiy daraxtni ham shon-shuxrat, dabdaba timsoliga 25

aylantirmaslik, ilohiylashtirmaslik (xurofot) uchungina uni kestirayotir. Xuddi ana shu nuqtada rasulning himmati uning daraxtini kesdirishga zid bo‘lmay qoladi. Agar payg‘ambar daraxtni kestirmasa bir daraxtning ikki holati o‘rtasida qarama- qarshilik paydo bo‘lurdi, Ya’ni oddiy daraxt va payg‘ambar daraxti. Ko‘rinib turibdiki, birinchi band mantiqan uchinchi bandni taqazo qilayotir. Demak, qarshilantirishlar tadriji bandlarining ana shunday zanjirini ham vujudga keltirgan ekan. Bu zanjirni quyidagicha ifodalash mumkin: Birinchi va uchinchi banddagi qarshilantirishlar faqatgina matnda zidlik ma’nosiga ega. Ikkinchi banddagi tazod esa antonim asosida shakllangan. Shuning uchun u matndan tashqarida ham zidlik ma’nosini saqlab qoladi. Bunday tazodlarni kontekstual tazodlar deyish mumkin. G‘arb adbiyotshunosligida oksimoron deb ataluvchi san’at bor. Uning mohiyati ikki qarama-qarshi ma’noli so‘zni yonma-yon keltirish orqali yangi bir kutilmagan ma’noni keltirib chiqarishdan iborat. O‘zbek adabiyotida ham shunday priyom mavjud bo‘lib, ammo biz kuzatgan adabiyotlar doirasida bunday san’atga ta’rif va namunalar keltirilmagan. Balki, u tazodga yaqin bo‘lgani uchun tazodning bir turi sifatida qaralgan bo‘lsa kerak. Abdulla Oripovda ham ana shunday oksimaronlar bor: Yuz yil yashasa ham bechora bir zot To‘ymadim hech, debdi, bu nechuk hikmat. Oh qandoq shirindir bu tahir hayot, Oh qandoq go‘zaldir shu juldur qismat (1,32). Taxir hayotning shirin ekanligi va juldur qismatning go‘zalligi (tazod- sifatlashning bitta obektini aniqlab kelayotganligi) ma’noning kutilmagan qirrasini kashf qilmoqda. Bizningcha , bunday usul ham alohida badiiy san’at yoki san’at hisoblangan tazodning alohida nomlangan turi sifatida qaralishi kerak. Abdulla Oripov an’anaviy tazodning priyomidan ham muvafaqqiyatli foydalanadi. Shoir ba’zan she’rdagi katta parchalarni yoki alohida she’rni tazod asosiga quradiki, ayni o‘rinlarda tazod kampozitsion asos darajasiga ko‘tariladi. 26

Abdulla Oripov she’rlarida tazod obrazlar ham qiyomiga yetkazib tasvirlangan. Umuman olganda shoir an’anaviy badiiy san’atdan ijodiy foydalanib uni o‘z falsafiy g‘oyaviy konsepsiyasi ifodasiga xizmat qildira olgan. Birinchi b o b bo‘yicha quyidagi xulosalar qilindi : Xulosa qilib aytganda, badiiy san’atlar A.Oripov she’riyatida yetakchi maqomni egallaydi, uning tafakkur tarzi va uslubini belgilovchi asosiy omilga aylanadi. Shuni nazarda tutib A.Oripov she’riyatidagi о‘xshatish, qarshilantirish va metafora masalasini tizim sifatida maxsus tadqiq qilishga jazm etdik va quyidagi xulosalarga keldik: 1. A.Oripov she’riyatida eng kо‘p uchraydigan badiiy san’atlardan biri о‘xshatishdir. Barcha davr va millat adabiyotlarida keng tarqalgan bu usul shoir mahoratini kо‘rsatuvchi asosiy tasvir vositalaridandir. A.Oripov tashbehlariga xos xususiyatlar: A). Konkret predmet va mavhum tushuncha о‘rtasidagi о‘xshashlikka asoslanadi; B). Kundalik hayotda keng qо‘llanadigan predmet, voqea-hodisalarni tashbeh doirasiga tortish; 2. An’anaviy xususiyatga ega bо‘lgan qarshilantirish xarakterdagi obrazlar A.Oripov she’rlarida yangicha qiyofa va mazmun kasb etadi. 27

$I I. B ob. SO‘ZNING OBRAZ YARATISHDAGI JOZIBADORLIGI 2.1. Maqollardan foydalanishdagi shoirning o‘ziga xosligi Qadim she’rshunoslikda asarda maqollarni qo‘llash ham alohida badiiy san’at hisoblangan va u irsolu masal deb nomlangan. Atoulloh Husayniy bu san’atga: “mashhur qavlga ko‘ra bir baytqa bir masal kiritmaktur”, - deb ta’rif beradi va uning ikki yo‘lini ko‘rsatadi: 1. Maqolni o‘zgarishsiz qo‘llash. 2. Maqolning mazmunini saqlagan holda so‘z va tarkibini o‘zgartirib berish. Husayniy fikricha, o‘sha davr adabiyotida, ko‘pincha, maqoldan foydalanish uchun uni yorga, madh etilguchi, yoki, umuman, biror kishiga yuborish uchun amalga oshirilgan, so‘zning lug‘aviy ma’nosi ham (“masal yuborish”) shundan dalolat beradi. Ammo Shams Qaysi Roziyda bu san’atga to‘xtalinmagan. Tojik adabiyotshunosi To‘raqul Zehniy “San’ati suxan”da irsolu masalga to‘xtalib, “tamsil” istilyohini ham qo‘llaydi, ammo tamsil mazmunan irsolu masalga teng bo‘lsa ham, mumtoz adabiyotshunoslikda alohida san’at sifatida qaralgan. Yana qiziq tomoni shundaki, adabiyotshunos tazmin san’ati haqida gapirib, unga: “Tazmin on ast, ki shoir baroi taqviyai fikr va hissiyot yagon shohbayt va yo misrai barjastayu xushoyandi yagon shoiri saromadi peshina va yo muosirro dar she’ri xud naql mekunad” 1 , - deb ta’rif bergani holda, keyinroq maqollar kiritilgan bir necha she’rlarni misolga oladi. Holbuki, tazmin mazmunan irsolu masalga yaqin bo‘lsa-da, alohida badiiy san’atdir. Tazmin – she’rga o‘zining yoki boshqa biror ijodkorning she’ridan misra, bayt y oki kattaroq parcha kiritish usuli. She’r agar mashhur bo‘lsa, muallifini eslatish shart emas, ammo she’r mashhur bo‘lmasa, uning boshqa birovniki ekanligini eslatish o‘g‘irlikda ayblanmaslik uchun zarurdir. Demak, irsolu masal va tazminning bir-biriga yaqinligi she’rda o‘zga bir parchaning kiritilishidadir. Mumtoz ijodkorlarning bu san’atlarni qo‘llashdagi an’analarini bugungi davr o‘zbek adabiyoti vakillari ham davom ettirmoqdalar. Jumladan, Abdulla Oripov 1 Ҳусайний А. Бадои\йиъу-с-санойиъ.Т.. 1981, 135-бет 28$