Nutqning mantiqiyligi 11-sinf - Tilshunoslik - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Nutqning mantiqiyligi 11-sinf

Yuklangan vaqt:

13.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

669.8818359375 KB

Ko'chirib olish

Taqdimot 11-sinf Ona- tili darsligi asosida tayyorlangan

NUTQNING MANTIQIYLIGI

Topshiriq. Matnni o’qing. Fikr mantiqidagi buzilish haqida fikrlashing. Ulug’ Alisher Navoiy o’zining «Majolis un-nafois» asarida shunday bir voqeani hikoya qiladi. Bahorning yomg’irli kunlaridan birida u «Xuroson mulkida turkiy va forsiyda malik ul-kalom» Lutfiy bilan uchrashib qoladi. Mavlono Lutfiy Amir Xusrav Dehlaviyning bir she’ridagi go’zal ma’no va o’xshatish haqida juda ham maqtov bilan gapirib beradi, ya’ni: «Mahbuba yomg’irli kunda yo’lda tiyg’anib yiqilib ketay deydi. U shu qadar go’zal va nozikki, yog’ayotgan yomg’ir rishtasini ushlab, uning madadi bilan o’zini o’nglab oladi». Bu ta’rif Navoiyga behad ma’qul tushadi. Saroydagi oliy adabiy majlislarning birida Navoiy bu o’xshatish haqida shoh Husayn Boyqaro huzurida gapirib, shohning ham hayratlanishini kutadi. Ammo Boyqaro «Yuqoridan pastga tushayotgan yog’in rishtasi yiqilayotgan kishi uchun madad bo’la olmaydi» deb, e’tiroz bildiradi. Navoiy Boyqaroning o’tkir va nozik mantig’i va she’rfahmlikdagi zakovatiga qoyil qoladi. Shoh va shoir Husayn Boyqaro mazkur holatda fikr mantiqiyligidagi buzilishni ilg’agan. (N. Mahmudov)

Fikr tarkibi va qurilishining to’g’ri ifodalanishi nutq mantiqiyligining asosidir. Nutqda til vositalarining mantiq va to’g’ri tafakkur qonuniyatlariga mos tarzda mazmuniy birikishi nutq mantiqiyligini yuzaga keltiradi. Ana shunga ko’ra mantiqiylik sifati nutqda so’zlar, gaplar o’rtasidagi mazmuniy va grammatik aloqalarning fikr mohiyati hamda uning rivojlanib borishiga qat’iy mosligi tarzida ta’riflanadi.

Mantiq va grammatika har qanday nutqning tayanchi, har qanday nutq sog’lomligining zaminidir. Ulug’ donishmand bobomiz Forobiy grammatika va mantiq ilmining favqulodda ahamiyati haqida quyidagilarni qayd etgan: «Grammatika odamlar nutqini to’g’rilagani kabi – u shu ning uchun ham vujudga kelgandir – mantiq ilmi ham xato kelib chiqishi mumkin bo’lgan joyda tafakkurni to’g’ri yo’ldan olib borish uchun aqlni to’g’rilab turadi. Grammatikaning tilga va til ifodalariga bo’lgan munosabati mantiq ilmining aql va aqliy tushunchalarga bo’lgan munosabati kabidir. Grammatika har doim til ifodalarida xatolar kelib chiqishi mumkin bo’lganda, tilning o’lchovi bo’lganidek mantiq ham har doim aqliy tushunchalarda xato kelib chiqishi mumkin bo’lganda, aql o’lchovidir».

Mantiqiy nutq tuzish uchun so’zlovchi fikr predmetini atroflicha bili shi, mantiqiy tafakkur qoidalaridan boxabar bo’lishi kerak, ayni payt da til birliklarining leksik-semantik va grammatik mohiyati, ularning bog’lanish xususiyatlarini ham nazardan qochirmasligi zarur. Aytaylik, so’zlarning jumla tarkibida mantiqiy-mazmuniy ziddiyatsiz birika olishi, mantiqqa uyg’un qo’llanishi uchun ularning leksik-semantik mohiyatini yetarli darajada bilish lozim. Masalan, Traktor va mashinalar yelday uchadi gapini mantiqiy deb bo’lmaydi, chunki unda mantiqiy- mazmuniy ziddiyat bor. Mashina mantiqan juda tez, ya’ni yelday uchishi mumkin, ammo traktor bu xususiyatga ega emas. Demak, jumlada mantiqiylik sifati buzilgan.

39-mashq. Gaplarni o’qing. Ajratib ko’rsatilgan so’zlarning mantiqiylikka salbiy ta’siri haqida fikrlashing. 1. Yugurib charchamaydigan chayir mashinasi dam tepalikka, aylanma yo’llar osha dam pastlikka, kishining nigohi tushsa yuragi shig’illab ketadigan jarliklar yoqasidan o’tib, yana ko’tarilib qolardi. 2. Qiya, aylanma yo’llarda ko’p yurganiga qaramay, yigit juda ehtiyotkorlik bilan mashinani olib borardi. 3. Uning yoqimli qiliqlari, ovozi eshitilib ketganday bo’ladi. (Mirmuhsin) 4. Ko’zim o’ngidan hadsiz odamlar o’tdi. 5. Qo’llari, oyoqlari o’ziga bo’ysunmay, o’z-o’zidan harakatlanar, uni qayoqqadir olg’a eltardi. (M. Nasibullin)

40-mashq. Gaplarni o’qing. Nutqning mantiqiyligi buzilgan o’rinlarni to ping va izohlang. 1. Boyqush qarg’ish olgan, qadimdan qolgan shunday gap bor. U qaysi xonadonga qo’nib, ovoz chiqarsa, noxushlik alomatidan darak emish. (S. Ravshanov) 2. U nihoyatda ehtiyot bo’lib harakat qilayotganini uyqu elitgan ko’zlari bilan sezdi. (N. Jaloliddin) 3. Qish. Yanvar havosi juda sovuq. Laylakqor hadeb savalagani-savalagan. (S. Ravshanov) 4. Odamlar nochorlikdan, yegani narsasi yo’qligidan ro’za tutib yurishibdi. (S. Ravshanov) 5. Ilm-fanda faraz qilish yoki o’ylab chiqarishga o’rin yo’q. Fanning rivojlanishi faqat kashfiyotga bog’liq. Fanda fikr bildirish, isho naman deyish – bilmagan bilan barobar. (Gazetadan) 6. Hikoya va suhbatdan tashqari o’zbek tilini yaxshi o’rganish, unga qiziqishni uyg’otish maqsadida til o’rgatishga oid o’yinlar, kichik-kichik she’rlar, badantarbiya va ashulalar berib boriladi. (S. Jo’rayev) 7. Imzoga qo’l qo’yish maha lida gurs etib yerga quladi. (Gazetadan)

Sh. Rahmatullayevning «O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular ishtirokida gaplar tuzing.

Nog’orasiga o’ynamoq Kimningdir izmi, yo’l- yo’rig’i bilan ish ko’rmoq. Varianti: nog’orasiga o’ynatmoq; childirmasiga o’ynamoq. Oyog’iga bolta urmoq Mavqeyidan mahrum etadigan zarba yetkazmoq. Ma’nodoshi: payini qirqmoq.

1. Nutqning mantiqiyligi deganda nimani tushunasiz? 2. Nutq mantiqiyligi nutqning qaysi sifatlarisiz to’liq namoyon bo’lolmaydi? 3. So’zlovchi mantiqan to’g’ri nutq tuzishi uchun ona tili fanining qaysi bo’limlariga oid bilimlarga ega bo’lishi kerak? 4. Abu Nasr Forobiyning grammatika va mantiq haqidagi fikrlarini tu shuntiring. 5. Tilshunoslikning qaysi sohasiga doir bilimlar so’zlarning bog’lanish munosabatlarini muvofiqlashtirib turadi?

42-mashq. Berilgan gaplardagi mantiqqa zid qo’llangan so’zlar o’rniga mantiqan mosini qo’yib ko’chiring.

1. Sattorov yolvorgan ohangda ko’zlarimga umidvor qaradi. 2. Ikkalamiz ham tubsiz ko’ngilsizlik oldidan picha tinchlanishimiz kerak edi. 3. Sattorov zarda bilan planshetni irg’itib yubordi-da, mening so’zlashim ga erk bermay, sakrab o’rnidan turdi. 4. Men Ahmadni chaqirish oldidan stol ustiga uning Valitov bilan tushgan suratini ham, Zaremaning fotosuratlarini ham sochib qo’ygan edim. 5. Mana, u oyoq uchida sekin yonimga yo’rg’alab keldi-da, meni odatdagiday so’roqlarga ko’mib yubordi. (M. Nasibullin) 6. U jamiyat taraqqiyotini rivojlantirish uchun insonlarning ma’naviyatini yuksaltiruvchi asarlar yaratdi. (A. Olimov)

E’tiboringiz uchun tashakkur!!!!!

O'xshashlar

Nutqning boyligi 11-sinf

Nutqning jo’yaliligi 11-sinf

Nutqning ifodalaligi 11-sinf

Nutqning to’g’riligi 11-sinf

Nutqning sofligi 11-sinf