Farxod va Shirin 9 -sinf - Adabiyot - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Farxod va Shirin 9 -sinf

Yuklangan vaqt:

24.09.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3835 KB

Ko'chirib olish

9-sinf Adabiyot fani darsligi asosida 3-mavzuAlisher Navoiy

Xamsa”ning bu ikkinchi dostoni ishqiy-sarguzasht mavzusidadir. Hajmi — 5782 bayt. Aruzning hazaji musaddasi mahzuf vaznida yozil gan. Muallif bu asarni “shavq dostoni” deb ataydi. Sababi, unda ishq kuylanadi, ishq talqin qilinadi, ishq ulug‘lanadi. Bu shunday ishq ki, u insonni poklaydi, ezgulik sari yetaklaydi, unga o‘zligini tanitadi, bir so‘z bilan aytganda, komillik sifatlarini tarbiyalaydi.

Chunki u odamga, olamga, butun borliqqa mehr bilan, muhabbat bilan yo‘g‘ril-gan va oxir borib, Yaratganning o‘ziga ulashib ketadigan ishqdir. Binobarin, dostonda Navoiyning komil inson haqidagi orzu-o‘ylari ifoda etilgan.

Ijodda o‘ziga xoslikka intilgan adib o‘zigacha bo‘lgan bu doston an’anasiga ijodiy yondashadi. Doston Navoiygacha “Xusrav va Shirin” shaklida mashhur edi. Ularda markaziy timsol shoh Xusrav edi. Lekin u komillikdan yiroq, ishqda beqaror, muhabbatdan toj-taxtni ustun bilguvchi xudbin shaxs. Shuning uchun Navoiy uni Shirinning muhabbatiga ham, yozilajak dostonidagi yetakchi timsol darajasiga ham loyiq ko‘rmaydi. U Farhodni bosh qahramon qilib oldi va bu bilan dostonning qurilishini, mazmunini tamomila o‘zgartirdi. Mazkur o‘zgarish xamsachilikka shoir kiritgan eng katta yangilik edi. Yozib jon Mus’hafidan ikki oyat, Debon Farhod-u Shirindin hikoyat, degan shoir o‘z dostoniga “ Farhod va Shirin ” nomini beradi.

Dostonning asosiy voqealari ovozasi olamni tutgan, qudrat-u shavkatda, davlat-u shuhratda yagona Chin xoqonining farzandsizligi va bundan uning so‘ngsiz iztiroblarga tushganligi tasviri bilan boshlanadi. Birdan bir orzusi farzandli bo‘lish edi. Maqsadiga yetish uchun ko‘p nazrlar qildi, talay tangalar sochdi, o‘g‘ilsizlarning ko‘nglini oldi, otasizlarga otalik qildi. Xayriyalari zoye ketmadi. Alloh iltijolarini ijobat qilib, unga o‘g‘il ato etdi. Shabistonida tug‘di bir yangi oy, Yangi oy yo‘qki, mehri olamoroy. Ochildi bog‘ida bir otashin vard, Demaykim vard, balkim shu’layi dard.

Kiyurdi ilgiga davron nigine, Nigin o‘rnida la’li otashine. Yuzinda ishq asrori yozilg‘on, Ichinda dard ta’vizi qozilg‘on. Nigin-u la’l yo‘q, duri shabafro‘z, Dema dur, gavhare, lekin jahonso‘z. Eshilgan rishtasi tobi vafodin, Teshilgan bag‘ri haqqoki qazodin6. Ko‘zida ashk selidin asarlar, Damida oh dudidin xabarlar. Muhabbat nuri ollinda huvaydo, Jamolida vafo tug‘rosi paydo. Falak deb dard elining shohi oni, Malak deb dard o‘ti ogohi oni. Tushub ishq ahli ichra har taraf jo‘sh, Chu tug‘di o‘tda sayr aylar Siyovush. Vafo xaylida g‘avg‘o shodlig‘din, Biri-birga muborakbodlig‘din.

Farhod onadan ishq bilan tug‘ildi. Uning ismi ham, Qur’oni karimda: “Al-asmou tanzilu min-as-samo”, ya’ni “Ismlar osmon- dan tushadi”, deyilganidek, ishq osmonidan tushgan. Unga nom qo‘yish mana bunday qalamga olinadi: Jamolidin ko‘rungach farri shohiy, Bu fardin yorudi mah to ba mohi. Qo‘yib yuz himmat-u iqbol-u davlat, Hamul far soyasidin topdi ziynat. Bu javharlarg‘a chun isnod topdi, Murakkab aylagach, “Farhod” topdi. Bu farni hodiyi baxt etgach irshod , Ravon shahzoda otin qo‘ydi “Farhod”. Harir-u hulla ichra bog‘labon chust, Murassa’ mahd ichinda tongdilar rust.

Bu nav’ ermas, ato qo‘ymodi otin Ki, ko‘rgach ishq aning pokiza zotin, Anga farzona Farhod ism qo‘ydi, Hurufi ma’xazin besh qism qo‘ydi: Firoq-u rashk-u hajr-u oh ila dard, Biror harf ibtidodin aylabon fard. Borin ustodi ishq etgach murakkab, Tarakkubdin bu ism o‘ldi murattab. Tangri taolo tug‘ilishidan ruhiga payvasta etgan ishq Farhodga favqulodda iste’dod, tug‘ma qobiliyat ato etgan edi. U ta’limning dast labki uch oyida butkul savod chiqardi, bir yilda Qur’oni karimni yod oldi. Navoiy Farhodning bolalikdagi fazilatlarini shunday ta’rif etadi:

Bu yerda u yurtni adolat bilan boshqarayotgan malika Mehinbonu mehrini, uning jiyani Shirinning muhabbatini qozonadi. Oshiq va ma’shuqaning ilk uchrashuvlari va suhbatini muallif shunday tasvirlaydi: Ki: “Ey nodir yigit ofoq ichinda, Yagona charxi nili toq ichinda! Ayon holingda ko‘p-ko‘p bul’ajabliq, Ajabdin ham ajab ranj-u taabliq. Ne sen o‘xshab jahonda bir kishiga, Ne qilg‘an ishing o‘xshar el ishiga. Bu ishkim, biz demay bunyod etibsen, Bag‘oyat ko‘nglimizni shod etibsen. Bo‘lur erduk husuli ichra ojiz, Hunar ermas, ko‘lung ko‘rguzdi mo‘jiz. Agar yuz qarn uzroyin bo‘loli, Netib bir kunchilik uzring qo‘loli. Ishing uzrida yuz bizdek o‘tong‘ay, Ne bizdin, Tengridin ollingg‘a yong‘ay”

Dedi: “Jonparvar anfosingdin o‘ldum, Unungdin umr ranjidin qutuldum. Ne anglaykim, qayu mahro‘ ekansen, Ichim qon aylagan senmu ekansen?! Meni g‘urbat aro bechora etkan, Diyor-u mulkdin ovora etkan, Chiqib jonim unungdin bo‘lg‘ach ogoh, Yuzungni ko‘rmay o‘ldum oh, yuz oh!” Aningdek oh to‘fonin chiqordi Ki, mahvashning niqobi yelga bordi. Ko‘rungach ul jamoli olamoro, Aning matlubi bo‘ldi oshkoro. Hamul erdiki, maftun bo‘lmish erdi, Ko‘rib ko‘zguda majnun bo‘lmish erdi. Birovkim aks ko‘rgach hushi ketsa, O‘zin ko‘rgach, netong, jon tarkin etsa. Birovkim bo‘lsa mayning zikridin mast, Netong, ichkanda bo‘lsa yer uza past. Chu Farhod ul pari erkanni bildi, Chekib o‘tluq fig‘on andoq yiqildi. Shirinning bu so‘zlarini eshitgan Farhod hayajon aro shunday dedi:

Shu paytlarda Ajam bilan Arabda hukm surayotgan Xusrav Parviz degan shoh bor edi. Uning bir o‘g‘li bo‘lsa-da, shohlikka yaraydigan emas edi. Shoh shuning uchun ham yana bir tag-tugli qizga uylanib, o‘g‘il ko‘rish orzusida edi. Shirinning go‘zalligi-yu Farhodning unga oshiqi beqaror bo‘lgani ovozasi Xusravgacha yetib bordi. Xusravning Buzurg Ummid degan vaziri maslahati bilanMehinbonuga Shirinni so‘ratib sovchi yuborildi. Mehinbonu davlatni o‘ylasa-yu, rozi bo‘lsa ham, Shirin ko‘narmikan?

Farhodning holi ne kechadi unda? Mehinbonu sovchilar fikrini Shiringa aytganda, u shunday dedi: Ki: “Ey na’layning o‘rni qiblagohim! Harimi nazhating g‘amdin panohim! Necha yetgay senga mendin malolat, Necha kelgay manga ondin xijolat. Boshimg‘a tig‘i g‘am sursang ne bo‘lg‘ay, Bu so‘z deguncha o‘ltursang ne bo‘lg‘ay!? Meni hindudek otashgahga boshla, Uzorim xolidek o‘t ichra tashla Ki, jismim bo‘lsa ul o‘t ichra nobud, Sochimdek chiqqay ondin chirmanib dud. Malolimdin bari olam qutulsin, Tanim yuz ming balodin ham qutulsin. Manga Farhod ishqi tuhmati bas Ki, chehram ko‘rmayin ul zor-u bekas. Yiqilmoqdur shiori oh tortib, Ko‘nguldin nolayi jonkoh tortib, Qulog‘i mustami’ bo‘lmay so‘zumga, Ko‘zi oylar o‘tub tushmay yuzumga. Tog‘ ichra sel yanglig‘ oqizib yosh, Urub tosh uzra hardam seldek bosh. Xayolim birla ko‘nglin qone’ aylab, Firoqim ichra umrin zoye’ aylab. Yuzimdin didayi giryoni mahrum, Visolimdin balokash joni mahrum. Qolib men ham yiroq ul notavondin, Nechukkim mendin – ul, men dog‘i – ondin. Bu bizga hol-u yuz nav’ elda shuhrat, Ne yuz shuhratki, yuz ming nav’ tuhmat Manga ne yor-u ne oshiq havasdur, Agar men odam o‘lsam, ushbu basdur! Agar Bonu iloje bilsa, qilsun, O‘zimni o‘ltururmen yo‘qsa, bilsun!”

Mehinbonu sovchilarni yaxshi ziyofat qilib, sovg‘a-salomlar berib, podshohga duoyi salomlar yo‘llab, bir bahona to‘qidi. Aytdiki, Shirinning fe’li o‘g‘il bolalarnikidek, o‘q otib, ov qilib yuradi. Unga turmush qurish haqida gapirishning hech iloji yo‘q, bu haqda gap boshlaguday bo‘lsangiz, o‘zini o‘zi nobud qilishi ham ehtimoldan xoli emas. Xusrav sovchi keltirgan bu gaplarga ishonmadi, avvalgidan ham bir tundroq sovchi yuborsa, u ham shu javob bilan qaytdi. Bu bir necha bor takrorlandi. Xusrav g‘azab otiga mindi. Dostonda bu holat mana bunday tasvirlanadi: Dedi: “Holim mening ul yerga yetti Ki, bu nav’ el so‘zumdin nafrat etti. Yaqindurkim, bu bema’ni fasona, Erur boshtin-ayog‘ makr-u bahona. Manga bas ermas erdi bu qadar nang Ki, qilg‘aymen alarg‘a o‘zni hamsang. Eshitmaklik kerak bu mojaro ham Ki, qilg‘aylar alar so‘zdin ibo ham. Erur o‘z baxtig‘a bermak nigunluq, Zabunlarg‘a ayon qilmoq zabunluq.

Xusrav Arman yurtiga lashkar tortdi. Lekin Farhodning bir o‘zi uning lashkariga bas kelib, dushmanning biror askarini shahar qal’asiga yaqinlashtirmadi. Uzoqdan Xusravga tanbeh ham berdi: Bu bo‘lg‘ay dard-u ishq oyini, vah-vah?! Vafo-u mehr sharti, ollah-ollah?! Kishi ishqida zor o‘lmoq bu bo‘lg‘ay?! G‘amidan beqaror o‘lmoq bu bo‘lg‘ay?! Ma’nosi: kishida dard-u ishq (oshiqlik) taomili, odati (oyini) shundaymi, ya’ni yorning yurtiga lashkar tortib keladimi? Yo Alloh, vafo, mehr sharti shumi? Ma’shuqa (kishi) ishqida zor, g‘amida beqaror bo‘lish, seningcha, shunday bo‘ladimi?

Bu savollarga javoban g‘addor shoh hech narsa deyolmaydi. Raqibini kuch bilan yengolmagan Xusrav uni hiyla bilan qo‘lga tushiradi. U o‘z qarorgohida Farhod bilan mubohasaga kirishadi:

Farhodning o‘limidan quvongan Xusravning xursandchiligi ham, umri ham uzoqqa bormadi. Uning noqobil o‘g‘li Sheruya nogahon Shirinni ko‘rib oshiq bo‘lib qoladi. Qizga yetishish uchun o‘z otasini o‘ldiradi. Navoiyning fikricha, Sheruya emas, davron Xusravdan Farhodning xunini talab qildi! Bu dunyoda hech narsa javobsiz qolmaydi. Shirin ham Farhodning ketidan bu dunyoni tark etdi. Mehinbonu bu musibatni ko‘tarolmay jon berdi. Bu muhabbat mojarolari Chinga ham borib yetgan edi. Farhodning ko‘kaldoshi (emikdoshi) Bahrom Armaniyaga keladi va adolat, tartib o‘rnatadi. Uning talabi bilan Sheruya otasi mamlakatga yetkazgan ziyonlar uchun xazinasidan tovon to‘lab, yurtiga qaytadi.

O'xshashlar

Alpomish 9 -sinf

Oybek 9 -sinf

Xo'ja 9 -sinf

Hadislardan namunalar 9 -sinf

Chingiz Aytmatov 9 -sinf