Hayotning tur va populatsiya darajasi. tur tushunchasi. Tur mezonlari. 10 - sinf - Biologiya - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Hayotning tur va populatsiya darajasi. tur tushunchasi. Tur mezonlari. 10 - sinf

Yuklangan vaqt:

02.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2799.6318359375 KB

Ko'chirib olish

35-§ Hayotning tur va populatsiya darajasi. tur tushunchasi. Tur mezonlari 10 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2017

• Siz avvalgi sinflarda o‘simlik va hayvonlar sistematikasi bilan tanishgansiz. Sistematikada eng kichik birlik tur ekanligi, tur binar nomenkulaturaga binoan, qo‘shaloq nom bilan nomlanishidan xabardorsiz. Masalan, Gossypium Hirzitium g‘o‘za turi bo‘lib, muayyan belgi xususiyatlarga egaligini bilasiz.

• Biologiya fanining rivojlanishida juda ko‘p olimlar o‘zlarining tadqiqotlari bilan bu muammoni hal etishga harakat qilgan. Keyingi paragrafl arda mazkur olimlarning ilmiy izlanishlari natijalari bilan tanishasiz.

• Tur deganda morfologik, fiziologik, etologik, genetik, biokimyoviy xossalari bilan o‘xshash, erkin chatishib nasl beradigan, ma’lum yashash sharoitiga moslashgan hamda tabiatda o‘z arealiga ega bo‘lgan organizmlardan iborat populatsiyalar yig‘indisi tushuniladi.

• Populatsiya shu turning boshqa populatsiyalaridan ayrim belgi va xossalari bilan farq qiladigan, nisbatan alohidalashgan tizimdir. Har bir tur tabiatda ma’lum maydonni ishg‘ol qiladi va bu maydon turning areali deyiladi. Odatda turning areali katta maydondan iborat bo‘ladi.

• Tur muammosi evolutsion ta’limotda markaziy o‘rinda turadi. Tabiatda mavjud xilma-xil o‘simlik, hayvonlarni tizimga solishda, ya’ni klassifi - katsiyalashda tur tushunchasi sistematik birlik sifatida qo‘llaniladi.

• «Tur» atamasini sistematik birlik sifatida fanga birinchi marta ingliz botanigi Djon Rey kiritgan. Tur haqida ko‘plab olimlar turlicha fi kr bildirganlar. K. Linney tabiatda turning real mavjudligini tan olgan, lekin tur o‘zgarmas deb his oblagan. J. B. Lamark turning realligini tan olmagan holda tabiatda faqat indiv idlar mavjud deb hisoblagan. Ch. Darvinning fi kriga ko‘ra, tabiatda turlar payd o bo‘ladi, yo‘qoladi, o‘zgaradi, bir tur yangi turning paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi.

• Tabiatda jinssiz yo‘l bilan ham ko‘payadigan organizmlar mavjud. Bundan tashqari qadimgi eralarda yashab qirilib ketgan turlar bor. Bulardan ma’lum bo‘ladiki, barcha turlarining o‘ziga xos belgi-xossalarini qamrab olgan tur ta’rifi biologiya fanida hali yaratilmagan. Shuning uchun amaliyotda organizm turlarini bir-biridan farqlashda tur mezonlaridan foydalaniladi. Turlar ko‘p belgilari bilan bir- birlari bilan farq qiladi. Tur uchun xos bo‘lgan belgi- xossalar yig‘indisi tur mezonlari deb ataladi.

• Morfologik mezon. Morfologik mezon bir turga kiruvchi individlarning tashqi va ichki tuzilishining o‘xshashligini ifodalaydi. Qora qarg‘a va ola qarg‘a, karam kapalagi va qichitqio‘t kapalagi har xil turlarga mansub

• Fiziologik mezon bir turga mansub individlarda hayotiy jarayonlar: oziqlanish, nafas olish, ayirish, o‘sish, ko‘payish, rivojlanishning o‘xshashligini aks ettiradi. Aslida har xil tur vakillari bir-biri bilan chatishmaydi, chatishsa ham nasl bermaydi yoki nasli bepusht bo‘ladi.

• Biokimyoviy mezon . Har xil turga kiruvchi organizmlar o‘zining kimyoviy tarkibi, oqsil, uglevod, nuklein kislotalar va boshqa organik moddalari bilan farq qiladi. Lekin asosiy farq har bir tur uchun xos irsiy material (DNK, RNK) va hujayradagi oqsillarning sifati va miqdorining o‘ziga xosligidadir.

• Geografik mezon. Har bir tur tabiatda o‘z arealiga ega. Tur tarqalgan hudud katta yoki kichik, har joyda yoki yoppasiga bo‘lishi mumkin. Ba’zan esa ikki, uch turning areali umumiy bo‘lishi yoki ba’zi turlarning ishg‘ol qilgan areali nihoyatda keng maydonni egallashi mumkin. Bu esa o‘z navbatida geografi k mezon boshqa mezonlar kabi nisbiyligidan dalolat beradi.

• Ekologik mezon. Bir turga kiruvchi organizmlar ma’lum muhit sharoitiga moslashgan, biogeosenozda o‘zining ekologik o‘rniga ega va o‘zining aniq funksiyasini bajaradi. Masalan, dalalar, yaylovlarda zaharli ayiqtovon, daryo qirg‘oqlari va ariq chetlarida sudraluvchi ayiqtovon, botqoqliklarda achishtiradigan ayiqtovon turlari uchraydi

• Genetik mezon. Har bir tur o‘ziga xos kariotipga ega bo‘lib, bu mezon xromosomalar soni, shakli, tuzilishi, maxsus bo‘yoqlar bilan bo‘yalishi bilan ifodalanadi. Qora kalamushning ikkita qiyofadosh turining birida 38 ta, ikkinchisida 42 ta xromosoma bor

• Etologik mezon. Bir turga mansub individlar boshqa turga mansub individlardan xulq-atvori va xatti-harakati bilan farq qiladi. • Yuqorida qayd qilingan mezonlardan birontasi ham har yoqlama mutlaq hisoblanmaydi. Shu bois turlarni aniqlashda ularning hammasidan yoki ko‘pchiligidan foydalanish talab qilinadi.

Savol va topshiriqlar • Tur deganda nima tushuniladi? • Tur tushunchasini birinchi bo‘lib fanga kiritgan olim haqida ma’lumot bering. • Dastlab olimlar tur haqida qanday fi krlar bildirgan? • Tur mezonlari nima? • Turlarni bir-biridan farqlashda turli mezonlardan foydalanish qanday ahamiyatga ega? • Sudraluvchi ayiqtovon qayerda uchraydi va ayiqtovon turlari qaysi mezonlar asosida farqlash mumkin?

O'xshashlar

Hayotning hujayra darajasi va uning o‘ziga xos jihatlari. 10 - sinf

Hayotning molekula darajasi va uning o‘ziga xos jihatlari. 10 - sinf

Hayotning organizm darajasi va uning o‘ziga xos jihatlari. 10 - sinf

Populatsiya – turning tuzilish va evolutsiyaning boshlang‘ich birligi. 10 - sinf

Hayotning ekosistema darajasi xususiyatlari. Biogeotsenoz – biologik sistema. 11 - sinf