Genetika va inson salomatligi. 10 - sinf - Biologiya - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Genetika va inson salomatligi. 10 - sinf

Yuklangan vaqt:

02.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1898.15625 KB

Ko'chirib olish

24-§. Genetika va inson salomatligi 10 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2017

• Inson salomatligini saqlash, mustahkamlash va irsiy kasalliklarning oldini olishda genetika fanining tarmog‘i – odam genetikasi muhim o‘rin tutadi. • Odam Homo sapiens turiga mansub bo‘lib, biologik nazariyalarga ko‘ra u organik olamning tarkibiy qismi va uzoq davom etgan evolutsiya jarayoni mahsuli. Shu sababli ham tirik organizmlarga qo‘llaniladigan umumbiologik qonuniyatlar odam irsiyatini o‘rganishda qo‘llaniladi.

• Insonning shakllanishida uning organik olam shajarasining yuqori pog‘onasini egallashiga umumgenetik omillar bilan bir qatorda ijtimoiy omillar ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Odam ijtimoiy muhitda yashaganligi sababli, ularda oliy nerv faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyatlar – aql, idrok, qobiliyat, nutq, mehnat qilish kabi xususiyatlar paydo bo‘lgan.

• Odam genetikasi inson salomatligini mustahkamlashda amaliy ahamiyatga ega, odamdagi irsiyat va o‘zgaruvchanlik qonuniyatlarini molekula, hujayra, organizm va populatsiya darajalarida o‘rganib, belgi va xususiyatlarining normal va patologik holatidagi irsiylanishi va o‘zgarishining qonuniyatlarini kashf etadi.

• Barcha tirik organizmlar kabi odam irsiyatida ham mutatsion o‘zgaruvchanlik ro‘y beradi. Mutatsiyalarning odam organizmi va hayotiy jarayonlariga ko‘rsatgan ta’siriga ko‘ra foydali, zararli, neytral, letal, yarim letal turlarga ajratiladi.

• Keyingi yillarda o‘rta yoshdagi odamlarning 70% ida tasodifi y irsiy o‘zgaruvchanlik – mutatsiyalarning ko‘p uchrashi aniqlangan. Mazkur mutatsiyalar jiddiy irsiy o‘zgaruvchanlik, inson hayotining davomiyligini cheklovchi, shuningdek, hayot va ish faoliyatiga salmoqli ta’sir ko‘rsatadigan kasalliklarni vujudga keltiradi. Bugungi kundagi asosiy muammolardan biri inson genofondini saqlash orqali salomatlikni mustahkamlash sanaladi. Odam irsiyatini o‘rganishda quyidagi metodlardan foydalaniladi

• Shajara tuzish (geneologik) metodidan odamning normal va kasallik belgi- xususiyatlarining sabablarini o‘rganish maqsadida mumkin qadar ko‘proq avlodlarining nasl- nasabi haqida ma’lumot to‘plash, tahlil qilishda foydalaniladi.

• Ko‘pgina kasalliklar retsessiv holda nasldan naslga o‘tishi genealogik usul yordamida aniqlangan. Qandli diabet, tug‘ma karlik, gemofi liya, shizofreniyaning ba’zi formalari shular jumlasidandir. Genealogiya usuli – eng universal, oddiy, qulay usul bo‘lib, belgining bir nechta avlodda irsiylanishini aniqlashga asoslangan.

• Autosoma dominant tipida irsiylanish (A–D ) – autosomalarda joylashgan dominant genlarga bog‘liq. Masalan: soch ning jingalakligi, ko‘z qoraligi, miopiya, braxidaktiliya, polidaktiliya, rezus

• Autosoma – retsessiv tipda irsiylanish (A–R) – autosomada joylashgan retsessiv genlarga bog‘liq. Albinizm, chapaqaylik, ko‘k ko‘z, silliq soch, fenilketonuriya, rezus manfi y (Rh-), I 0 qon guruhi va boshqalar

• Sitoplazmatik irsiylanish – mito xondriya, xloroplastlar va plazmida genlariga bog‘liq. Misollar: odamlarda ko‘rish nervi atrofi yasi, mitoxondrial sitopatiya va boshqalar. Faqat onadan farzandlarga o‘tadi (o‘g‘illarida ham, qizlarida ham bir xilda kuzatiladi)

• Sitogenetik metod so‘nggi yillarda katta ahamiyat kasb etdi. U odamda uchraydigan irsiy kasalliklarning sabablarini tushunib olish uchun ko‘pgina materiallar beradi. Bu usul odam xromosomalar to‘plamidagi ko‘rinadigan darajadagi o‘zgarishlarni o‘rganish imkonini yaratdi.

• Immunologik metod zamonaviy metodlardan biri bo‘lib, u qon guruhlari va rezus-omilning irsiylanishini o‘rganish asosida yuzaga kelgan. Hozirda odam immun tizimining irsiylanish xillarini o‘rganishda qo‘llaniladi. Bu tadqiqotlar tufayli oilani rejalashtirish va rezus-muammo sababli homila nobud bo‘lishining oldini olish mumkin. Organ va to‘qimalar transplantatsiyasi uchun donorlarni tanlashda mazkur metoddan foydalaniladi.

• Populatsion statistik metod genetikaning eng muhim metodlaridan biridir.Populatsiyada u yoki bu allelning tashuvchilar soni (alohida olingan odam genotipini emas) va turli genotiplarning foizlardagi nisbati, ya’ni genofond strukturasi aniqlanadi. 1908-yili ingliz matematigi G. Xardi va nemis antropogenetigi V. Vaynberg hozirda Xardi-Vaynberg qonuni deb ataladigan formulani ishlab chiqishdi.

• Odam irsiyatini o‘rganish metodlari organizmdagi belgilarning irsiylanish tiplari haqida muayyan xulosa chiqarish imkonini beradi. Odam genetikasi ulkan amaliy ahamiyatga ega, odam belgi va xususiyatlarining normal va patologik holatidagi irsiylanishi va o‘zga rishining qonuniyatlarini kashf etadi. Odam genetikasi odamdagi irsiyat va o‘zgaruvchanlik qonuniyatlarini molekula, hujayra, organizm va populatsiya darajalarida o‘rganadi.

O'xshashlar

Uglevodlar va lipidlar. 10 - sinf

Inson ekologiyasi. 11 - sinf

Oqsillar va nuklein kislotalar. 10 - sinf

Jins genetikasi. 10 - sinf

Hayot mohiyati va tiriklikning xususiyatlari. 10 - sinf