logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)
  3. Iqtisodiyot
  4. Korxonaning moliyaviy natijalari 11 - sinf

Korxonaning moliyaviy natijalari 11 - sinf

Yuklangan vaqt:

02.02.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2150.5 KB
Ko'chirib olish
11-sinf tadbirkorlik asoslari darsligi asosida 20-mavzu: KORXONANING MOLIYAVIY NATIJALARI YALPI DAROMAD VA FOYDA Tadbirkorni harakatga undovchi sabablardan biri – bu foyda olishga intilishdir. Foyda hajmi qanchalik katta bo‘lsa, bu tadbirkor uchun o‘z ehtiyojlarini to‘laroq qondirish va faoliyatini yanada kengaytirishga imkon yaratadi. Tadbirkorlik foydasini aniqlash uchun yalpi daromad tushunchasini ham farqlash kerak. Yalpi daromad – mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish natijasida olingan pul mablag‘lari miqdori. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan yalpi daromad yalpi tushum deb ham ataladi. Yalpi daromad (tushum)ni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: Bu yerda: TR (total revenue) – mahsulotni sotishdan olingan yalpi daromad (tushum); P (price) – mahsulot narxi; Q (quantity) – mahsulot miqdori. Aytaylik, siz korxonangizda bir oy davomida 100 ming dona daftar ishlab chiqardingiz. Har bir daftarning narxi 1000 so‘m. Agar barcha daftarlar sotilgan taqdirda, korxonangizning bir oylik pul tushumi 100 mln. so‘m (100000×1000) ga teng bo‘ladi. Biroq korxonaning pul tushumlari uning faoliyatining samaradorligiga baho bera olmaydi. Chunki bu pul tushumlari qanday xarajatlar evaziga olinganligini aks ettirmaydi. Shunga ko‘ra, pul tushumlarining xarajatlardan ajratib olingan qismi – foyda muhim o‘rin tutadi. U quyidagicha aniqlanadi. Bu yerda: Pr (profit) – foyda; TR (total revenue) – mahsulotni sotishdan olingan yalpi daromad (tushum); TC (total cost) – umumiy xarajatlar Foyda – korxona pul daromadlaridan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan musbat farq. Yuqoridagi misolda ko‘rsatib o‘tilganidek, sizning korxonangizda daftar ishlab chiqarishning bir oylik xarajatlari 60 mln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsin. U holda, korxonangizning bir oylik foydasi 40 mln. so‘m (100 mln. – 60 mln.) ga teng bo‘ladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, foydaga erishish uchun pul daromadlari xarajatlardan ko‘p bo‘lishi, ya’ni ular o‘rtasidagi farq ijobiy ahamiyatga ega bo‘lishi lozim. Chunki ayrim holatlarda xarajatlar pul daromadlaridan oshib ketib, natija manfiy ko‘rsatkichga ega bo‘lishi ham mumkin. Ushbu holat zarar deb ataladi. Masalan, korxonangizning bir oylik pul tushumi 100 mln. so‘m bo‘lgani holda, xarajatlaringiz 110 mln. so‘mni tashkil etsa, siz foyda o‘rniga 10 mln. so‘mlik zarar ko‘rgan bo‘lasiz. Shuning uchun korxona xarajatlarini doimiy ravishda nazorat qilib borish muhim hisoblanadi. FOYDANING TAQSIMLANISHI Sizning korxonangizning dastlabki moliyaviy natijasi yalpi foyda ko‘rinishida bo‘ladi. Yalpi foyda – bu yalpi daromad yoki tushumdan ishlab chiqarish xarajatlarining farqidir. Biroq siz hali yalpi foydani to‘liq o‘z ixtiyoringizga ko‘ra ishlata olmaysiz. Buning uchun, avvalo, korxona yalpi foydasini taqsimlash zarur bo‘ladi. Birinchi navbatda yalpi foydadan boshqa iqtisodiy subyektlarga turli to‘lovlar amalga oshiriladi. Bu to‘lovlarga boshqalarning yer va binolaridan foydalanganlik uchun ijara haqi, qarzga olingan pul mablag‘lari uchun to‘lanadigan foizni kiritish mumkin. Bundan tashqari, korxonalar davlat va mahalliy hokimiyat organlari budjetiga soliqlar to‘laydilar, turli xayriya va boshqa fondlarga mablag‘lar kiritadilar. Mablag‘larning qolgan qismi korxona sof foydasini tashkil etadi. O‘z navbatida sof foyda ham taqsimlanadi. Sof foydadan korxonaning ishlab chiqarish va ijtimoiy ehtiyojlariga, shuningdek, jamg‘arish (ishlab chiqarishni kengaytirish)ga, atrof-muhit muhofazasi, xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash va boshqa maqsadlarga sarflanadi. IQTISODIY FOYDA VA BUXGALTERIYA FOYDASI Oldingi mavzularda ichki va tashqi xarajatlarning o‘zaro farqini ko‘rib chiqqan edik. Shundan kelib chiqqan holda, iqtisodiy foyda va buxgalteriya foydasini o‘zaro farqlash lozim. Iqtisodiy foyda – yalpi pul tushumi bilan barcha ichki va tashqi xarajatlarning farqi. Buxgalteriya foydasi – yalpi pul tushumi bilan tashqi xarajatlarning farqi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar miqdoriga ko‘proqdir. Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi umumiy va buxgalteriya xarajatlari hamda foydasining farqlanishini quyidagi tasvir orqali yaqqolroq tasavvur etish mumkin. RENTABELLIK Sizning korxonangiz faoliyati moliyaviy natijalarini baholash uchun foyda olishning o‘zi yetarli emas. Chunki olingan foyda hajmi korxona faoliyati ko‘lami to‘g‘risida to‘liq ma’lumot bera olmaydi. Shunga ko‘ra, foyda hajmini uni olish maqsadida amalga oshirilgan ishlab chiqarish xarajatlariga taqqoslanishi moliyaviy natijani to‘g‘ri baholash imkonini beradi. Mazkur ko‘rsatkich rentabellik deb ataladi. Rentabellik – foyda hajmining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatining foizdagi ifodasi. Siz o‘z korxonangiz faoliyati rentabelligini hisoblamoqchi bo‘lsangiz, u holda quyidagi formuladan foydalanishingiz mumkin: Bu yerda: R – rentabellik; Pr – foyda hajmi; TC – ishlab chiqarish xarajatlari. Aytaylik, sizning korxonangizda daftar ishlab chiqarishdan olingan foyda hajmi 24 mln. so‘mni, ishlab chiqarish xarajatlari esa 60 mln. so‘mni tashkil etsa, rentabellik darajasi 40% (24 mln. so‘m / 60 mln. so‘m)×100%) ni tashkil etadi. Rentabellik ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to‘g‘ri mutanosib hamda ishlab chiqarish xarajatlariga teskari mutanosibdir. Shu tufayli rentabellik korxona ish samaradorligining integral ko‘rsatkichi hisoblanadi. Foydaning o‘sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o‘zgarmagan holda ikki yo‘l bilan: 1) ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga; 2) narxni oshirish hisobiga erishish mumkin. ISHLAB CHIQARISHNING ZARARSIZLIK NUQTASI Tadbirkor o‘z faoliyatini muvaffaqiyatli yuritishi uchun ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot sotish hajmi o‘rtasidagi nisbatga e’tibor qaratishi lozim. Buning uchun u ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasini aniqlay bilishi zarur. Ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasi – bu mahsulot sotishdan olingan daromadlar ishlab chiqarish xarajatlarini to‘liq qoplagan holatdir. Mazkur nuqtada foyda hajmi nolga teng bo‘ladi. Mahsulot hajmini ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasidan oshishi – foyda olishga, pasayishi esa – zarar ko‘rishga olib keladi. Ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun tadbirkor o‘zining doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlari hajmini bilishi kerak. Ushbu xarajatlar mazmuni bilan siz 18-mavzuda tanishgansiz. Zararsizlik nuqtasini ikki xil – natural va qiymat o‘lchovlarda hisoblash mumkin. Natural o‘lchamdagi ishlab chiqarish hajmining zararsizlik nuqtasi quyidagi formula orqali hisoblanadi: Bu yerda: BEPu (break-even point in units) – natural o‘lchamdagi ishlab chiqarish hajmining zararsizlik nuqtasi; P – mahsulot narxi; AVC – mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgaruvchan xarajatlar; FC – doimiy xarajatlar. Aytaylik, korxonada FC – 300  000 so‘mni, AVC – 320 so‘mni tashkil etadi. Agar mahsulot narxi 400 so‘m bo‘lsa, korxona faqat o‘zining xarajatlarini qoplashi uchun 3750 dona mahsulot ishlab chiqarishi kerak bo‘ladi. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini ushbu miqdordan oshirish foyda olish uchun imkon yaratadi. Qiymat o‘lchamidagi ishlab chiqarish hajmining zararsizlik nuqtasi quyidagi formula orqali hisoblanadi: Bu yerda: BEPV (break-even point in value) – qiymat o‘lchamidagi ishlab chiqarish hajmining zararsizlik nuqtasi; TR – mahsulotni sotishdan tushgan tushum; VC – o‘zgaruvchan xarajatlar. Yuqoridagi misol ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, mahsulot ishlab chiqarishning qiymat o‘lchamidagi zararsizlik nuqtasi BERV =400×3750× ×300 000/(400×3750 –320×3750) = 1 500 000 so‘mni tashkil etadi. BANKROTLIK Agar sizning korxonangiz faoliyatining moliyaviy natijalari muttasil ravishda zarar bilan yakunlanadigan bo‘lsa, u holda bankrotlik yoki iqtisodiy nochorlik holati yuzaga kelishi mumkin. Korxonani bankrot deb topish uchun bankrotlik alomatlari yuzaga kelishi lozim. Qonunga ko‘ra, korxonaning uch oy davomida o‘z qarzlari va majburiy to‘lovlar bo‘yicha majburiyatini bajara olmasligi uning bankrotlik alomatlari deb e’tirof etiladi.