Alkanlarning xossalari. Almashinish va parchalanish reaksiyalari mexanizmi. Oksidlanish reaksiyasi - Kimyo - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Alkanlarning xossalari. Almashinish va parchalanish reaksiyalari mexanizmi. Oksidlanish reaksiyasi

Yuklangan vaqt:

19.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137 KB

Ko'chirib olish

Alkanlarning xossalari. Almashinish va parchalanish reaksiyalari mexanizmi. Oksidlanish reaksiyasi Reja 1. Alkanlarning fizikaviy va kimyoviy xossalari. 2. Alkanlarning almashinish va parchalanish reaksiyalari va mexanizmi. 3.Oksidlanish reaksiyasi. 4. Alkanlarning sanoatda va xalq xo`jaligida ishlatilishi.

Organik birikmalarning har bir sinfi ma`lum fizikaviy xossalar bilan xarakterlanadi. Bu xossalar molekulalarning tarkibi va tuzilishiga bog`liq bo`lib, gomologik qatorda ma`lum qonuniyat asosida o`zgaradi. Fizik xossalari. To’yingan uglevodorodlarning dastlabki vakillari gazsimon, C 5 H 12 dan C 16 H 34 gacha suyuqlik, С 16 H 34 dan boshlab esa qattiq moddalardir. Ularning molekulyar massalari ortib borishi bilan qaynash va suyuqlanish haroratlari, zichligi, nur sindirish ko’rsatkichi ortib boradi. To’g’ri zanjir hosil qilib tuzilgan uglevodorodlar tarmoqlangan zanjir hosil qilib tuzilgan izomerlariga nisbatan yuqori haroratda qaynaydilar. To’yingan uglevodorodlar suvda juda kam eriydilar. To’yingan uglevodorodlardagi atomlar o’zaro –C–C bog’lanish hosil qilib birikkanlar. Ulardagi uglerod-uglerod orasidagi masofa 1,545 A 0 (0,154 nm) ga teng. Qisqa zanjir hosil qilib tuzilgan to’yingan uglevodorodlarda –C–C bog’lanish aylinish (C atomi atrofida) xususiyatiga ega. To’yingan uglevodorodlar ultrabinafsha nurlanish to’lqinlarini 200 nm dan kichik sohalarda yutadilar. Infraqizil spektrlarda ular uchun 2800-3000 sm –1 da – C – H bog’lanishning valent tebranishlari va 1380-1470 sm –1 da esa deformatsiya tebranishi xarakterlidir. YAMR-spektrlarida (yadro-magnit rezonansi) to’yingan uglevodorod- lardagi turli protonlar 0,5-2,0 m.d. o’rtasida yutilishni namoyon qiladilar. To’yingan uglevodorodlarning molekulyar massalari ortib borishi bilan ularning xossalari o’zgarib borishi dialektikaning miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga olib kelishi haqidagi qonunning yorqin dalilidir. Kimyoviy xossalari. To’yingan uglevodorodlar kimyoviy jihatdan deyarli inert birikmalar bo’lib, tegishli sharoit yaratilgandagina parchalanish va almashinish jarayonlariga kirisha oladilar. C – C orasidagi  -bog’lanishni uzish uchun 3500 kJ/mol energiya talab qilinadi. C – H orasidagi bog’ni uzish uchun esa nisbatan katta 413 kJ/mol energiya sarf etish talab etiladi. Lekin, shunga qarmay ko’pchilik reaksiyalar C–H orasidagi bog’lanishning uzilishi, ya’ni vodorodning boshqa atom yoki atom gruppalariga almashinishi hisobiga sodir bo’ladi. C–C va C–H orasidagi bog’lanishni uzish

uchun katta energiya sarf etilishini talab etganligi uchun ularni oddiy sharoitda faqat katalizatorlar ishtirokidagina uzish mumkin. Oddiy sharoitda to’yingan uglevodorodlarga konsentrlangan m i neral kislotalar va oksidlovchilar ta’sir etmaydi (HNO 3 , H 2 SO 4 , KMnO 4 ) . Almashinish uchlamchi uglerod atomi tutgan uglevodorodlarda juda oson, ikkilamchi uglerod atomi tutgan uglevodorodlarda sekinroq, birlamchi uglerod atomi tutgan uglevodorodlarda qiyinchilik bilan boradi. Chunki uchlamchi uglerod atomi bilan bog’langan vodorodning uzilishi oson. Uning uzilishi uchun 372,6 kJ/ mol energiya sarf etish kifoya. Buning natijasida nisbatan barqaror uglevodorod radikali hosil bo’ladi. Birlamchi uglerod atomi bilan bog’langan vodoroni uzish uchun 423 kJ/mol energiya sarf etish kerak. Almashinish reaksiyalari radikal yoki ion almashinish mexanizmi bilan sodir bo’lishi mumkin. To’yingan uglevodorodlarning muhim kimyoviy xossalariga misollar keltiramiz. Galogenlash. To’yingan uglevodorodlar galogenlar bilan yorug’lik ta’sirida reaksiyaga kirishadilar. Reaksiya ftor bilan portlash (ayrim hollarda xlor bilan ham) orqali sodir bo’ladi. S h uning uchun bu reaksiya sanoatda deyarli qo’llanilmaydi. Ftorlash inert gazlar yoki erituvchilar ishtirokida olib borilganda uglevodorodlarning ko’p ftorli hosilalarini olish mumkin. Bunda reaksiyani xavfsiz o’tkazish imkoniyatiga ega bo’linadi. Xlor to’yingan uglevodorodlarga yorug’likda, 300 0 C haroratda ta’sir etadi. Bunda uglevodorodlardagi vodorodlar birin-ketin xlor atomlari bilan almashinadilar. Reaksiyani katalizatorlar (oltingugurt, yod, mis, qalay, surma xlorlari va boshqalar) ishtirokida past haroratda ham o’tkazish mumkin. Masalan, metanni xlorlash reaksiyasi:CH 4 + Cl 2 CH 3Cl + HCl CH 3Cl + Cl 2 CH 2Cl 2 + HCl CH 2Cl 2 + Cl 2 CHCl 3 + HCl CHCl 3 + Cl 2 CCl 4 + HCl CH 4 + Cl 2 CH 3Cl + HCl CH 3Cl + Cl 2 CH 2Cl 2 + HCl CH 2Cl 2 + Cl 2 CHCl 3 + HCl CHCl 3 + Cl 2 CCl 4 + HCl CH 4+ 4F 2 CF 4+ 4HF CH 4+ 4F 2 CF 4+ 4HF

Xlorning metan bilan nur ta’siridagi reaksiyasi portlash bilan ketadi. To’yingan uglevodorodlarni yorug’lik ta’sirida (foto kimyoviy) xlorlash reaksiyasi radikal zanjirli mexanizm bilan borishi isbotlangan. N.N. Semenov metanni xlorlash reaksiyasi mexanizmi quyidagicha borishini tavsiya etgan: Bromlash reaksiyasi xlorlashga qaraganda oson va maqsadga muvofiq yo’nalishda boradi. Masalan, 2-metilpropanni fotokimyoviy xlorlash va bromlash reaksiyalarini taqqoslaydigan bo’lsak: To’yingan uglevodorodlarni katalizatorlar – Lyuisning protonsiz kislotalari ( AlCl 3 , FeCl 3 , ZnCl 2 va x.k.) ishtirokida xlorlash zanjirli ion mexanizmi bo’yicha sodir bo’ladi:Cl : Cl 2Cl . CH 3–H + Cl . CH 3.+ HCl CH 3. + Cl 2 CH 3Cl + Cl . CH 3. + CH 3. CH 3 –CH 3 H . + Cl . HCl CH 3. + Cl . CH 3Cl занжирнинг тармоланиши занжирнинг узилиши занжирнинг бошланиши Cl : Cl 2Cl . Cl : Cl 2Cl . CH 3–H + Cl . CH 3.+ HCl CH 3–H + Cl . CH 3.+ HCl CH 3. + Cl 2 CH 3Cl + Cl . CH 3. + CH 3. CH 3 –CH 3 H . + Cl . HCl CH 3. + Cl . CH 3Cl занжирнинг тармоланиши занжирнинг узилиши занжирнинг бошланиши 2(CH 3)3CH + Cl 2 (CH 3)C –Cl + (CH 3)2CH – CH 2Cl 29 % 48 % 2(CH 3)3CH + Br 2 (CH 3)C – Br + (CH 3)2CH – CH 2Br 99 % 1 % 2(CH 3)3CH + Cl 2 (CH 3)C –Cl + (CH 3)2CH – CH 2Cl 29 % 48 % 2(CH 3)3CH + Br 2 (CH 3)C – Br + (CH 3)2CH – CH 2Br 99 % 1 % Cl : Cl + FeCl 3 FeCl 4- + Cl + Cl + + R : H R ++ HCl Cl : Cl + R + R –Cl + Cl + ва х.к. Cl : Cl + FeCl 3 FeCl 4- + Cl + Cl + + R : H R ++ HCl Cl : Cl + R + R –Cl + Cl + ва х.к.

To’yingan uglevodorodlarning galogenli (ayniqsa, ftorlash va xlorlash) reaksiyasi natijasida arzon sanoat mahsulotlari – erituvchilar, organik sintez uchun xom ashyolar va boshqalar olinadi. Sulfoxlorlash va sulfooksidlash . Konsentrlangan sulfat kislota to’yingan uglevodorodlarga oddiy sharoitda ta’sir etmaydi. Qizdirilganda esa ularni oksidlab yuboradi. Katta molekulr massaga ega bo’lgan alkanlar tutovchi sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishishlari mumkin: Alifatik sulfokislotalarning ahamiyati katta bo’lganligi sababli sulfokislotalarni olish usullari ishlab chiqarilgan. Bular sulfoxlorlash va sulfooksidlash reaksiyalaridir: a) sulfoxlorlash b) sulfooksidlash Sulfoxlorlash reaksiyasi past haroratda va oson boradi. Reaksiya tarkibida ikkilamchi uglerod atomlari bo’lgan uglevodorodlar bilan oson, faqat birlamchi uglerod atomlarigina bo’lgan uglevodorodlar bilan qiyinroq boradi. Reaksiya radikal zanjirli mexanizm bilan sodir bo’lib, uni quyidagicha tasavvur etish mumkin: Alkansulfokislotalar va sulfoxloridlar sanoatda sintetik yuvuvchi vositalar, sirt aktiv moddalar olishda katta ahamiyatga ega.R –H + HOSO 3H R –SO 3H + H 2O R –H + HOSO 3H R –SO 3H + H 2O 2R –H + 2SO 2 + O2 2R –SO 2–OH 2R –H + 2SO 2 + O2 2R –SO 2–OH R –H + SO 2 + Cl 2 R –SO 2–Cl + HCl R –H + SO 2 + Cl 2 R –SO 2–Cl + HCl Cl : Cl 2Cl . R – H + Cl . R.+ HCl R. + SO 2 R –SO 2. h R – SO 2. + Cl 2 R – SO 2– Cl + Cl . Cl : Cl 2Cl . Cl : Cl 2Cl . R – H + Cl . R.+ HCl R. + SO 2 R –SO 2. h R – SO 2. + Cl 2 R – SO 2– Cl + Cl .

Nitrolash. Konsentrlangan nitrat kislota alkanlarga past haroratda ta’sir etmaydi. Yuqori haroratda esa ularni oksidlab yuboradi. Alkanlarni nitrolash suyultirilgan (13-40% li) nitrat kislota bilan yuqori haroratda (175-550 0 C) olib boriladi (Konovalov M.I. reaksiyasi). Alkanlarni suyuq fazada ham nitrolash mumkin. Lekin bunda nitrobirikmalarni hosil bo’lish miqdori juda kam bo’ladi. Reaksiya uchlamchi uglerod atomlari tutgan uglevodorodlar bilangina yaxshi natija beradi. Bug’ fazada nitrolanganda reaksiyani o’tkazish harorati uglevodorodning tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Uchlamchi uglerod atomi tutgan uglevodorodlar past haroratda, birlamchi uglerod atomi tutgan uglevodorodlar yuqori haroratda nitrolanadi. Nitrolash jarayonida nitrolovchi agent sifatida azot kislotasi o’rniga azot oksidlaridan ham foydalanish mumkin. Nitrolash reaksiyasi radikal-zanjirli mexanizm bilan boradi. Alkanlarni nitrolash natijasida olinadigan nitrobirikmalardan erituvchilar, portlovchi moddalar va boshqalar sifatida foydalaniladi. Oksidlash. Alkanlarga oksidlovchilar – havo kislorodi, kaliy permanganat, kaliy bixromat, kaliy xromat, nitrat kislota va boshqalar oddiy sharoitda ta’sir etmaydilar. Yuqori haroratda esa ular uglerod-(IV)-oksidgacha oksidlab yuboradi. Hozirgi vaqtda alkanlarning oksidlanish jarayoni o’rganilgan. Neftdan olinadigan yuqori parafinlarni past haroratda yog’ kislotalarigacha oksidlashning ahamiyati katta bo’lib, bu jarayon 150 0 C haroratda marganets birikmalariHO : NO 2 HO .+ NO 2. R –H + NO 2. R.+ HNO 2 HNO 2 + HNO 3 N2O4 + H 2O N2O4 2 NO 2. R.+ NO 2. R –NO 2 R –ONO HO : NO 2 HO .+ NO 2. R –H + NO 2. R.+ HNO 2 HNO 2 + HNO 3 N2O4 + H 2O N2O4 2 NO 2. R.+ NO 2. R –NO 2 R –ONO R.+ NO 2. R –NO 2 R –ONO

katalizatorligida olib boriladi. Bunda oxirgi mahsulot sifatida turli molekulyar massaga ega bo’lgan kislota aralashmasi, oksikislotalar, ketokislotalar, murakkab efirlar hosil bo’ladi. To’yingan uglevodorodlarni oksidlash vaqtida oraliq mahsulot sifatida gidroperoksidlar hosil bo’ladi. Bu gidroperoksidlar yuqori haroratda oksidlanayotgan uglevodorodlar bilan ta’sir etib, turli kislorodli birikmalarni hosil qiladi. Peroksidlarning keyingi o’zgarishlari natijasida spirtlar, aldegidlar va ketonlar hosil bo’lishi mumkin. Qanday modda hosil bo’lishligi peroksiddagi uglevodorod radikalining tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Uchlamchi alkillarning peroksidi quyidagicha parchalanishi mumkin:CH 3–C –O –OH CH 3 CH 3 -OH CH 3–C –O . CH 3 CH 3 +R –H CH 3–C –OH + R . CH 3 CH 3 CH 3–C –CH 3+ CH 3. O  CH 3–C –O –OH CH 3 CH 3 -OH CH 3–C –O . CH 3 CH 3 +R –H CH 3–C –OH + R . CH 3 CH 3 CH 3–C –CH 3+ CH 3. O CH 3–C –O –OH CH 3 CH 3 CH 3–C –O –OH CH 3 CH 3 -OH CH 3–C –O . CH 3 CH 3 CH 3–C –O . CH 3 CH 3 +R –H CH 3–C –OH + R . CH 3 CH 3 CH 3–C –OH + R . CH 3 CH 3 CH 3–C –CH 3+ CH 3. O  Ikkilamchi alkillarning peroksidlarni past haroratda (a) spirtlar va ketonlarga, yuqori haroratda (b) esa aldegidlar va spirtlarga parchalanadilar: a) R.+ O ::OH R –O –O. R –O –OH + R . R –H .. .. .. .. R.+ O ::OH R –O –O. R –O –OH + R . R –H .. .. .. .. H – C – O – OH CH 3CH 3 - OH H – C – O . CH 3CH 3 +R – H H – C – OH + R . CH 3CH 3 CH 3 – C – CH 3 + H . OH – C – O – OH CH 3CH 3 - OH H – C – O . CH 3CH 3 +R – H H – C – OH + R . CH 3CH 3 CH 3 – C – CH 3 + H . O

CH 3–C –O –OH CH 3 H -OH CH 3–C –O . CH 3 H +R –H CH 3–C –OH + R . CH 3 H CH 3–C –H + CH 3. O  CH 3–C –O –OH CH 3 H -OH CH 3–C –O . CH 3 H +R –H CH 3–C –OH + R . CH 3 H CH 3–C –H + CH 3. O CH 3–C –O –OH CH 3 H CH 3–C –O –OH CH 3 H -OH CH 3–C –O . CH 3 H CH 3–C –O . CH 3 H +R –H CH 3–C –OH + R . CH 3 H CH 3–C –OH + R . CH 3 H CH 3–C –H + CH 3. O  Birlamchi alkillarning peroksidlari ham yuqoridagilarga o’xshash parchalanadi. Bunda  -holatdagi vodorod yoki radikal uziladi. Aldegidlar yoki spirtlarning keyinchalik oksidlanishi natijasida kislotalar hosil bo’ladi. Uglevodorodlarning yuqori haroratda parchalanishi. To’yingan uglevodorodlar harorat ta’siriga chidamli. Metan 2000 0 C dan keyingina uglerod bilan vodorodga parchalana boshlaydi: Nisbatan past harortda (1600 0 C ) metan atsetilen va vodorodga parchalanadi: Uglevodorodning molekulyar massasi ortib borishi bilan parchalanish harorati pasayib boradi. CH 4 C + 2H 2 2000 0C CH 4 C + 2H 2 2000 0C 2CH 4 CH  CH + 3H 2 1600 0C 2CH 4 CH  CH + 3H 2 1600 0C CH 3 –C –O –OH H H -OH CH 3 –C –O . H H +R –H CH 3 CH 2 OH + R . CH 3 CH = O + H . H 2 C = O + CH 3 . CH3 –C –O –OH H H -OH CH 3 –C –O . H H +R –H CH 3 CH 2 OH + R . CH 3 CH = O + H . H 2 C = O + CH 3 .

Agar uglevodoroddagi uglerodlar soni toq bo’lsa, pachalanish natijasida kichik molekulyar massali etilen uglevodorodi, katta molekulyar massali to’yingan uglevodorod hosil bo’ladi. Parchalanish jarayonining mexanizmi murakkab bo’lib, u quyidagi bosqichlar orqali o’tadi deb faraz qilinadi. Misol uchun, R – CH 2 – CH 3 uglevodorodni parchalanishini ko’radigan bo’lsak, unda dastlab – CH 3 gruppadan vodorod ajralib chiqadi. Bu jarayon vaqtida hosil bo’lgan oraliq mahsulot turli o’zgarishlarga uchrashi mumkin, masalan: Radikallarni birikishi: Qayta guruhlanish (disproporsiyalanish): va x.k. Uglevodorodlarning suv bug’i ta’sirida parchalanishi . Bu jarayon sanoatda juda katta ahamiyatga ega bo’lib, vodorod, sintez gaz, suv gazi va boshqalarni olishda ishlatiladi. Metan suv bug’i bilan 900 0 C, yuqori bosim (200– 500 0 C atm) va nikel-xrom katalizatori ishtirokida quyidagicha parchalanadi va sintez gaz hosil bo’ladi: C O bilan H 2 aralashmasidan foydalanib metil spirti, sirka kislotasi, chumoli aldegidi va to’yingan uglevodorodlar olinadi.C9H20 C4H8 + C 5H12 C9H20 C4H8 + C 5H12 2R –CH 2–CH 2. R –CH = CH 2 + R –CH –CH 3 2R –CH 2–CH 2. R –CH = CH 2 + R –CH –CH 3 2R – CH 2 – CH 2 . R – CH 2 – CH 2 – CH 2 – CH 2 – R 2R – CH 2 – CH 2 . R – CH 2 – CH 2 – CH 2 – CH 2 – R CH 4 + H 2O CO + 3H 2 синтез газ CH 4 + CO 2 2CO + 2H 2 2CH 4 + O 2 2CO + 4H 2 сув газ CH 4 + H 2O CO + 3H 2 синтез газ CH 4 + CO 2 2CO + 2H 2 2CH 4 + O 2 2CO + 4H 2 сув газ

To’yingan uglevodorodlarning ishlatilishi. To’yingan uglevodorodlar arzon sanoat xom ashyosi bo’lib, ular kimyo sanoatida turli birikmalarni olishda keng qo’llaniladi. Bular orasida metanning ahamiyati g’oyat kattadir. Etan, propan, butan va pentanlar sanoatda etilen va diyen uglevodorodlarini olishda ishglatiladi. Suyuq uglevodorodlardan motor yoqilg’isi sifatida foydalaniladi. Bular orasida izooktan – 2,2,4-trimetilpentanning ahamiyati katta. Uning oktan soni 100 ga teng. Sanoatda izooktan izobutilenga izobutanni katalizator ishtirokida biriktirib olinadi. Katta molekulyar massaga ega bo’lgan alkanlar texnikada dizel yoqilg’isi sifatida, surkov moylari sifatida ishlatiladi.

O'xshashlar

Ion almashinish reaksiyalari. 8 - sinf

Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari. 8 - sinf

Alkenlarning fizik va kimyoviy xossalari. 10 - sinf

Aromatik uglevodorodlar. Olinishi va xossalari. 10 - sinf

Oksobirikmalar. aldegidlar. Olinishi va xossalari. 10 - sinf