Zahiriddin Muhammad Bobur G‘AZALLAR 11 - sinf - Adabiyot - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Zahiriddin Muhammad Bobur G‘AZALLAR 11 - sinf

Yuklangan vaqt:

28.01.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8515 KB

Ko'chirib olish

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR G‘AZALLAR 11-sinf adabiyot darsligi asosida 12-mavzu:

«Xazon yaprog‘i yanglig‘ gul yuzung hajrida sarg‘ardim...» Xazon yaprog‘i yanglig‘ gul yuzung hajrida sarg‘ordim, Ko‘rub rahm aylagil, ey lolarux, bu chehrayi zardim. Sen, ey gul, qo‘ymading sarkashligingni sarvdek hargiz, Ayoqingg‘a tushub, bargi xazondek muncha yolbordim. Latofat gulshanida gul kibi sen sabz-u xurram qol, Men archi dahr bog‘idin xazon yaprog‘idek bordim. Xazondek qon yoshim, sorig‘ yuzumdin el tanaffurda, Bahar rangi, bihamdillah, ulusdin o‘zni qutqordim. Ne tole’dur mangakim, axtari baxtim topilmaydi, Falak avroqini har nechakim daftardek axtardim. Ulusning ta’n-u ta’rifi manga, Bobur, barobardur, Bu olamda o‘zumni chun yamon-yaxshidin o‘tkardim.

« Xazon yaprog‘i yanglig‘ » g‘azali Bobur she’riyatining eng yaxshi namunalaridan biridir. Undagi badiiyat nihoyatda go‘zal va ta’sirchan shaklda namoyon bo‘lgan. She’rda tanosub san’atin ing juda go‘zal va yorqin namunasi mujassamlashgan. Dastlabki baytda kuz manzarasining o‘ziga xos belgilari aks etgan. Xazon yaprog‘i kuzning o‘ziga xos timsolidir. Bu bejiz emas. Gap ayriliq ustida bormoqda. Mumtoz she’riyatimizda shodlik, visol ko‘pincha bahor bilan bog‘liq holda tasvirlanadi.

Shunga ko‘ra, Boburning ayriliq onlarini kuzga bog‘lab berishi tasodifiy emas. Xuddi shuning uchun ham oshiq «sarg‘ardim» deydi. Uning sarg‘ayishi xazon yaprog‘iga o‘xshaydi. Kuz manzarasida alohida urg‘u bilan ko‘rinadigan boshqa bir manzara ham bor. Bu yor bilan bog‘liq manzaralar. Yorning ko‘rinishida kuzga yaqinlik mutlaqo mavjud emas. U – gul yuz. Yorning mana shunday holati yana bir marta alohida ta’kidlanadi. Unga murojaat (ey lolarux) shu holatni yuzaga chiqaradi.

Bu yerda asosiy urg‘u yorni tavsiflashga emas, balki oshiqning o‘z ruhiyatini ifodalashga qaratilgani uchun ham lirik qahramon o‘z tashqi qiyofasiga e’tiborni tortadi – o‘z « chehrayi zardi – sarig‘ yuzi »ni eslatadi. Bu e’tibor maxsus murojaat orqali (ko‘rub rahm aylagil) yana-da kuchaytiriladi. E’tibor berilsa, bu yerdagi ruhiy holat ifodasida sariq rang bilan bog‘liq tasvirlarning yetakchilik qilayotganini sezish mumkin. Xazon – sarg‘ardim – chehrayi zardim silsilasi shu vazifani bajaradi.

Ularga zid tarzda esa «gul yuz» hamda lolarux ifodalari tanlangan. Umumiy tarzda birinchi baytni o‘z yoridan ayrilgan lirik qahramonning hijron azoblaridan shikoyati hamda bunga yor e’tiborini qaratishga urinish tarzida baholash mumkin. Dastlabki misrada gul yorning yuziga tavsif tarzida keltirilgan edi. Keyingi misrada u to‘g‘ridan to‘g‘ri yorning o‘zini ifodalaydi. Yor (gul) sarvga o‘xshaydi. Bu yerda yorning tik va baland qomati e’tiborga olingan. Odatda, mumtoz adabiyotimizda yorn ing yosh, tik va go‘zal qomati sarvga nisbat beriladi.

Biroq ulardan farqli tarzda shoir sarvning « sarkash »ligiga, ya’ni uning itoatsizligi, o‘jarligiga urg‘u berib, bu obrazning mazmuniga yangilik kiritmoqda. Bu bejiz emas. Lirik qahramon «xazon yaprog‘i»ni yana bir marta eslatyapti. Endi u « bargi xazon » ko‘rinishida kelmoqda. Birinchi baytda xazonning rangi alohida e’tiborda edi. Bu baytda uning harakati, shitirlashi (ehtimolki, « shivirlash i»), daraxtning tepasidagi emas, balki pastga, yerga tushgan holati nazarda tutilgan. Shoir xazonning shitirlashi (shivirlashi) va oshiqning yolvorishida ichki bir uyg‘unlikni ko‘radi.

Xazon yaprog‘i uchinchi baytda ham yana bir marta ishlatiladi. Xazon yaprog‘ini bog‘da shamol uchirib tashqariga olib ketadi. Shoirning nazarida umr bog‘ga o‘xshaydi (dahr bog‘i). Xazonning daraxt va bog‘lardan uzilib chetga chiqishi bilan insonning olam uyidan (dahr bog‘idan) ketishi o‘rtasida ham yaqinlik bor. Bu yerda ma’shuqaga bildirilayotgan tilak ham e’tiborli. Har qand ay holda ham u go‘zal va xushnud bo‘lishi kerak («Latofat gulshanida gul kibi sen sabz-u xurram qol»). Navbatdagi baytda oldingi mantiqiy izchillik yana davom etadi. Oshiq yana o‘z uzvlarini xazonga o‘xshatishdan charchamaydi.

Endi unga qon yoshim va sorig‘ yuzim ifodalari qo‘shiladi. Siz kuz paytidagi daraxt barglarini, ayniqsa, yerda yotgan xaz onlarni ko‘rganmisiz? Ulardagi sariq va qizil ranglar jilvasiga e’tibor berganmisiz? Bobur ayni mana shu holatlarni nazarda tutgan holda ko‘z yoshini ham, o‘z yuzini ham xazonga o‘xshat moqda. Endi «elning nafrati»ga e’tibor beraylik. Nega shunaqa? El nimadan norozi? Bu yerda kuz manzarasi fonidagi qahramon holatiga e’tibor berish joiz ko‘rinadi. Yuqoridagiday holat egasin ing go‘zal ko‘rinmasligi tabiiy hol.

« Tanasi boshqa dard bilmas » deganlaridek, bunday ruhiy holatdan begona ko‘ngilning insonni tushunmasligi ham tushunarli holatdir. Keyingi baytdagi mazmunda mana shunday « ko‘ngilni tushunmaydigan ulusdan o‘zni qutqarish » ohangi mujassam bo‘lsa ne ajab?! Baytlarning navbatdagisida xazon, barg tushunchalari kitob sahifasi – varaq shaklida tilga olingan. Lirik qahramon o‘z taqdiridan (ne toledur manga) hayron. Uning baxt yulduzi (axtari baxtim) topilmaydi. Vaholanki, u umri davomida shuni (falak avrog‘ini)gina izlab kelmoqda, daftarning har bir varag‘ini (bu umrning har bir lahzalariga tegishli) astoydil va muntazam (har nechakim) qidirmoqda.

Lirik qahramonning mazkur holatida atrofdagilarning munos abati juda muhim ko‘rinmaydi. Ular buni maqtashadimi yoki unga ta’na-yu malomatlar qilishadimi, baribir. Bu boshqalarni mensimaganligi yoki boshqalarning fikr-mulohazalariga e’tibors izligi uchun emas, balki hayotda had dan tashqari ko‘p hodis alarga duch kelgani, olamda ko‘plab yaxshi-yomon vo-qealarni boshdan o‘tkazgani uchundir. Har qanday holatda ham lirik qahramonning o‘z mustaqil va hech kimga bergusiz dunyosi borligi uning o‘ziga ham tasalli, ham umid bag‘ishlab turganini sezish qiyin emas.

«Jonimdin o‘zga yori vafodor topmadim...» Jonimdin o‘zga yori vafodor topmadim, Ko‘nglumdin o‘zga mahrami asror topmadim. Jonimdek o‘zga jonni dilafgor ko‘rmadim, Ko‘nglum kibi ko‘ngulni giriftor topmadim. Usruk ko‘ziga toki ko‘ngul bo‘ldi mubtalo, Hargiz bu telbani yana hushyor topmadim. Nochor furqati bila xo‘y etmisham, netay, Chun vaslig‘a o‘zumni sazovor topmadim. Bore boray eshigiga bu navbat, ey ko‘ngul, Nechaki borib eshigiga bor topmadim. Bobur, o‘zungni o‘rgatako‘r yorsizki, men Istab jahonni muncha qilib yor topmadim.

Xating aro uzoring – sabza ichinda lola, Ul chashmi purxumoring loladagi g‘azola. Barcha parilar, ey jon, girdingda zor-u hayron, Go‘yo erur namoyon oy tegrasida hola. Mehr-u vafoni, ey yor, ko‘p ko‘rdi sendin ag‘yor, Javr-u jafoni bisyor qilding manga havola. Hajringda, ey pariro‘, ko‘zumdin uchdi uyqu, Har kecha tongga degru ishimdur oh-u nola. Yuz safhasinda xatlar yoshdinki, har taraf bor Ishqingda Bobur aylar bu nav’ yuz risola.«Xating aro uzoring – sabza ichinda lola...»

Ushbu g‘azal Boburning badiiy mahoratini ko‘rsatib berishda alohida o‘rin tutadi. Unda Bobur tasvirning ham, tasviriy san’atning ham ustasi sifatida namoyon bo‘ladi. Dastlabki bayt yor – mahbubaning go‘zalligini tasvirlashga bag‘ishlangan. Bunda shoir asosiy maqsad qilib yorning tashqi ko‘rinishi – yuzini chizishga harakat qiladi. Xating aro uzoring – sabza ichinda lola, Ul chashmi purxumoring loladagi g‘azola. Niyat yorning yuzini, ko‘zini va o‘zini tasvirlash. Labda bilinar-bilinmas mayda tukchalar bor. Ular go‘yo keng daladagi o‘t-o‘lanlarga o‘xshaydi. Ularning qurshovidagi yuz esa o‘t-o‘lanlar orasidagi lolaga qiyoslangan.

Ko‘z – « purxumor ». Ayni paytda u lolazor bag‘rida erkin va sho‘x raftor bilan kezin ib yurgan ohuga o‘xshatilgan. Lekin bu ohu lolada, aniqrog‘i, lola ichidadir. Buni yaqqolroq tasavvur etish uchun tabiiy lolani ko‘z oldimizga keltirishimiz lozim. Lolaning ichidan o‘sib chiqqan yashil o‘simta bor. Uning yuqori qismi kiyik – ohuning bosh qismini eslatadi. Shoir mana shu o‘xshashlikni nazarda tutgan. Aslida, mazkur holatning o‘zi rassom nigohidagi ajoyib manzarani tashkil etadi. Baytd a yoqimli musiqiy ohang, jarangdorlik ham sezilib turibdi.

O'xshashlar

Zahiriddin Muhammad Bobur 11 - sinf

Zahiriddin Muhammad Bobur Lirikasi 11 - sinf

Zahiriddin Muhammad Bobur 10 - sinf

Boborahim Mashrab g‘azallar 11 - sinf

MUHAMMAD FUZULIY 8 -sinf