Qonning tarkibi va shaklli elementlari. 8 - sinf - Odam va uning salomatligi - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Qonning tarkibi va shaklli elementlari. 8 - sinf

Yuklangan vaqt:

07.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

14835.85546875 KB

Ko'chirib olish

12-§. Qonning tarkibi va shaklli elementlari 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

Shakli elementlar, plazma

• Probirkaga bir tomchi geparin moddasini tomizib, ustiga 2—3 ml qon quyib, sentrifugada bir necha minut davomida aylantirilsa, u ikki qismga: ustki qismida rangsiz qon plazmasiga, pastki qismida esa qonning qizil rangdagi quyuq qismi — shaklli elementlariga ajraladi.

• Qon plazmasi. Qon plazmasi tarkibida oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar, gormonlar, fermentlar, antitelolar bo‘ladi. Plazma tarkibida o‘rtacha 90—92 % suv, 7—8 % oqsillar, 0,9 % tuzlar, 0,1 % glukoza, 0,8 % yog‘ bo‘ladi.

• Qonning doimiy harakati natijasida bu moddalar hujayralarga o‘tadi va o‘zlashtiriladi. Moddalar almashinuvi natijasida hujayralarda hosil bo‘lgan qoldiq moddalar qonga o‘tib, ayirish organlariga yetkaziladi va tashqariga chiqarib yuboriladi. Plazma tarkibidagi vitaminlar, fermentlar, gormonlar hujayralarda moddalar almashinuvi jarayoni normal o‘tishida va antitelolar organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilishida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham qon yoki undan tayyorlangan plazma davolash maqsadida qo‘llaniladi.

• Qonning shaklli elementlariga eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlar kiradi. Ular qonning quyuq qismini tashkil etadi.

• Eritrotsitlar (qizil qon tanachalari). Eritrotsitlar suyaklarning ko‘mik qismida hosil bo‘ladi. Yetilmagan yosh eritrotsitlarda boshqa hujayralardagi singari yadro bo‘ladi. Yetilgan eritrotsitlarda yadro yo‘qoladi, ya’ni odamning qoni tarkibidagi eritrotsitlar yadrosiz bo‘ladi. Ular o‘rtasi ozroq botiq, yumaloq shaklga ega. 1 mm 3 qonda 4 —6 million, o‘rtacha 5 million dona eritrotsit bo‘ladi. Eritrotsitlarning hosil bo‘lishi va soni normal miqdorda bo‘lishi odamning sog‘lig‘iga, ovqatlanishiga, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishiga, quyoshning ultrabinafsha nurlarini yetarli qabul qilishiga bog‘liq. Ayniqsa, ovqat tarkibida oqsillar, temir moddasi, B guruhga kiruvchi vitaminlar yetarli miqdorda bo‘lishi zarur. Eritrotsitlar suyak ko‘migida hosil bo‘lib, qonga o‘tgandan so‘ng o‘rtacha 120 kun yashaydi. So‘ngra ular jigarda va taloqda parchalanadi. Parchalangan eritrotsitlardan ajralgan temir moddasi suyak ko‘migida yosh eritrotsitlar hosil bo‘lishi uchun sarflanadi. Parchalangan eritrotsitlarning gemoglobini tarkibidagi gem moddasi jigarda bilirubin moddasiga aylanib, o‘t suyuqligi hosil bo‘lishi uchun sarflanadi.

• Eritrotsitlarning asosiy vazifasi organizmning barcha hujayralarini kislorod bilan ta’minlashdan iborat. Ular tarkibidagi gemoglobin o‘pkalardan kislorodni o‘ziga biriktirib hujayralarga yetkazadi, ularda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan karbonat angidridni yana o‘ziga biriktirib o‘pkaga olib boradi. • Eritrotsitlarning soni va ular tarkibidagi gemoglobin miqdorining kamayishi kamqonlik (anemiya)kasalligi deb ataladi. Bu kasallikning oldini olish uchun yuqorida aytilganidek, ovqat tarkibida oqsil, temir moddalari, vitaminlar yetarli miqdorda bo‘lishi, jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanish, nafas oladigan havoning toza bo‘lishi kabilar katta ahamiyatga ega.

• Leykotsitlar (oq qon tanachalari). Leykotsitlar yadroli qon hujayralari bo‘lib, ular granulotsitlar (donador) va agranulotsitlarga (donasiz) bo‘linadi. Leykotsitlar mikroblar va zararlangan hujayralarni yutib halok bo‘ladi. Yallig‘langan joyda to‘planib qoladigan yiring o‘lik leykotsitlar hisoblanadi. 1 mm 3 qonda 6—8 ming dona leykotsit bo‘ladi. Leykotsitlar sonining ko‘payishi leykositoz, kamayishi leykopeniya deb ataladi. Leykotsitlar suyaklarning ko‘mik qismida va taloqda (limfotsitlar) hosil bo‘ladi. • Leykotsitlarning asosiy vazifasi organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilishdir. Ular organizmga kirgan mikroblarni yutib, eritib yuboradi. Bu hodisa fagositoz deb ataladi. Leykotsitlarning bu xossasini atoqli rus olimi I. I. Mechnikov aniqlagan. Odam yuqumli kasalliklar bilan kasallanganda leykotsitlarning soni ko‘payib, 1 mm 3 qonda 10—20 mingga yetadi va undan ham ortishi mumkin.

• Trombotsitlar (qon plastinkalari). Trombotsitlar suyaklarning ko‘mik qismida va taloqda hosil bo‘ladi. Yadrosi bo‘lmaydi. Past tabaqali umurtqali hayvonlar trombotsitlarining yadrosi bo‘ladi. 1 mm 3 qonda 300—400 ming dona trombotsit bo‘ladi. Ular leykotsitlarga o‘xshab 2—5 kun yashaydi. Trombotsitlarning asosiy vazifasi qonning ivishini ta’minlashdan iborat. Ular soni kamayganda qonning ivish xossasi buziladi. • Qonning ivishi. Qonning ivishi — organizmning muhim himoya reaksiyasi hisoblanadi. Qonning bu xossasi turli jarohatlanishlarda organizmni ortiqcha qon yo‘qotishdan saqlaydi. Qonning ivish xossasi o‘zgarsa, ozgina jarohatlanish ham odam sog‘lig‘iga katta xavf tug‘diradi, chunki organizm ko‘p qon yo‘qotishi mumkin.

• Sog‘lom odamda qon 3—4 minut ichida iviydi. Ba’zi odamlar qon plazmasining tarkibida qonning ivishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan biologik modda — antigemofil omil yetarli bo‘lmaydi. Bu kasallik gemofiliya deb atalib, u nasldan naslga, ya’ni ota- onadan bolaga o‘tadi. Bunday odamlarda qon ivishi buziladi, natijada bexosdan burundan qon kelishi, salgina jarohat tufayli ko‘p qon yo‘qotishi mumkin. Bundan tashqari, trombotsitlarning soni kamayganda, ovqat tarkibida Ca ionlari, K vitaminining miqdori yetishmay qolganda ham qonning ivish xossasi kamayadi.

Savol ba topshiriqlar • Qon plazmasi tarkibiga qanday moddalar kiradi? • Eritrotsitlar qanday funksiyani bajaradi? • Leykotsitlar qanday funksiyani bajaradi va ularning qanday turlari bor? • Qonning ivishi qanday ahamiyatga ega?

O'xshashlar

Qonning tomirlar bo‘ylab harakatlanishi. 8 - sinf

Suyaklarning tuzilishi va tarkibi. 8 - sinf

Nutq va fikrlash. 8 - sinf

Vitaminlar. 8 - sinf

Uyqu va uning ahamiyati. 8 - sinf