Quruqlik-havo, tuproq, tirik organizmlar yashash muhitlari sifatida. 11 - sinf - Biologiya - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Quruqlik-havo, tuproq, tirik organizmlar yashash muhitlari sifatida. 11 - sinf

Yuklangan vaqt:

04.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2999.8427734375 KB

Ko'chirib olish

6-§. Quruqlik-havo, tuproq, tirik organizmlar yashash muhitlari sifatida 11 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2018

• Quruqlik-havo muhiti. Quruqlik-havomuhitining o‘ziga xos jihatlaridan biri, bu muhitda yashovchi tirik organizmlar quruqlikda harakatlangani bilan, ularning hayoti bevosita havo muhiti bilan ham bog‘liq. Havo gazlar aralashmasidan iborat. Havo tarkibida gazlar miqdori nisbatan doimiy bo‘lib, 78,08% i azot, 20,9% i kislorod, 1% i inert gazlar, 0,03% i karbonat angidrid gazlaridan tashkil topgan.

• Quruqlik-havo muhitida tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatadigan ekologik omillar ham bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Quruqlik-havo muhitida yorug‘lik kuchliroq ta’sir qiladi, harorat va namlik geografik hudud, yil mavsumi va kunning turli vaqtlariga bog‘liq holda juda o‘zgaruvchan. Havo massalari gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda harakatlanishi tufayli yana bir ekologik omil – shamolni keltirib chiqaradi.

• Havoning bilvosita ta’siri shamol orqali amalga oshadi, chunki shamol harorat va namlik kabi muhim ekologik omillarning ta’sir xarakterini o‘zgartiradi va organizmlarga mexanik ta’sir ko‘rsatadi. Bir yo‘nalishda esadigan kuchli shamollar o‘simliklarning novdasi, poyalarini egishi natijasida ularni shamol yo‘nalishi tomon burilib o‘sishiga, ayniqsa daraxtlar shox-shabbalarining shakli o‘zgarishiga olib keladi.

• Quruqlik-havo muhiti uchun geografik kengliklar va mintaqalar xos bo‘lib, Yer sharining turli mintaqalarida iqlim sharoitlarining turlicha bo‘lishi, har bir iqlim mintaqasidagi o‘ziga xos o‘simliklar va hayvonot dunyosida aks etadi. Quruqlik-havo muhiti cho‘l, dasht, o‘rmon, g‘or, botqoqlik, tekislik va tog‘lar kabi xilma-xil yashash muhitlari bilan xarakterlanadi.

• O‘simlik va hayvonlardagi quruqlik-havo muhitida yashashga moslanish lar. Suv muhitidan farq qilib, havoning zichligi katta emas. Shuning uchun bu muhitda o‘simliklarda tayanch vazifasini bajaruvchi mexanik to‘qimaning rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Iqlim omillarining keskin o‘zgaruvchanligi esa o‘simliklarda qoplovchi to‘qimalarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ldi.

• Hasharotlar va qushlarda uchishga moslanishlar yuzaga keladi. Havo massalarining harakati ayrim mayda organizmlar (o‘rgimchaklar, hasharotlar) ning passiv tarqalishini ta’minlaydi. Evolutsiya jarayonida hayvonlarda tashqi (bo‘g‘imoyoqlilar) va ichki skeletning (xordalilar) mukammallashuvi havo zichligining pastligi bilan bog‘liq.

• Tuproq muhiti. Yer po‘stining g‘ovak, unumdor yuza qatlami tuproq deyiladi. Tuproq iqlim va biologik omillar ta’sirida hosil bo‘lgan. Qattiq tuproq zarralari orasida havo va suv bo‘ladi.

• Tuproq organizmlarning yashash muhiti sifatida katta zichlikka egaligi, yorug‘likning bo‘lmasligi, haroratning kam darajada o‘zgarishi, kislorod miqdorining kam, karbonat angidrid miqdorining ko‘p bo‘lishi kabi xususiyatlar bilan xarakterlanadi.

• Tuproqning yuqori qatlamida o‘simliklarning ildizlari o‘rnashgan bo‘lib, ularning hayotiy jarayonlari mobaynida va nobud bo‘lgandan so‘ng tuproq qatlamini yumshatib, tuproqda yashovchi organizmlar hayoti uchun sharoit yaratadi. Tuproqda yashovchi hayvonlar tuproq massasini aralashishini ta’minlaydi.

• O‘simlik va hayvonlarning tuproqda hayot kechirishga moslanishi. Quruq iqlim sharoitlarida o‘sadigan o‘simliklarda suv tanqisligi kuzatiladi. Kuchli darajada sho‘rlangan tuproq tarkibidagi eritmaning osmotik bosimi yuqori bo‘lgani tufayli osimliklar uchun bunday tuproqdan suvni o‘zlashtirishi qiyin. Sovuq iqlim mintaqalarida tuproqning namligi yetarli bo‘lsa-da, o‘simliklar suv tanqisligiga moslashadi, chunki sovuq harorat ildiz tizimining normal faoliyat ko‘rsatishiga to‘sqinlik qiladi.

• Tirik organizmlar yashash muhiti sifatida. Tirik organizmlar parazit va simbioz hayot kechiradigan organizmlar uchun yashash muhiti hisoblanadi. Tirik organizmlar – o‘simliklar, hayvonlar, shu jumladan, odam tanasi boshqa organizmlar uchun yashash muhiti bo‘lib xizmat qiladi. Bir organizm ikkinchi organizmdan yashash muhiti sifatida foydalanishi tabiatda qadimdan mavjud va keng tarqalgan hodisa hisoblanadi.

• Simbioz munosabatlarning bir necha xil shakllari mavjud, bu bilan siz keyingi mavzularda tanishasiz. Xo‘jayin organizmning ichki organlari va to‘qimalarida yashovchi organizmlar endobiontlar (yunoncha «endon» – ichki, «biontos» – yashovchi) deyiladi

• Tirik organizmlar tanasida yashashga moslanishlar. Bir organizmning (parazit) boshqa organizm (xo‘jayin) hisobiga yashashi parazitlik deb yuritiladi. Xo‘jayin organizm bilan o‘zaro munosabatiga ko‘ra parazitlikning ikki turi farqlanadi: ektoparazitlar xo‘jayin organizm tanasining tashqi qismlarida yashaydi (bit, burga, kana, to‘shak qandalasi); endoparazitlar xo‘jayin organizmning tana bo‘shlig‘ida, ichki organ va to‘qimalarida, hujayralarida yashaydi (bezgak plazmodiysi, askarida, qilbosh chuvalchang, tasmasimon chuvalchanglar).

• Tashqi muhit omillarining bevosita ta’siri ostida erkin hayot kechiruvchi organizmlardan farq qilib, parazitlar tashqi muhit bilan bevosita munosabatda bo‘lmaydi. Bu esa nerv sistemasining va sezgi organlarining soddalashuviga sabab bo‘lgan. O‘zini dushmanlardan himoya qilishga qaratilgan moslanishlarga ham ehtiyoj yo‘q.

• Parazit organizmlar hayot siklida asosiy va oraliq xo‘jayin almashinadi. Bu hodisa bir xo‘jayin organizmida parazitlar sonining haddan tashqari ko‘payib ketishi va xo‘jayin organizmning nobud bo‘lishiga imkon bermaydi. Parazit o‘simliklarning xo‘jayin o‘simlik shirasi bilan oziqlanishi natijasida ulardagi fotosintez jarayoni mexanizmi va xlorofill pigmentlarining yo‘qolishiga olib keladi.

O'xshashlar

Muhitning biotik omillari. Tirik organizmlar o‘rtasidagi munosabatlar. 11 - sinf

Organizmlarning yashash muhiti. Suv muhiti. 11 - sinf

Tuproq va topografik omillar. 11 - sinf

Namlik ekologik omil sifatida. 11 - sinf

Biosferadagi tirik moddaning xususiyatlari va funksiyalari. 11 - sinf