Ogahiy. Ustina Radifli 9 -sinf - Adabiyot - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Ogahiy. Ustina Radifli 9 -sinf

Yuklangan vaqt:

24.09.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2635 KB

Ko'chirib olish

9-sinf Adabiyot fani darsligi asosida 8-mavzu MUHAMMAD RIZO OGAHIY “ USTINA” RADIFLI g‘azal tahlili

Ushbu g‘azal o‘zbek mumtoz adabiyotidagi eng mashhur asarlardan biri sanaladi. G‘ а z а lning birinchi b а ytid а yoq О g а hiyning а n’ а n а z а minid а o‘zig а хо s yangilik, b а di y k а shfiyotg а erishish ist е ’d о di n а m о yon bo‘l а di. Keling, buni birgalikda kuzataylik. Mushkin q о shining h а y’ а ti ul ch а shmi j а l о d ustin а , Q а tlim uchun “n а s” k е ltirur “nun” eltib о n “s о d” ustin а .

M а qt а d а m а ’shuq а ning q о shi v а ko‘zi t а ’rif etilm о qd а . Mushkin “ mushk ” so‘zidan yasalganligini bilasiz. U h а m q о r а lik, h а m х ushbo‘ylikni if о d а l а ydi. Arab alifbosida “ nun ” qoshga, “ sod ” ko‘zga o‘xshashligidan foydalanib, shoir yor go‘zalligining o‘ziga xos tasvirini yaratadi. “ Nun ”ni “ sod ”ning ustiga qo‘yilsa (ya’ni avval “ nun ”, keyin unga qo‘shib “ sod ” yozilsa), “ nas ”, ya’ni “ hukm ” so‘zi hosil bo‘ladi. Bu hukm (nas)ga ko‘ra oshiq qatl etilishi kerak. Chunki “ nun ”ga o‘xshash mushk rangli qosh hamda “ sod ”ga o‘xshash ko‘z o‘zlarining yor yuzidagi ko‘rinishi (hay’ati) bilan bu hukmni chiqarganlar.

O g a h iy g a c h a k o ‘z -u q o sh n i m a z k u r h a rfla rg a ta sh b ih q ilish , c h a sh m (k o ‘z )n i ja llo d d e y ish a n ’a n a v iy ta sv ir b o ‘lg a n . L e k in h a rfla rd a n so ‘z y a sa b v a u n i m a z m u n g a , ta sv irg a ta tb iq e tish – b u y a n g ilik , O g a h iy n in g m a h o ra t c h iz g ila rid a n b irid ir. B a y td a m u m to z sh e ’riy a td a m a z m u n iy a lo q a d o rlik a so sid a y u z a g a k e la d ig a n b a d iiy sa n ’a t – ta n o su b d a n m o h iro n a fo y d a la n ilg a n . S ifa tlo v c h i b o ‘lib k e la y o tg a n “ m u sh k in ” so ‘z i sifa tla n m ish q o sh n in g ra n g in ig in a b ild irib k e lm a sd a n , a y n i p a y td a, u n in g q il m ish i h a m q o ra lig i, y a ’n i o sh iq n in g b o sh ig a q o ra k u n la r so lish ig a ish o ra q ila d i. U b ilan “ n a s” (h u k m )d a ittifo q d o sh c h a sh m – k o ‘z h a m q o ra . B a y td a k o ‘z n in g b u sifa ti o c h iq a y tilm a sa h a m , a srla r d a v o m id a sh a k lla n g a n v a d a v o m e tib k e la y o tg a n S h a rq sh e ’riy a ti a n ’a n a sig a k o ‘ra k o ‘z d e y ild im i, q o ra ra n g e sg a tu sh a v e ra d i. B u k o ‘z n in g h a m q o sh k a b i q ilim ish i, n iy a ti q o ra – q a tl. U b ilan y o n m a -y o n k e lg a n sifa tla n m ish i b o ‘lg a n “ ja llo d ” so ‘z i b u n g a d a lo la t q ila d i.

Shuning uchun ham u qosh bilan til biriktirgan. Birinchi misrada qora rang atrofida tanosubiy munosabat shakllantirilgan bo‘lsa, baytning ikkinchi misrasida bu ikki fitnachining shakliy o‘xshashi bo‘lgan harflar bilan qiyosi yangi bir aloqadorlikni yuzaga keltiradi. Shuningdek, “ jallod ”, “ qatl ”, “ nas ” uyadosh so‘zlar bo‘lib, yana bir tanosubiy munosabatni hosil qilgan. Qilg‘il t а m о sh о q о m а ti z е b о si birl а о r а zin, G а r ko‘rm а s а ng gul bo‘lg‘ о nin p а yv а nd sh а msh о d ustin а .

Birinchi baytda qosh va ko‘zning vasfi, “qilmishlari” bayon etilgan bo‘lsa, ikkinchi b а ytda navbatdagi ikki qahramon – yorning qomati va orazi (yuzi) “maydonga chiqadi”. Avvalo, baytning ma’nosini uqib olishimiz kerak. Siz, ona tili darslarida ergash gapli qo‘shma gaplarni o‘rganyapsiz. E’tibor bering-a, u hol ergash gapli qo‘shma gap. Odatdagi tartibda gar (agar) bog‘lovchisi bilan boshlangan ergash gap avval, bosh gap undan keyin kelishi kerak. Bu yerda poetic talab bilan ularning o‘rni almashgan. Baytdan ma’no chiqarishda ularni o‘z joyiga qo‘yib o‘qiymiz va shoirning mahoratidan zavqlanishda davom etamiz. Go‘yo shoir avval bizdan so‘rayotganday:

“ Biror joyda (ya’ni tabiatda) doimo yam-yashil va tik o‘sadigan shamshod daraxti ustiga gul payvand qilinganini ko‘rganmisan?” Xayolan bizdan “ yo‘q ” javobini olgach, u aytadi: “ Unday bo‘lsa, sen yorimning zebo qomati bilan orazi (yuzi)ni tomosha qil. Yaratganning O‘zi uning shamshoddek ko‘rkam, tik qomati ustiga gul yuzini payvand qilib qo‘yibdi ”. Ushbu baytga ham tanosub san’atidan bezak berilgan: “ qomat ”, “ zebo ”, “ oraz ”, “ gul ”, “ shamshod ” so‘zlaridagi ma’noviy bog‘liqlikni sezib, his etib turgan bo‘lsangiz kerak. N о z-u а d о v-u g‘ а mz а si q а sdim qilurl а r d а m-b а d а m, V а h, munch а о f а tmu bo‘lur bir о d а miz о d ustin а .

Oldingi ikki baytning har birida ikkitadan “qahramon” yor go‘zalligi (portreti) vasfida ishtirok etgan bo‘lsa, uchinchi baytda go‘zalning xarakterini ochib beruvchi uchtasi – noz, ado, g‘amza harakatga keladi. Ular oldingi ikki juftlikning ishini davom ettiradi. Davom ettirib qolmay, jabrni yanada kuchaytirishadi: biri qo‘yib boshqasi dam-badam (navbatma- navbat va to‘xtovsiz) qasd qiladilar. Uzoq davom etgan qiynoqlardan oshiq oxiri “Vah” deb yuboradi-da, “Bir odamning usti da shuncha ofatlar bo‘lishi mumkinmi?” degan faryod bo‘g‘zidan otilib chiqadi.

Qaysi so‘zlar bayt matnida mazmuniy bog‘lanib, tanosubni hosil qilayotganini topgan bo‘lsangiz kerak. Bundan tashqari holat va kechinmalarni shoir birmuncha orttirib va bo‘rttirib tasvirlayotganini ham sezish qiyin emas. Bu keyingi uch baytda ham yetakchilik qiladigan mubolag‘a she’riy san’atidir. M а n ха st а g‘ а j о n а sr а m о q emdi erur dushv о rkim, Q о til ko‘zi b е d о d et а r h а r l а hz а b е d о d ustin а . Oshiq yuqoridagi baytlarda aytilgan zug‘umlardan xasta bo‘lgan. Shunday xastaki, tuzalish tugul unga jon asrash dushvor, negaki oldin jal od deb ta’riflangan yorning qotil ko‘zi har lahza zulm ustiga zulm qilaveradi. Ul gul yuzi sh а vqi bil а sh а yd о ko‘ngul sh о m-u s а h а r Bulbuld е k а yl а r yuz n а v о ming n а v’i f а ryod ustin а .

Jon qo‘ldan boy berilmoqda, uni asrab qolishdan umid uzgan oshiq yupanch istab o‘zining doimiy sirdoshi va suyanchig‘i ko‘ngilga yuzlanadi. Lekin gul yuzli yor shavqi bilan shaydo ko‘ngil shomdan to sahargacha bulbul kabi ming turli faryod ustiga yuz xil navo qilish bilan ovora – oshiqqa taskin berolmaydi. B о shimg‘ а yoqq а n g‘ а m t о shin mingdin birich а bo‘lm а g‘ а y G а rdun а g а r ming B е sutun yog‘durs а F а rh о d ustin а .

Bu baytda mubolag‘a o‘zining haddi a’losiga – eng yuqori chegarasiga ko‘tarilgan. Farhod – ishq yo‘lida cheksiz zahmatlar chekkan, g‘am-alamlar tortgan, musibatlarga yo‘liqqan obraz. Mana shu jafokashligi bilan u mashhur. O‘z ko‘rguliklarini chamalar ekan, oshiq mening boshimga tushgan aziyatlar oldida Farhod tortgan azoblar hech narsa emas deydi. Afsonaviy Besutun tog‘idan mingtasini gardun (dunyo) Farhodning ustiga yog‘dirsa ham, oshiqning boshiga yog‘gan g‘am toshining mingdan biricha bo‘lolmaydi.

Qadrli o‘quvchi . Mana, g‘azal tahlilini bir muncha tushunib ham oldingiz. Qolgan uch baytni o‘zingiz yoki sinfdosh o‘rtoqlaringiz bilan birgalikda tahlil qilib ko‘ring. Faqat keyingi yettinchi baytda “ Ey shah ” deb kim(lar)ga va nima uchun shunday murojaat qilinishini o‘ylab ko‘ring.

Sakkizinchi baytni sharhlashdan oldin Sulaymon payg‘ambar haqidagi rivoyatni bilishingizga to‘g‘ri keladi. Shunda bayt tahliliga yo‘l ochiladi. Qabob kulbam aro, qo‘ymay chiqorg‘a sarsar afvoji, Mani mahrum qildi el bila borish-kelishdin qish. Manga mushkuldurur topmoq ilojinkim, g‘ino ahli Iloj aylar sovuqqa qoqim-u sinjob-u kishdin qish. Yetishdi, Ogahiy, qish mavsumi, vah, emdi naylarsan Ki, qottig‘dur qari-yu ojiz elga borcha ishdin qish.* * * Qotig‘roq kelmadi hargiz jahong‘a ushbu qishdin qish, Ki aql-u hisg‘a yaksar mone’ o‘ldi borcha ishdin qish. Agarchi asradim ojiz tanim qat-qat libos ichra, Sovuq yel birla lekin qoltiratdi ko‘b qamishdin qish. Burudat shiddati ostida qaddim xam qilib yodek, Zaif-u notavon-u nozik yetti ham kirishdin qish. Chiqorg‘a har nechakim ko‘rguzub ko‘b sa’i tish qisdim, Ushotib sangi shiddatdin ayirdi borcha tishdin qish.

LIRIKA HAQIDA Lirika – badiiy adabiyotning uch asosiy turlaridan biri. Bu atama yunoncha “lira” so‘zidan olingan. Lira musiqa asbobi bo‘lib, qa dimda she’rlar uning jo‘rligida aytilgan. Epik va dramatik turdan farqli o‘laroq lirika voqelikni emas, balki inson ichki olamining suratlari bo‘lgan ruhiy kechinma, his-tuyg‘ularni tasvirlaydi. Ayni paytda, bu turdagi asarlarning yaratilishida hayot hodisalarining ham o‘rni borligini ta’kidlash zarur. Negaki odam ning tuyg‘ulari o‘z-o‘zidan qo‘zg‘olib, harakatga kelavermaydi. Unga ijtimoiy, siyosiy, maishiy yoki tabiiy hodisalar sabab bo‘ladi. Odam bekorga xursand bo‘lmagani kabi behudaga iztirob chekavermaydi. Hodisalar ruhiyatda kechinmalarga sabab bo‘ladi, sabablar tuyg‘ularni ifodalashga turtki beradi va buning natijasida shoirlarning ong-u shuurida she’r tug‘iladi.

Savol va topshiriqlar: 1. “Qotig‘roq kelmadi hargiz jahong‘a ushbu qishdin qish” misrasida ham qofiya, ham radif bo‘lib kelayotgan “qish” so‘ziga qanday badiiy vazifa yuklanganligini tushuntiring. 2. Ikkinchi baytda qishdagi nochor odamning holati berilgan tasvirni izohlang. 3. Ushbu she’rni yozishdan Ogahiy qanday maqsadni ko‘zlagan deb o‘ylaysiz?

O'xshashlar

Ogahiy lirikasidan 9 -sinf

Muhammad Rizo Ogahiy 9 -sinf

Alpomish 9 -sinf

Oybek 9 -sinf

Xo'ja 9 -sinf