Ayiruv bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar 9 sinf - Tilshunoslik - Dars ishlanmalar

Ayiruv bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar 9 sinf

Yuklangan vaqt:

01.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

168 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI QASHQADARYO VILOYA TI XALQ TA’ LI MI BOSHQARMASI QARSHI SHAHAR XALQ TA’LIMI MUASSASALARI FAOLIYATINI METODIK TA’MINLASH VA TASHKIL ETISH BO’LIMI 19 -umumiy o`rta ta`lim maktabi ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi Karimova Mahbubaning ona tili fanidan o`quvchilar bilimlarida aniqlangan bo`shliqlarni to`ldirish bo`yicha 9-sinflar uchun “ Ayiruv bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar ” mavzusida tayyorlagan dars ishlanmasi Qarshi – 2015-yil Karimova Mahbuba 1

Hammamizga ma`lumki, Respublikamizda 2011-o`quv yilidan boshlab bilimlar bellashuvi o`tkazila boshlandi. O `tkazilgan monitoring, bilimlar bellashuvi natijalari tahlil etilib, o`quvchilarning qiyin o`zlashtirgan mavzulari fanlar kezimida aniqlandi va ro`yxat shakllantirildi. Jumladan, ona tili va adabiyot fanlaridan ham bilimlar bellashuvida o`quvchilar yo`l qo`ygan bo`shliqlarni aniqlash bo`yicha o`zlashtirilishi qiyin bo`lgan mavzular tahlil qilindi va ularning qiyin mavzularni o`zlashtirishlari, o`qituvchining malaka mahoratini oshirish hamda bu mavzularni dars jarayonida tushuntirishda nimalarga e`tabor berishlari yuzasidan ko`plab metodik tavsiyalar, uslublar, usullar, shuningdek, dars ishlanmalari ham ishlab chiqildi. Mazkur dars ishlanmasi ham 9-sinf fanlarida ona tili fanidan “ Qo`shma gap turlari “ mavzusini o`zlashtirishda yaqindan yordam berildi. O`quvchilarni ayiruv bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar, ularda tinish belgilarning ishlatilishi, nutqda anglatiladigan ma`nosi bilan tanishtiradi va sodda usulda batafsil tushuncha beriladi. Ushbu dars ishlanmasi ona tili va adabiyont fanidan o`qituvchilar bilimida aniqlangan bo`shliqlarni to`ldirish uchun tavsiya etiladi. XTMFMTTE Qarshi shahar bo`limi ona tili va adabiyot fani metodisti H. Amirqulova Karimova Mahbuba 2

Dаrsning tеxnоlоgik xаritаsi M а vzu Ayiruv bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar M а qs а d va v а zif а l а r M а qs а d: - o`quvchilarda gap tuzish, o`z fikrini qo`shma gaplar orqali aniq ifodalay olish, qo`shma gaplarni bir-biridan farqlash va ularda bog`lovchilarni to`g`ri qo`llay olish ko`nikmalarini rivojlantirish; - o`quvchilаrdа kitоb o`qish, kitоbхоnlik jihаtlаrini tаrkib tоptirish; - o`quvchilarning imlо sаvоdхоnliklаrini оshirish. Vаzifаlаr : - o`quvchilаrdа mаvzugа nisbаtаn qiziqish uyg`оtish, ulаrdа mаvzu аsоsidа bilim vа ko`nikmаlаrni shаkllаntirish, kеngаytirish; - mashqlar оrqаli nаzаriy mа`lumоtni egаllаsh vа bеrilgаn tоpshiriqlarni o`quvchilаr tоmоnidаn yakka, juft va guruh bo`lib ishlash orqali o`zlаshtirib оlishlаri hаmdа tоpshiriqlаr qаy dаrаjаdа o`zlаshtirilgаnligini nаzоrаt qilish, ulаrning bilimini bаhоlаsh , bog`langan qo`shma gaplar hamda ergashgan qo`shma gaplarni qiyosiy tahlil qila olish qobiliyatini shakllantirish . O`quv jаrаyonining mаzmuni Ta`limiy maqsad: o`quvchilarda ayiruv bog'lovchilar i yordamida bog`langan qo`shma gaplar , bunday gaplarda ayiruv bog`lovchilarining qo'llani li shi va imlosi yuzasidan egallangan bilimlarni mustahkamlash , qo`shma gaplarda ayiruv bog`lovchilarini qo`llash orqali yuzaga chiquvchi ma`no-mazmunni anglash ; Tarbiyaviy maqsad: o`quvchilar ongida mustaqillikni asrab-avaylash, ona tiliga muhabbat, uni e`zozlash, hurmat bilan munosabatda bo`lish kabi tuyg`ularni rivojlantirish; Rivojlantiruvchi maqsad: o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini, mustaqil va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, ayiruv bog`lovchilari, ular yordamida bog`langan qo`shma gaplar va bu turdagi qo`shma gaplarni ng qo`llanilishi yuzasidan bilim, ko`nikma va malakalar hosil qilish. Bu qo`shma gaplar talaffuzining o`ziga xos jihatlarini tahlil qila olish. O`quv jаrаyonini аmаlgа оshirish tеxnоlоgiyasi Metod: “Zinama-zina”, musobaqa-o'yin ; Shakl: mashq va matn; Usul: induktiv (amaliyotdan nazariyaga), deduktiv (nazariyadan amaliyotga), jamoa bo`lib ishlash Nazorat: kuzatish, nazorat savollari va mashqlari , tezkor savollar, Karimova Mahbuba 3

interfaol usullar (“aqliy hujum”, “klaster”, “refleksiya”); Vosita: 9-sinf ona tili darsligi, matnlar to`plami , metodik qo`llanmalar. Bаhоlаsh: rag`batlantirish, 5 bаll ik tizim аsоsidа Kutilаdigаn nаtijаlаr O`qituvchi: m аvzuning dars jarayonida ta`limning ilg`or usullari vositasida bаrchа o`quvchilаr tоmоnidаn o`zlаshtirilishigа erishаdi. O`quvchi lar fаоlligini оshirаdi. O`quvchilаrdа mavzuga nisbаtаn qiziqish uyg`оtаdi. Dars davomida bаrchа o`quvchilar bаhоlаnаdi. O`quvchilаr tоmоnidаn mavzuni mustаqil o`rgаnishgа vа uni xоtirаdа sаqlаshgа, bоshqаlаrgа yеtkаzishgа, yozmа sаvоdxоnligi ni oshirish gа erishаdi. O`quvchi: mavzu bo`yicha y angi bilimlаrni egаllаydi. Yakkа vа guruh bo`lib ishlаshni o`rgаnаdi, nutqi rivоjlаnаdi. Qisqа vаqt ichidа ayiruv bog`lovchilar yordamida bog`langan qo`shma gaplar yuz asidan yetarli ma `lumоtgа egа bo`lаdi , pastki sinflarda olgan bilimlarini mustahkamlaydi. Kеlgusi rеjаlаr O`qituvchi: p еdаgоgik tеxnоlоgiyalаrni o`zlаshtirish vа dаrsdа tа t biq etish, tаkоmillаshtirish, o`z ustidа ishlаsh. Pеdаgоgik mаhоrаtni оshirish . O`quvchi: m ustаqil ishlаshni o`rgаnаdi. O`z fikrini qo`shma gaplar orqali rаvоn bаyon qilа оlаdi. Shu mаvzu аsоsidа qo`shimchа mаtеriаllаr izlaydi, ulаrni o`rgаnаdi. Guruh fikrini tаhlil qilаdi. Ergashgan qo`shma gaplarni o`tish davomida ularning bog`langan qo`shma gaplardan farqlarini tahlil qila oladi. Da rsning bo sqichlari BOSQICHLARI MAZMUNI METODI VAQTI 1-bosqich Tashkiliy qism O`quvchilarning davomatini tekshi- rish. Dars uchun kerakli jihozlarning to`la mavjudligini aniqlash. O’quv- chilarga darsning maqsadini tushuntirish. O’quvchilarni guruhlar - ga ajratish. Guruhlar amal qilishi kerak bo’lgan “Oltin qoidalar”ni eslatish. Og`zaki va yozma mashg`ulot 3 daqiqa 2-bosqich Motivatsiya Til, nutq, nutq odobi haqida o`quvchilar yod olib kelgan hikmatli so`zlar, she`riy parchalarni tinglash va muhokama qilish. Uyga vazi- fani tekshirish. O’tilgan mavzularni mustahkamlash. Mashg`ulot mavzusi va mazmunini aniqlab olish. Savol-javob, muso - baqa, testlar b ilan ish - lash, aqliy hujum, guruhlar bilan ishlash 1 3 daqiqa 3-bosqich Yangi mavzu bayoni O`qituvchining ayiruv bog`lovchilar i yordamida bog`langan qo`shma gaplar , ular bilan tinish belgilarining ishlatilishi , nutqda anglatadigan ma`nosi va ishlatilishidan maqsad yuzasidan qisqa tushuntirishi, yangi mavzuni jamoaviy tahlil qilish. Savol-javob, suhbat, guruhlar bilan ishlash , test topshiriqlari, “ klas - ter ” , tezkor savollar, “keys-stadi” 15 daqiqa Karimova Mahbuba 4

4-bosqich Darsni mustahkamlash Mavzu bo`yicha o`quvchilarning bilimlari, tushunchalarini guruh, juftlik va yakka tartibdagi faoliyatlari orqali aniqlash. O`qituvchi tomonidan guruhlarni va faol o`quvchilarni baho - la sh 12 daqiqa 5-bosqich Dars yakuni va uyga vazifa Yangi mavzu bo`yicha fikr almashinuvi o`tkazish, darsni yakunlash, uyga vazifa, mashq va topshiriqlar berish Fikr almashinuvi , FSMU texnologiyasi ( F – fikr, S – sabab, M – m isol, U – umumlashtir ish) . 2 daqiqa Darsning jihozi: 9-sinf ona tili darsligi, yozuv taxtasi, marker, mavzuga oid ko'rgazmalar, testlardan namunalar, rasmlar, she'riy to'plamlar, kompyuter texnikasi, proyektor, slaydlar. Darsning shiorlari: Ilmdan yaxshiroq xazina bo`lmas, Qo`lingdan kelgancha tera olsang bas. Rudakiy Tilingni so`zlashga soz, muhayyo qil, Tilingni o`q qil-u, aqlingni yoy qil. Abulqosim Firdavsiy Kitoblarni xuddi qamoqqa solganday qulflab qo`yish kerakmas, ular kutubxonadan, albatta, xotiraga o`tishi kerak. Franchesko Petrarka O`zbekiston Respublikasining davlat madhiyasi (o`quvchilar ijrosida) Serquy osh, hur o`lkam, elga baxt najot, Sen o`zing do`stlarga yo`ldosh, mehribon. Yashnagay toabad ilm-u fan ijod, Shuhrating porlasin toki bor jahon! Naqarot: Oltin bu vodiylar – jon, O`zbekiston, Ajdodlar mardona ruhi senga yor. Ulug` xalq qudrati jo`sh urgan zamon, Olamni mahliyo aylagan diyor! Bag`ri keng o`zbekning o`chmas iymoni, Erkin yosh avlodlar senga zo`r qanot! Istiqlol mash`ali tinchlik posboni, Haqsevar ona yurt mangu bo`l obod. Naqarot: Oltin bu vodiylar – jon, O`zbekiston, Karimova Mahbuba 5

Ajdodlar mardona ruhi senga yor. Ulug` xal q qudrati jo`sh urgan zamon, Olamni mahliyo aylagan diyor! Darsning borishi Dars davomida slaydlar namoyish etib boriladi. Ularda mavzuga oid grammatik qoidalar, ularning tushuntirishlari, tezkor savollar, mashqlar, test topshiriqlarining javoblari aks ettiriladi. O`quvchilar: Assalomu alaykum! O`qituvchi: Vaalaykum assalom, aziz o`quvchilar! Darsimizni boshlashdan oldin interfaol usullarni qo`llash va ularning samaradorligini oshirish maqsadida sizlarni guruhlarga ajratib olsak. 1-guruhimizni “Tafakkur” , 2-guruhimizni “Ma`naviyat” , 3-guruhimizni “Ma`rifat” deb nomlaymiz. Darsimiz musobaqa-o`yin shaklida tashkil etilayotganlgi bois dars davomida berilgan topshiriqlarning to`g`ri va aniq bajarilishiga qarab guruhlar va faol o`quvchilar bir hamda besh ballik tizim asosida baholab boriladi, darsimiz so`ngida eng ko`p ball to`plagan guruh aniqlanadi va g`olib deb e`lon qilinadi. Ballar har bir topshiriq oxirida Microsoft Excel ishchi oynasi orqali sizga namoyish etib boriladi. Faol o`quvchilar darsimiz yakunida baholanadi. Mana darsimizning tashkiliy qismini ham yakunlab oldik, endi asosiy qismga o`tamiz. Barchangizga ma`lumki, biz qutlug` sana – o`zbek tiliga Davlat tili maqomi berilganligining 26 yilligini nishonlamoqdamiz. 1989-yilning 21-oktabrida qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining “Davlat tili to`g`risida”gi qonuni katta tarixiy voqea sifatida tariximiz sahifalaridan yuksak o`rin egalladi, chunki hali sobiq Ittifoq tarkibida bo`la turib, o`zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi chin ma`noda haqiqiy jasorat edi. O`z navbatida, bu hodisa mamlakatimiz tomonidan mustaqillik sari tashlangan muhim qadamlardan biridir. Ushbu sana munosabati bilan barchangizga donolarning til, nutq, nutq odobi haqidagi fikrlarini hamda shoir- yozuvchilarning asarlaridan parchalarni o`qib, yod olib kelish topshiriq sifatida berilgan edi. Marhamat, topshiriqni qay darajada bajarganligingizni hozir bilib olamiz. Birinchi bo`lib donolarning fikrlaridan tinglasak. 1-o`quvchi: Yurtboshimiz o`zlarining “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” asarlarida ona tili haqida quyidagi fikrlarni keltiradilar: “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir”. 2-o`quvchi: Mashhur rus yozuvchisi Lev Nikolayevich Tolstoy: “Til aniqlik va ifodalilikka oddiylik va ixchamlik orqali erishadi,” deya ta`kidlaydi. 3-o`quvchi: O`zbek romanchiligining asoschisi Abdulla Qodiriy “So`z so`zlashda va undan jumla tuzishda uzoq andisha kerak,” deya ta`kidlab, bizni avval gapiradigan so`zimiz to`g`risida obdon mulohaza qilib, keyin so`zlashga da`vat etadi. Karimova Mahbuba 6

4-o`quvchi: Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy tilga “so`zlovchi istagini eshituvchiga yetkazuvchi tarjimon” deya ta`rif beradi. 5-o`quvchi: Atoqli shoirimiz Maqsud Shayxzoda ona tilimizning boy imkoniyatlari haqida shunday deydi: “Tilimizning tovlanib turishida shoir uchun ne-ne bitmas- tuganmas xazinalar bor”. O`qituvchi: Barakalla, keltirilgan fikrlar ko`p yillik hayot tajribasidan kelib chiqqanligi tufayli barchamizning dilimizga oson o`rnashdi, deb o`ylayman. Zero, bir gap ma`nosini bir so`zga yuklash juda ham mushkul ishdir. Mashhur qomusiy olim va shoir Abu Shukur Balxiy: “Kimki qisqa so`zda deydi ko`p ma`no, Ravonlik bobida ul kishi a`lo,” deganda mutlaqo haq edi. Endi esa o`zida til, nutq, nutq odobi, ona tiliga hurmat kabi didaktik xususiyatlarni aks ettirgan baytlardan bahramand bo`lsak. 1-o`quvchi: Tangriki insonni qilib ganji roz, So`z bila hayvondin anga imtiyoz. (Alisher Navoiy) 2-o`quvchi: So`z ichra mudom aql yashirindur, So`z chimildig`-u, aql kelindir. (Nosir Xusrav) 3-o`quvchi: Qora bosh yovi bu qizil til turur, Necha bosh yedi u, yana ham yeyur. Boshing sog`lig`i-chun tiyib yur tiling, Tiling istagan kun boshingni yeyur. (Yusuf Xos Hojib) 4-o`quvchi: Ona tilim, sen borsan, shaksiz, Bulbul kuyin she`rga solaman. Sen yo`qolgan kuning, shubhasiz, Men ham to`ti bo`lim qolaman. (Abdulla Oripov) 5-o`quvchi: Mayli, kim qay tildan zavq-u shavq olsa, Mening o`z tilimga ming jonim fido. Erta ona tilim agar yo`qolsa, Men bugun o`lishga bo`lurman rizo. (Rasul Hamzatov) O`qituvchi: Mana til, so`z, nutq, nutq odobi, ona tiliga hurmatni o`ziga jo qilgan mutafakkir va shoir-yozuvchilarning fikrlari, she`riy misralari bilan yaqindan tanishdik. Endi fanimizga qaytsak. Biz o`tgan ona tili darsida qaysi mavzuni o`tgan edik? Uyga vazifa qilib qaysi mashq topshiriq qilib berilgan edi? Karimova Mahbuba 7

O`quvchi: Biz o`tgan ona tili darsida zidlov bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar mavzusini o`tgan edik. Uyga vazifa qilib, 66-mashq berilgan edi. O`qituvchi: Uyga vazifani tekshirishdan oldin o`tgan mavzuni qanchalik tushunganligingizni aniqlasak. Zero, o`tilganlarni takrorlash orqali bilimlarimiz mustahkamlanib, yanada oshadi. Mavzularning oldin e`tibor berilmagan, anglab yetilmagan jihatlari ochiladi. O`tgan mavzuni qay darajada o`zlashtirganligingizni “aqliy hujum” metodi orqali beriladigan tezkor savollar vositasida aniqlab olamiz. Bunda yozuv taxtasi oldiga har bir guruhdan bittadan o`quvchi taklif etiladi. Har bir o`quvchiga beshtadan tezkor savollar o`qib eshittiriladi. Javob to`g`ri va aniq bo`lgandagina inobatga olinadi. Har bir to`g`ri javob bir balldan baholanadi. Savollarga javob berish davomida o`quvchilar ham o`zlari, ham guruhlari uchun ball to`playdilar. Birinchi bo`lib, “Tafakkur” guruhidan boshlaymiz. Marhamat! (Bir nafar o`quvchi chiqadi. Qolgan guruhlardan ham o`quvchilar chiqib, javob berishga tayyorlanib turadilar. Ballar proyektor orqali namoyish qilib boriladi). O`qituvchi: 1. Zidlov bog`lovchilari deb nimaga aytiladi? O`quvchi: 1. O`zaro zid ma`noli uyushiq bo`laklar va qo`shma gap qismlarini bog`lashga xizmat qiluvchi bog`lovchilarga zid bog`lovchilar deyiladi. O`qituvchi: 2. Zidlov bog`lovchilari qo`shma gap qismlarini bog`lash bilan birga yana qanday munosabatni vujudga keltiradi? O`quvchi: 2. Zidlik munosabatini. O`qituvchi: 3.Zidlov bog`lovchilari qo`shma gap qismlarining qay birida qo`llanadi? O`quvchi: 3. Qo`shma gapning ikkinchi qismi boshida. O`qituvchi: 4. Zidlov bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gap qismlari o`rtasida qaysi tinish belgisi qo`llanadi? O`quvchi: 4. Vergul (,) . O`qituvchi: 5. Zidlov bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplarda zidlov bog`lovchilarining badiiy shakli ham qo`llaniladi. Bularga misol keltiring. O`quvchi: 5. Vale, Valekin. (1-2- slaydlar) O`qituvchi: Barakalla! Barcha savollarga to`g`ri, aniq javob berdingiz va o`zingizga hamda guruhingizga 5 ball keltirdingiz. Endi esa “Ma`naviyat” guruhi vakiliga savollar o`qib eshittiriladi. Tayyormisiz? O`quvchi: Tayyorman. O`qituvchi: 1. Zidlov bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gap qismlarini bog`lashda zidlov bog`lovchilari o`rniga yana qaysi bog`lovchi vositalardan foydalanishimiz mumkin? O`quvchi: 1. –u(-yu), -da yuklamalari. O`qituvchi: 2. Zidlov bog`lovchilarini sanab bering. O`quvchi: 2. ammo, lekin, biroq, balki. Karimova Mahbuba 8

O`qituvchi: 3. Har kimning zari bo`lmasa-da, hunari bo`lsin. Ushbu gapda -da yuklamasi qaysi bog`lovchi o`rnida qo`llanilmoqda. O`quvchi: 3. Lekin zidlov bog`lovchisi o`rnida. O`qituvchi: 4. Men xud ul tifli parivashg`a ko`ngul berdim, vale Xonumonim nogahon buzulmag`ay boshdin yana. Qo`shma gap qismlarini bog`lovchi vositani toping. O`quvchi: 4. Vale. O`qituvchi: 5. Zidlov bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplarda zidlov bog`lovchilari o`rniga yuklamalar qo`llanganda qo`shma gap qismlari o`rtasida qanday munosabatlar mavjudligi anglashiladi? O`quvchi: 5. Zidlash, ketma-ketlik. (3-4-slaydlar) O`qituvchi: Barakalla! Barcha savollarga to`g`ri, aniq javob berdingiz, sizga va guruhingizga a`lo baho qo`yamiz. “Ma`rifat” guruhining ishtirokchisi savol-javobga tayyor bo`lsalar, boshlaymiz. 1. Bu daraxtning bo`yi baland mevasi kam. Qaytaraman. Bu daraxtning bo`yi baland mevasi kam. Zidlov bog`lovchilari qo`shma gap qismlari o`rtasida qanday munosabat mavjudligini ifodalamoqda? O`quvchi: 1. Ketma-ketlik. O`qituvchi: Xato. Zidlik munosabatini ifodalayapti. 2-savol: Gulchehra “piq” etib kuldi-da, cho`zilib tugunni oldi. Ushbu gapda -da yuklamasi qaysi bog`lovchi o`rnida qo`llanilmoqda. O`quvchi: 2. Va biriktiruv bog`lovchisi o`rnida. O`qituvchi: 3. Dushmanim ko`p, valekin men hammaga yor. Qo`shma gap qismlarini bog`lovchi vositani toping. O`quvchi: 3. valekin . O`qituvchi: 4. Ashula nihoyasiga yetdi, lekin bir zum o`tgach yana yangi tovush parvoz qildi. Bog`lovchi vosita qanday munosabatni ifodalayapti? O`quvchi: 4. ketma-ketlik. O`qituvchi: 5. Ba`zan zidlov bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplarda ham zidlov bog`lovchisi o`rnida qo`llanuvchi yuklama, ham zidlov bog`lovchisi qo`llanishi mumkin. Misol keltiring. O`quvchi: 5. Bu yerda uzumzor va yong`oqzorlar ko`p edi -yu, lekin baridan tog` manzarasi go`zal edi. (5-6-slaydlar) O`qituvchi: Mana o`tilgan mavzuni ham mustahkamlab oldik. Endi uyga vazifa qilib berilgan mashqni birgalikda tahlil qilamiz. O`ylaymanki, barchangiz uyga vazifalaringizni puxta tayyorlab kelgansiz. Mashq guruhma-guruh ko`rib chiqiladi. Guruhlar mashqni qancha to`liq, to`g`ri va aniq tahlil qilsalar, shuncha yuqori ballarni qo`lga kiritadilar. Marhamat, mashqni shartiga ko`ra bajarishni boshlaymiz! “Tafakkur” guruhi: Karimova Mahbuba 9

1. Jondan ortiq narsa yo`q, lekin do`stlar uchun jonimiz fido. – Jondan ortiq narsa yo`q -u , lekin do`stlar uchun jonimiz fido. “Ma`naviyat” guruhi: 2. Bir oycha fizika, matematika fanlarini o`qidi, ammo xayoli boshqa yoqda bo`lgani uchun kallasiga hech vaqo kelmadi. – Bir oycha fizika, matematika fanlarini o`qidi- yu , ammo xayoli boshqa yoqda bo`lgani uchun kallasiga hech vaqo kelmadi. “Ma`rifat” guruhi: 3. Ular bir necha kun yurishdi, biroq hamon chegara ko`rinmasdi. – Ular bir necha kun yurishdi -yu , biroq hamon chegara ko`rinmasdi. O`qituvchi: Uyga vazifaga barcha guruhlar yaxshi tayyorlanganliklari sezilib turibdi. Endi esa bugungi mavzumiz – ayiruv bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar haqida so`z yuritamiz.Biz siz bilan 8-sinfdan buyon ona tilimizning sintaksis bo`limini o`rganar ekanmiz, uning tarkibiy qismi bo`lgan qo`shma gaplar qanday turlarga ajratilishi haqida o`tgan darslarimizda ma`lumotga ega bo`lib, bog`langan qo`shma gaplarni tahlil etishni boshlagan edik. Sizga uyga topshiriq qilib, ushbu mavzu bo`yicha berilgan grammatik qoidalarni o`qib, yod olish, shuningdek, tahlil qilib kelish topshirilgan edi. Topshiriqni qanday bajarganingizni “Menga ayting- chi?” metodi orqali aniqlab olamiz. Guruhlarga ayiruv bog`lovchilari va ular yordamida bog`langan qo`shma gaplar yuzasidan 3 tadan og`zaki nazariy savollar beriladi. Guruh ishtirokchilaridan istalgan bir kishi bu savollarga javob beradi. Har bir to`g`ri javob bir balldan baholanadi. Bu mashqimiz davomida siz 7-sinfda olgan bilimlaringizni ham esga olishingiz lozim bo`ladi. Marhamat qilib, savol-javobimizni “Tafakkur” guruhidan boshlaymiz. Vaqtimiz chegaralanganligi bois o`ylash uchun 10 sekund vaqt beriladi. Hamma guruhlar tayyor bo`lsa, mashqimizni boshlaymiz. 1. “Tafakkur” guruhi, menga ayting-chi, ayiruv bog`lovchilari deb o`zi nimaga aytiladi? O`quvchi: 1. Ayiruv bog`lovchilari deb, uyushiq bo`laklar va qo`shma gaplarni bog`lashga xizmat qilib, ayiruv hamda galma-gallik munosabatini ifodalovchi bog`lovchilarga aytiladi. O`qituvchi: 2. Menga ayting-chi, ayiruv bog`lovchilarining boshqa bog`lovchilardan farqi nimada? O`quvchi: 2. Ular boshqa bog`lovchilardan farqli ravishda takror holda qo`llanadi. O`qituvchi: 3. Dam yig`lagim kelardi, dam kulgim qistardi. Menga ayting-chi, ushbu gapda ayiruv bog`lovchisi qo`shma gap qismlari o`rtasida qanday munosabatni ifodalayapti. O`quvchi: 3. Galma-gallik. (7-slayd) O`qituvchi: “Tafakkur” guruhi ishtirokchilari barcha savollarga to`g`ri javob berdilar. Qani, ko`raylik-chi, boshqa guruhlar qanday natija ko`rsatishar ekan? Karimova Mahbuba 10

“Ma`naviyat” guruhi shartimizni siz bilan davom ettiramiz. 1-savol: Menga ayting- chi, ayiruv bog`lovchilari qo`shma gaplarni bog`lash bilan birga, ularda ifodalanayotgan voqea-hodisalarning mazmuniga qanday ta`sir ko`rsatadi? O`quvchi: 1. Voqea-hodisalarning galma-gal ro`y berishini yoki ulardan faqat bittasining yuzaga chiqishini ifodalaydi. O`qituvchi: 2. Vatanimizda qurilayotgan yangidan-yangi imoratlar osmondan tushgani yo`q yoxud birontasi kelib qurib bergani yo`q. Menga ayting-chi, ushbu gapda ayiruv bog`lovchisi qanday munosabatni ifodalayapti? O`quvchi: 2. Voqea-hodisaning faqat bittasi yuzaga chiqishini ta`kidlamoqda. O`qituvchi: 3. Menga ayting-chi, yozuvda takror qo`llanayotgan bog`lovchilardan oldin qanday tinish belgisi ishlatiladi? O`quvchi: 3. Vergul (,) tinish belgisi ishlatiladi. (8-slayd) O`qituvchi: Barakalla, sizlarga a`lo baho. Endi shartimizni “Ma`rifat” guruhi bilan davom ettiramiz. O`qituvchi: 1. Ba`zan ko`chaga chiqqanimda shahar ko`chalaridagi gullarning ifori dimog`ni qitig`laydi, ba`zan odamlar to`kkan chiqindilarning achimsiq hidi dilni vayron qiladi. Menga ayting-chi, ushbu gapda ayiruv bog`lovchilari qo`shma gap qismlari o`rtasida qanday munosabatni vujudga keltirmoqda? O`quvchi: 1. Voqea-hodisaning galma-gal ro`y berishini ta`kidlayapti. O`qituvchi: 2. Menga ayting-chi, qaysi ayiruv bog`lovchisi qo`shma gaplarni bog`lashda ham takror, ham yakka holda qo`llanila oladi? O`quvchi: 2. Yo ayiruv bog`lovchisi. O`qituvchi: 3. Menga ayting-chi, ayiruv bog`lovchilarining takror holda qo`llanuvchilari qaysilar? O`quvchi: 3. Takror ayiruv bog`lovchilariga misol qilib yo, yoki, yoxud, yo...yo..., yoinki, goh...goh..., dam...dam..., ba`zan...ba`zan... bog`lovchilarini keltirishimiz mumkin. (9-slayd) O`qituvchi: Ko`rinib turibdiki, barchangiz bugungi mavzumiz haqida nazariy bilimlarga egasiz. Endi interfaol usullardan foydalangan holda mavzuga oid mashqlarni yechamiz. Buni 1-topshiriqdan boshlaymiz. Guruhlar navbatma-navbat bajarib boradilar. Har bir to`g`ri javob 1 balldan baholanadi. 1-topshiriq 1. Yo siz keling, yo men boray. (bog`lovchi vosita yo...yo... ) 2. Dam jahlim chiqadi, dam kulgim qistaydi. (bog`lovchi vosita dam...dam... ) 3. Goh osmonni tutib ashula yangraydi, goh allaqayerdan garmon tovushi eshitiladi. (bog`lovchi vosita goh...goh... ) 68-mashq 1. Uzoqlardan keng vodiy quchog`ida goh ko`m-ko`k o`t bosib yotgan yaylovlar ko`rinadi, goh qop-qorong`i daralar ko`zga tashlanadi. (galma-gallik) 2. Tansiq goh Karimova Mahbuba 11

shap-shuv suv kechib yuradi, goh uning oyoqlari yelimday loyga botadi. (galma- gallik) 3. Mashinaning nuqsoni bo`lsa, tuzatiladi yo yana yaxshirog`i yasaladi. (voqea-hodisalardan faqat bittasining yuzaga chiqishi) 4. Yo zardo`zi to`ning to`zibmi qoldi, Yoki so`kildimi suvsar telpaging. (voqea-hodisalardan faqat bittasining yuzaga chiqishi) 69-mashq. O`qituvchi: Darsimiz “klaster” usulidan foydalangan holda davom ettiriladi. Bunda sizga mashq shartida berilgan ayiruv bog`lovchilari bo`lib beriladi. Siz ularga ikki daqiqa ichida guruhingiz bilan 5 tadan gap tuzishingiz lozim bo`ladi. 1-guruh – “Tafakkur” guruhi 2-guruh – “Ma`naviyat” guruhi Karimova Mahbuba 12 Yo`lda goh keng bog`- rog`larga uchraymiz, goh bepoyon ekinzorlarga duch kelamiz. Yo bugun biror bay- ram bo`ladi, yo biror aziz mehmon keladi. It oyog`ini boshiga qo`yib yotsa, yo yom-g`ir yog`adi, yo qu-ruq sovuq bo`ladi. Biz yo yo`ldan adashdik, yo man-zildamiz. Ul gul hajrida qalbi yonar-kan, goh hayot sharobidan totar, goh zahri qotilga oshno bo`lardi. Yo...yo...; goh...goh...

3-guruh “Ma`rifat” guruhi 70-mashq 1. Dam kun birdan qizib ketadi, dam bulut kelib, jala quyadi. (galma-gallik) 2. Yo mehmon kelganini bilmaydi, yo o`zini bilmaganlikka soladi. (voqea-hodisalardan birining yuzaga chiqishi) 3. Yo urug` aynigan, yoki agrotexnika qoidalari buzilgan. (voqea-hodisalardan birining yuzaga chiqishi) 4. Goh qah-qah kulgi ovozi eshitiladi, goh muzika sadosi avjiga chiqadi. (galma-gallik) 5. Nuri goh sevinib, shirin xayollarga botadi, goh butun vujudini qo`rquv bosardi. (galma-gallik) Karimova Mahbuba 13 Dam ko`zimga uyqu kelmaydi, Dam yozish-ga tuyg`u kelmaydi. Ba`zan uning so`z-lari hech bir ma`no anglatmaydi, ba`zan chuqur o`yga to-lishga majbur qiladi. Dam modadan gapiradi, dam tilla taqinchoqlarini ko`z-ko`z qilib, ki- shilar ensasini qo- tiradi Shabiston ichra dam bulutlar kezadi, dam g`ira-shira yulduzlar ko`zga tashlanadi.Ba`zan...ba`za n..., dam...dam... Ba`zan xushkayfiyatda hammaga mehr ulashadi, ba`zan tund bo`lib, barchani kuydiradi. U shunchaki havasga berilgan yoki chindan sevib qoldimikin?! Chiroq o`chgan bo`lsa, yo transformator ishdan chiqqan, yo elektr tar-mog`idan uzilgan. Yur, darsga kiramiz yoki o`qituvchimizdan gap eshitishni xohlay- sanmi?! U darsda xayol suradi yoki ni- malarnidir chizib o`tiradi. O`g`lim bu yil talaba bo`larmikin yo muqobil harbiy xizmatga jo`natsam-mikin?!Yo..., yoki

71-mashq 1. Men kuyladim goh dilda kadar, Goh sevinib she`r to`qiyman men. (galma- gallik) 2. Har kuni oqshomlarda bu yo`ldan goh paxta dalasidan qaytayotgan terimchilar o`tib qoladi, goh paxta ortgan traktorlar u yoqdan bu yoqqa g`izillaydi. (galma-gallik) 3. Dasturxon ustida dam o`zbek kuylari yangrardi, dam hind qo`shiqlari ijro qilinardi. (galma-gallik) 4. Ba`zan qurbaqalarning qurillashi quloqqa chalinib, kishiga rohat beradi, ba`zan itlarning vovullashi bu ovozlarni bosib ketadi. (galma-gallik) O`qituvchi: Bugungi va o`tgan mavzu bo`yicha olgan bilimlaringizni test topshiriqlari orqali mustahkamlaymiz. Bu shartimizda barcha guruhlarga beshtadan test topshiriqlari tarqatiladi. Test topshiriqlarini bajarish uchun bir daqiqa vaqt beriladi. Belgilangan muddatdan kechikib topshirilgan javoblar qabul qilinmaydi. “Tafakkur” guruhiga beriladigan test savollari: 1. Bog`langan qo`shma gaplar deb biz qanday gaplarga aytamiz? A. Qismlari ko`makchili qu r ilmalar, sabab bog`lovchilari bilan bog`langan qo`shma gaplar; B. Qismlari teng bog`lovchilar, bo`lsa, esa so`zlari, -u(-yu), -da yuklamalari yordamida bog`langan qo`shma gaplar; C. Qismlari ohang yordamida bog`langan qo`shma gaplar; D. Qismlari ergashtiruvchi bog`lovchilar yordamida bog`langan qo`shma gaplar. 2. Biriktiruv bog`lovchilari qo`shma gapning qanday munosabatlarida bo`lgan qismlarini bog`lab keladi? A. Zidlik, ketma-ketlik; B. Galma-gallik, voqealardan birining yuzaga chiqishi; C. Payt, sabab-natija; D. Zidlik, o`xshatish-qiyoslash. 3. -u (-yu), -da yuklamalari bog`langan qo`shma gaplarda qaysi bog`lovchi vositalar o`rnida qo`llanila olishi mumkin? A. Ayiruv va biriktiruv bog`lovchilari o`rnida; B. Zidlov va biriktiruv bog`lovchilari o`rnida; C. Yakka holda qo`llanuvchi ayiruv bog`lovchilari o`rnida; D. Takror holda qo`llanuvchi ayiruv bog`lovchilari o`rnida. 4. Gulchehra “piq” etib kuldi-da, cho`zilib tugunni oldi. Ushbu gapda -da yuklamasi qaysi bog`lovchi o`rnida qo`llangan? A. Va biriktiruv bog`lovchisi o`rnida; B. Lekin zidlov bog`lovchisi o`rnida; C. Yoxud ayiruv bog`lovchisi o`rnida; D. Deb so`zi o`rnida. Karimova Mahbuba 14

5. Hujrasiga qaytdi-yu, o`ylay boshladi. Ushbu gapda bog`lovchi vosita qanday munosabatdagi qo`shma gap qismlarini bog`layapti? A. Sabab-natija; B. payt; C. zidlash; D.ketma-ketlik. (10-12-slaydlar) “Ma`naviyat” guruhiga beriladigan test savollari. 1. Gap uchun muhim belgi bu - … A. Egalik; B. Kesimlik; C. To`ldiruvchilik; D. Aniqlovchilik. 2. Qo`shma gap deb nimaga aytiladi? A. Bitta kesimlik belgisiga, mazmuniy va ohang tugalligiga ega gaplarga; B. Ikki yoki undan ortiq sodda gapning o`zaro grammatik va mazmuniy munosabatidan tashkil topgan, ohang tugalligiga ega bo`lgan butunlikkka; C. Bir nechta kesimlarning uyushganidan hosil bo`lgan gaplarga; D. Tarkibida bog`lovchi vositalar ishtirok etgan gaplarga. 3. Qo`shma gaplarni bog`lovchi vositalar to`g`ri berilgan qatorni toping. A. Teng va ergashtiruvchi bog`lovchilar; B. Bog`lovchi vazifasidagi vositalar; C. Ohang; D. Barcha javoblar to`g`ri. 4. Ukam va men bog`ga chiqdik. To`satdan eshik ochilib, ostonada graf paydo bo`ldi va markiz Montalbanga qarab o`qtaldi. Va biriktiruv bog`lovchisi qaysi gapda uyushiq bo`laklarni, qaysi gapda qo`shma gap qismlarini bog`lashga xizmat qilmoqda. A. Birinchi gapda qo`shma gaplarni, ikkinchi gapda uyushiq bo`laklarni; B. Birinchi gapda uyushiq bo`laklarni, ikkinchi gapda qo`shma gaplarni; C. Har ikkala gapda qo`shma gaplarni; D. Har ikkala gapda uyushiq bo`laklarni. 5. To`satdan eshik sharaqlab ochildi-yu, ostonada Ertoyev paydo bo`ldi. Termometr hamshiraning qo`lidan tushib ketdi-yu, bir tomchi simob yaltirab polga dumaladi. Qaysi gapda -u(-yu) yuklamasi biriktiruv bog`lovchisi, qaysi gapda zidlov bog`lovchisi o`rnida qo`llanyapti? A. Birinchi gapda zidlov, ikkinchi gapda biriktiruv bog`lovchilari; B. Birinchi gapda biriktiruv, ikkinchi gapda zidlov bog`lovchilari; C. Har ikkala gapda zidlov bog`lovchilari; D. Har ikkala gapda biriktiruv bog`lovchilari. (13-15-slaydlar) “Ma`rifat” guruhiga beriladigan test topshiriqlari. 1. Mol-u puling ketsa-ketsin, ammo vaqtingni zoye ketkizma. Bog`lovchi vositani toping. A. -u yuklamasi; B. -sin buyruq mayli qo`shimchasi; C. ammo zidlov bog`lovchisi; D. -sa shart mayli qo`shimchasi. Karimova Mahbuba 15

2. Yo siz keling, yo men boray. Ushbu qo`shma gapda ayiruv bog`lovchisi qanday munosabatdagi qo`shma gap qismlarini bog`lamoqda? A. Voqea-hodisalardan birining yuzaga chiqishi; B. Galma-gallik; C. Natija; D. Sabab. 3. Dam kun birdan qizib ketib ketadi, dam bulut kelib jala quyadi. Ushbu qo`shma gapda ayiruv bog`lovchisi qanday munosabatdagi qo`shma gap qismlarini bog`lamoqda? A. Voqea-hodisalardan birining yuzaga chiqishi; B. Galma-gallik; C. Natija; D. Sabab. 4. Ayiruv bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar qanday munosabatdagi qo`shma gap qismlarini bog`lamaydi? A. Galma-gallik; B. Voqea-hodisalardan birining yuzaga chiqishi; C. Zidlov; D. A va B. 5. Va biriktiruv bog`lovchisi yana qaysi bog`lovchi vositalar bilan ma`nodoshlik kasb etadi? A. Hamda; B. Ham; C. -u (-yu), -da yuklamalari; D. Barcha javoblar to`g`ri. (16-18-slaydlar) O`qituvchi: Vaqt tugadi, test topshiriqlariga javoblaringizni topshiring. (Test topshiriqlari va javoblar navbatma-navbat o`qituvchiga topshiriladi). Aziz o`quvchilar, test topshiriqlari tekshirib bo`lingunga qadar til haqidagi xalq maqollaridan bahramand qilsangiz. Yodingizda bo`lsa, bu sizga oylik topshiriq qilib berilgan edi. Ma`lumki, 2012-yilda qabul qilingan Prezident qarori munosabati bilan chet tillari, xususan, ingliz tiliga bo`lgan e`tibor yanada kuchaydi. Buyuk nemis shoiri Gyotening: “Kimki o`zga tillarni bilmasa, o`z tilini ham yaxshi tushunmaydi,” degan fikrlari bu ezgu ishlarning qanchalik to`g`riligini ifodalaydi. Shuning uchun sizdan o`zbek xalq maqollari bilan birga chet el maqollaridan namunalar yodlab kelishingizni so`ragandim. Marhamat, eshitamiz! 1-o`quvchi: Tilingni tishing orasida saqla (ingliz xalq maqoli) 2-o`quvchi: Sevdirgan ham til, Bezdirgan ham til. (o`zbek xalq maqoli) 3-o`quvchi: Zahar til – qilichdan yomon. (rus xalq maqoli) 4-o`quvchi: Tilingni tiygil, tishing sinmasin, Bu yerda o`tirganlar senga kulmasin. (o`zbek xalq maqoli) 5-o`quvchi: Til – tafakkur libosi. (ingliz xalq maqoli) 6-o`quvchi: Til bilan bog`langanni tish bilan yechib bo`lmas. (ingliz xalq maqoli) O`qituvchi: Ofarin, endi esa test natijalarini ekran orqali bilib olamiz (Test natijalari ekranda namoyish etiladi). Bugungi darsimizda barcha guruhlar faol ishtirok etdilar. Ballar hisoblab chiqilganda barcha guruhlarning ballari teng kelib qolganligi tufayli, do`stlik g`alaba qildi. Faol o`quvchilardan …(ism-familiyalari Karimova Mahbuba 16

keltiriladi)lar … (ballar aytiladi) ball bilan baholandilar. Keyingi darsimiz mavzusi “Bo`lsa, esa so`zlari yordamida bog`langan qo`shma gaplar” bo`lib, barchangizdan ushbu darsga puxta tayyorlanib kelishlaringizni so`rayman. Uyga vazifa qilib, 72-mashqni shartiga binoan bajarib kelasiz. Bu mashqda gaplarni tuzish bilan birga ular o`rtasidagi mazmuniy munosabatni ham aniqlang. So`zimni Yusuf Xos Hojibning quyidagi misralari bilan davom ettirmoqchiman: Agar kimda bo`lsa, aql, ilm, zehn Uni madh etib sen, tugal er degin. Ziyod bo`lsa kimda uquv, aql, bilim, Yomon bo`lsa yaxshi de, kichik bo`lsa, ulug`la. XI asrda aytilgan bu gaplar hozir ham qiymatini yo`qotgani yo`q. Bilimli odamlar har yerda aziz va qadrlidir, istaymanki, siz mana shunday odamlar qatorida bo`ling. Nutqingizni har xil bo`lmag`ur so`zlardan holi qiling, nutqim ravon bo`lsin desangiz, ko`proq kitob mutolaa qiling, chet tillarini o`rganishga aslo erinmang, ayni paytda, ona tilimizning sofligini saqlang. Notiqlik qadimdan san`at turi emas, ilm sifatida o`rgatilgan, shuni doim yodda saqlang. Xayr, salomat bo`ling, barchangizning o`qishlaringizga va kundalik turmushingizga omad yor bo`lsin. Karimova Mahbuba 17

O'xshashlar

Qo'shma gap va uning turlari

Kesim tobe gapli qo'shma gaplar.

Ona tili fanidan 3-4-sinflar uchun yakuniy testlar

Ko`chirmа gаpli qo`shmа gаplаrdа tinish bеlgilаrining qo`llаnishi.

Ona tili fanidan IV chorak uchun nazorat ishi