Ayirish sistemasining ahamiyati. 8 - sinf - Odam va uning salomatligi - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Ayirish sistemasining ahamiyati. 8 - sinf

Yuklangan vaqt:

07.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1664.8798828125 KB

Ko'chirib olish

30- §. Ayirish sistemasining ahamiyati30- §. Ayirish sistemasining ahamiyati 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 20148-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• Ovqat tarkibida iste’mol qilingan oqsil, yog‘, uglevodlar, suv, tuzlar me’da- ichaklardan qonga so‘rilib, jigarga boradi, unda keraksiz (zaharli) moddalardan tozalangach, yana qon orqali tananing barcha to‘qima va hujayralariga tarqaladi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida bu oziq moddalar kislorod bilan oksidlanib, parchalanadi. Bu jarayonlar natijasida organizm uchun zararli moddalar (siydik kislota, qoldiq azot, mochevina, kreatinin, karbonat angidrid kabilar) hosil bo‘ladi. Bu zararli qoldiq moddalar hujayralardan qonga o‘tib, ayirish organlari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi

Ayirish organlariga buyrak, teri, o‘pka kiradi.

• Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan gazsimon moddalar (karbonat angidrid) nafas olish organlari orqali tashqariga chiqariladi. Siydik kislota, qoldiq azot, tuzlar suvda erigan holda buyraklar orqali siydik tarkibida ajratiladi. Suv, tuzlar va qoldiq azotning oz qismi teri orqali ter sifatida tashqariga chiqariladi.

• Siydik ayirish organlarining tuzilishi va funksiyasi. Siydik ayirish organlari ayirish sistemasining asosiy qismi hisoblanadi. Siydik ayirish organlariga buyraklar (o‘ng va chap), siydik yo‘llari (o‘ng va chap), qovuq (siydik pufagi) va siydik chiqarish kanali kiradi.

• Siydik ayirish organlarining tuzilishi va funksiyasi. Siydik ayirish organlari ayirish sistemasining asosiy qismi hisoblanadi. Siydik ayirish organlariga buyraklar (o‘ng va chap), siydik yo‘llari (o‘ng va chap), qovuq (siydik pufagi) va siydik chiqarish kanali kiradi.

• Buyrak juft organ bo‘lib (o‘ng va chap buyrak), qorin bo‘shlig‘ining bel qismida, ya’ni birinchi va ikkinchi bel umurtqasining ikki yonida joylashgan. U loviya shakliga o‘xshash bo‘ladi. Buyrak murakkab tuzilgan. Uning ichki tomoni botiqroq bo‘lib, buyrak darvozasi deb ataladi. Buyrak darvozasi orqali unga arteriya qon tomiri kiradi, vena qon tomiri chiqadi. Shuningdek, buyrak darvozasi orqali siydik yo‘li ham chiqadi. Har bir buyrakning og‘irligi o‘rtacha 150 g keladi. • Buyrak bo‘ylamasiga kesib qaralganda, uning to‘qimasi ikki qavatdan: tashqi qoramtir po‘st qavat va ichki oqimtir mag‘iz qavatdan iborat ekanligi ko‘rinadi. Buyrak to‘qimasi murakkab mikroskopik tuzilishga ega bo‘lgan nefronlardan tashkil topgan. Har qaysi buyrakda 1 mln atrofida nefron bor. Buyrak nefronlarida arteriya kapillarlari orqali qonning suyuq qismi filtrlanib, buyrak kapsulasiga o‘tadi va siydik hosil bo‘ladi

• Buyrakda siydik hosil bo‘lishi. Buyrakda siydik hosil bo‘lishi ikki faza (davr)ga bo‘linadi. Birinchi davr — filtratsiya davri, u birlamchi siydik hosil bo‘lishidan iborat. Bunda nefronlardagi arteriya kapillarlari orqali qonning suyuq qismi filtrlanib, nefron bo‘shlig‘iga (kapsulaga) o‘tadi. Bu jarayonning o‘tishi kapillarlardagi bosimning yuqori, kapsuladagi bosimning past bo‘lishiga bog‘liq. Birlamchi siydikning tarkibi qon plazmasining tarkibiga yaqin. Unda faqat oqsil bo‘lmaydi. Chunki u kapillar qon tomirlarining devoridan filtrlanib o‘tmaydi. Kapsuladagi birlamchi siydik kalavasimon kanalchalarga o‘tadi. Bu kanalchalarning devori orqali birlamchi siydik tarkibidagi qand va aminokislotalar, suv va mineral tuzlarning ko‘p qismi, ya’ni 98,5—99,0% i vena tomirlariga qayta so‘riladi. Bunga reabsorbsiya jarayoni deyiladi. Bu siydik hosil bo‘lishining ikkinchi davri hisoblanadi. Kanalchalarda qolgan siydik ikkilamchi siydik deyilib, uning tarkibida qoldiq azot, mochevina, kreatinin kabi moddalar, ma’lum miqdorda tuz va suv bo‘ladi. • Katta odamning buyrak nefronlarida uzluksiz siydik filtrlanishi natijasida bir sutkada o‘rtacha 100 litr birlamchi siydik hosil bo‘ladi. Uning 98,5—99 litri kalavasimon kanalchalar devori orqali qonga qayta so‘riladi, qolgan 1—1,5 litri esa ikkilamchi siydik sifatida tashqariga chiqariladi.

• Siydik yo‘li buyrak jomidan boshlanib, qorinning orqa devori bo‘ylab pastga tushadi va siydik pufagiga tutashadi. Siydik yo‘lining uzunligi katta yoshli odamda o‘rtacha 30 sm bo‘ladi. Buyrakda filtrlanib hosil bo‘lgan siydik, siydik yo‘li orqali siydik pufagiga uzluksiz quyilib turadi. • Siydik pufagi qorinning pastki qismida chanoq sohasida joylashgan bo‘lib, uning hajmi katta odamda 500—700 ml bo‘ladi. • Buyrak funksiyasining boshqarilishi. Buyrakda siydik hosil bo‘lishi nerv va gumoral yo‘l bilan boshqariladi. Simpatik nerv tolalari buyrak qon tomirlarini toraytirib, siydik ajralishini kamaytiradi. Parasimpatik nerv tolalari esa buyrak qon tomirlarini kengaytirib, siydik ajralishini ko‘paytiradi. Bu nervlarning markazi orqa va bosh miyada joylashgan. Bosh miyaning pastki sohasida joylashgan gipofiz bezining orqa bo‘lagida sintezlanadigan antidiuretik gormon (ADG) buyrak egri- bugri kanalchalarining devoriga ta’sir etib, reabsorbsiya jarayonini kuchaytiradi va siydik ajralishini kamaytiradi. Qalqonsimon bezda sintezlanadigan tiroksin gormoni, aksincha, reabsorbsiya jarayonini pasaytirib, siydik ajralishini ko‘paytiradi. • Siydik ayirish organlarining ko‘p uchraydigan kasalliklari. Buyraklarda tosh paydo bo‘lishi kasalligining sababi ovqat tarkibida tuzni ko‘p iste’mol qilish, kam harakatlanish hisoblanadi. Buyraklarning yallig‘lanish kasalliklari (nefrit, piyelonefrit)ning sababi tomoqdagi bodomsimon bezlarning yallig‘lanishi (angina), tish kasalliklarini o‘z vaqtida davolatmaslikdir.

Savol va topshiriqlar • Ayirishning ahamiyatini ayting. • Ayirish jarayonida qaysi organlar ishtirok etadi? • Siydik ayirish organiga nimalar kiradi? • Buyraklarda siydik qanday hosil bo‘ladi? • Siydik ajralishi qanday boshqariladi? • Siydik ayirish organlari kasalliklarining oldini olish uchun nima qilish kerak?

O'xshashlar

Nerv sistemasining ahamiyati va tuzilishi. 8 - sinf

Markaziy nerv sistemasining tormozlanishi. 8 - sinf

Tayanch-harakatlanish sistemasining tuzilishi. 8 - sinf

Uyqu va uning ahamiyati. 8 - sinf

Ovqat hazm qilishning ahamiyati. 8 - sinf