8 sinf Sintaksis haqida umumiy malumot - Tilshunoslik - Dars ishlanmalar

8 sinf Sintaksis haqida umumiy malumot

Yuklangan vaqt:

01.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210.5 KB

Ko'chirib olish

SINTAKSIS HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT 8-sinf (Bir soatlik dars ishlanma) Darsning maqsadi: – o‘quvchilarda o‘zbek tili grammatikasining “Sintaksis” bo‘limi haqida umumiy tushuncha hosil qilish; – mustaqil ishlay olish va fikr bildirish ko‘nikmalarini rivojlantirish; – Vatanni sevish va ardoqlash ruhida tarbiyalash. Darsning tipi: umumlashtirish va tizimlashtirish ko‘nikma va malakalarini mustahkamlash. Darsning uslubi: “Muloqot” texnologiysi. O‘g‘zaki va yozma bayon qilish, berilgan topshiriqlar ustida ishlash. Darsning shakli: suhbat, amaliy mashg‘ulot, guruhlarda ishlash. Dars jihozi: tarqatma materiallar, 8-sinf ona tili darsligi, vatman qog‘ozga yozilgan tizimli harflar, har xil boshqotirmalar. Innovatsion usullar: “Munster Berg testi”, “Aqliy hujum”. Darsning borishi: O‘qituvchi: – Aziz o‘quvchilar, “Nutq uslublari” hamda insholar qanday yozilishi va ularning turlari haqida o‘rgandik. Mana shu mavzularni qanchalik o‘zlashtirganingizni sinash maqsadida, o‘tgan darsimizda “Nazorat diktanti va tahlili”ni o‘tkazgandik. Demak, o‘z-o‘zidan ma’lumki, uyga umumiy takrorlash topshirig‘i berilgan. Uy vazifasini so‘rashdan oldin, sinf o‘quvchilari besh guruhga bo‘linadilar. O‘qituvchi: – Uy vazifasini qanchalik bajarganligingizni tekshirish maqsadida, “Munster Berg testi”dan foydalanmiz. Buning uchun siz e’tiboringizni yozuv taxtasiga ilingan ko‘rgazmaga qaratishingiz kerak. Ko‘rgazmada uch qatorli harflar tizimi yozilgan. (O, V, N, S, A, T, K, Z, R, Q, O‘, CH, I, G‘, D, M, NG, SH va hokazo) Aytingchi, harflar o‘zaki nutqda nima bilan ifodalanadi? O‘quvchilar: – Tovushlar bilan. O‘qituvchi: – Barakalla. Demak, birinchi qatordagi harflar tizimidan 1- guruh mustaqil so‘z turkumlariga, 2-guruh 2-qatordagi tovushlar tizimidan Yordamchi so‘z turkumlariga, 3-guruh esa 3-qatordagi harflar tizimidan alohida olingan so‘zlarga doir so‘zlar tuzadi. 4-guruh mana bu konvert ichida 2

aralash berilgan nutq uslublarining qaysi uslubga xos ekanligini aniqlaydi. 5- guruh xuddi shunday konvertda aralash berilgan insho turlarining, qaysi insho turiga mos ekanligini belgilaydi. O‘quvchilar bu vazifani juda tez bajaradilar va guruhlar o‘zlari bajargan ishlarning taqdimotini o‘tkazishadi. Ya’ni: 1-guruh: – Biz ko‘rgazmada mustaqil so‘zlar uchun berilgan harflar tizimidan quyidagi so‘zlarni yasadik: Vatan, ona, ko‘z, muqaddas, buyuk, erta, kecha rivojlanmoqda, bordi, minglarcha, birinchi, qiziqarli, ardoqla, men, siz, o‘sha. 2-, 3-guruhlar ham xuddi shunday taqdimot o‘tkazadi. 4-, 5-guruhlar esa konvertda berilgan savollarni tahlil qiladi. Masalan, 4-guruh: Bizga aralash berilgan nutq uslublaridan quyidagilarni aniqladik: – Muz tagida loyqalanib oqqan suvlarning namli yuzlari kuldi. Bu gap badiiy uslubga xos. Tobe so‘zning hokim so‘z talabiga ko‘ra ma’lum kelishik qo‘shimchalari yoki ko‘makchi bilan kelishiga boshqaruv deyiladi. . Bu gap ilmiy uslubga xos. Sizga shuni ma’lum qilamizki, bugundan sinfimiz a’lo oqishga va jamoat ishlarida faol qatnashishiga va’da berasdi. . Bu gap rasmiy – idoraviy uslub. (Shu tariqa uyga vazifani so‘rab baholashga 6 daqiqa ajratiladi va uy vazifasi mustahkamlanadi). II. Ma’naviyat daqiqasi. O‘quvchilarga uy fazifasini bajarishdagi tuzgan so‘zlari asosida “Ardog‘imdasan Vatan!” mavzusidagi 4-5 gapdan iborat matn tuzish topshirig‘i beriladi. Guruhlar ishga kirishadilar. Tayyor bo‘lgach, taqdimotni boshlashadi. Masalan: 1-guruh: – Biz Ardog‘imdasan Vatan!” mavzusidagi matnni she’riy usulda ifodaladik: Sening quchog‘ingda tug‘ildim, Vatan, Ko‘zim qarog‘isan, muqaddas Vatan. Ardoqlayman seni toki tirikman, G‘ururim, shuhratim, shavkatim, Vatan! Qolgan guruhlar ham o‘z matnlarini o‘qib berishadi. O‘qituvchi: – Ha, biz har bir darsimizda ma’naviy boyligimizni oshirib borishga harakat qilyapmiz, nima uchun? O‘quvchilar: – chunki bizning ma’naviyatimiz qanchalik boy bo‘lsa, ongimizda ma’naviy bo‘shliq paydo bovlmaydi va bizyengilmas, hammadan kuchli bo‘lamiz. Yurtboshimiz Islom Karimov aynan shuni nazarda tutib: 3

“Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” deb aytganlar. (Bu jarayonga 8 daqiqa vaqt ajratildi.) III. Yangi mavzu quyidagicha bayon qilinadi. O‘qituvchi: – Bilasizki, til – bu ijtimoiy hodisa. Biz o‘z fikrlarimizni va ko‘nglimizda kechgan his-tuyg‘ularni hamda voqea-hodisalarni tilimiz orqali bayon qilamiz. Til turli biriklardan, vositalardan iborat. Ularning har biri muhim vazifa bajaradi. Tahlil qilganda til biriklari ajratildi, aniqlanadi va izohlanadi. Darslik bilan ishlash. O‘qituvchi: – Hozirgacha guruhlarni1-, 2-, 3-, 4-, 5-guruhlar deb atadik. Endi esa darligimizda berilgan topshiriqlarni bajarishdan oldin guruhlarga nom beramiz. Har bir guruh o‘z nomini ko‘rsatkich qog‘ozga yozib stol ustiga qo‘ysin. Ya’ni 1-guruhning nomi “Gap” , 2-guruhning nomi “So‘z birikmasi” , 3-guruhning nomi “So‘z” , 4-guruhning nomi “Tovush” , 5- guruhning nomi “Qo‘shimcha” . Darsligimizda bugungi mavzuni yanada chuqurroq tushunib olishimiz uchun 5ta topshiriq berilgan. Topshiriqlarni mustaqil bajarasiz. Buning uchun “Gap” guruhi 1-topshiriqni, “So‘z birikmasi” guruhi 2- topshiriqni, “So‘z” guruhi 3-topshiriqni, “Tovush” guruhi 4-topshiriqni, “Qo‘shimcha” guruhi 5-topshiriqni bajaradi. O‘quvchilar bajarib bo‘lishgach, topshiriqlarni qanday bajarganliklarini izohlaydilar. Namuna: “Gap” guruhi: – Biz matnni o‘qib chiqib, gaplar soni 4ta ekanligini aniqladik. O‘qituvchi: – Buni nimaga asoslanib aniqladingiz? O‘quvchi: – Chunki matnda ma’lum bir ohang aytilgan to‘rtta tugal fikr ifodalangan. “So‘z birikmasi” guruhi: – bizga ushbu gapni so‘z birikmalariga ajrating topshirig‘i tushdi. Katta sement ko ‘ prik ustidan mashinalar tinimsiz o ‘ tib turibdi. Biz bu gapni to‘rtta so‘z birikmalariga ajratdik: Katta ko‘prik ustidan ovtib turibdi, sement ko‘prik ustidan ovtib turibdi, ko‘prik ustidan ovtib turibdi, tinimsiz o ko‘prik ustidan ovtib turibdi,tib turibdi. O‘qituvchi: – Siz hozir so‘z birikmalariga ajratgan gapda nechta mustaqil so‘z bor ekan. (O‘quchilar 6ta ekanligini aytishadi). Tarkibida egasi va kesimi mavjudmi? (mavjudligini aytishadi). Diqqat! Darsligingizda yo‘q yana bir muhim ma’lumotni bermoqchiman. Ega va kesimi qatnashgan gap tarkibida nechta mustaqil so‘z mavjud bo‘lsa, shundan 2 ta kam miqdorda so‘z birikmasi mavjud bo‘ladi. Buni hozir qilgan ishingiz bilan taqqoslashingiz mumkin. Egasiz gaplarda esa so‘z birikmalari 4

soni mustaqil so‘zlar sonidan bitta kam bo‘ladi. Masalan: Ertaga tong bilan jo ‘ naymiz. ( 3 ta mustaqil so‘z). So‘z birikmalari: 1. Ertaga jo ‘ naymiz; 2. tong bilan jo ‘ naymiz. Qolgan guruhlar ham shu taqriqa topshiriqlarni bajaradilar va o‘zlariga nima sababdan shu nomlar berilganligini izohlaydilar. O‘qituvchi: – Topshiriqlarni bajarishingiz davomida qanday xulosaga keldingiz? O‘quvchilar: – So‘zla r ning tildagi muayyan qonun-qoidalari orqali birkuvidan so‘z birikmalari va gaplar hosil qilinadi. So‘z birikmalari o‘z qurilishi va ifoda maqsadiga ko‘ra farqlanadi. Bularni grammatikaning sintaksis bo‘limi o‘rgatadi. Sintaksisda so‘z birikmasi sintaksisi va gap sintaksisi ichki bo sintaksislimlar bor. Gap fik r ni, so‘z birikmasi esa tushunchani ifodalaydi. Tinish belgilari haqidagi bo ‘lim punktuatsiya deb ataladi. (Bu jarayonda 15 daqiqa vaqt ajratiladi). IV. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun guruhlarga quyidagi savollar yozilgan kartochkalar tarqatiladi: “Gap” guruhiga: – Til birliklarini sanab bering va ularning fikrni shakllantirishdagi vazifasini misol orqali tushuntiring. “So‘z birikmasi” guruhiga: – So ‘z birikmalari va gaplar qanday hosil qilinadi? Misol orqali tushuntiring “So‘z” guruhiga: – Grammatikaning qanday bo‘limiga sintaksis deyiladi? Uning ichki bo‘limlarini ayting “Tovush” guruhiga: – Tilning belgilari nimaga xizmat qiladi? Punktuatsiya nima? U nega sintaksis bilan o‘rganiladi? “Qo‘shimcha” guruhiga: – Agar yodingizda bo‘lsa, 7-sinfda men sizlarga til bo‘limlari haqida yozgan she’rlarimni yod oldirgan edim. Ularning orasida sintaksis va punktuatsiya ham bor edi. Sizning guruhingizdan aytib bera oladiganlar bormi? Bir o‘quvchi aytib beradi. Sintaksis – Harflarimiz ohangi Tilimizga ko‘chganda, Tovushlarimiz birikib, So‘zlar hosil qilganda, So‘zlar birikib esa Gaplar hosil qilganda, Gaplar va uning turlarini Sintaksis o‘rgatadi. Buni yaxshi anglangiz, 5

Yodingizda saqlangiz! Punktuatsiya: – Men punktuatsiyaman, Yozuvda ko‘p kerakman. Menda tinish belgilar Qo‘llash qoidalari O‘rgatilar, bilsangiz. Gapda tinish belgini Qo‘masangiz joyiga Ma’nolarda boshqacha O‘zgarishlar bo‘lib ketar. O‘qituvchi: – Rahmat. Menimcha, siz bugungi darsda nimalarni ko‘proq esda saqlab qolish lozimligini angladingiz. O‘quvchilar: – Angladik. (Bu jarayonga 10 daqiqa vaqt ajratiladi). V. guruhlarga o‘tilgan mavzuga aloqador “Boshqotirma”lar tarqtiladi. (4 daqiqa) 1. Boshqotirmalar quyidagicha bo ‘ lishi mumkin. 1. Mustaqil so‘z turkumi 2. Ongimiz uchun zarur bo‘lgan vitamin. 3. Xat, maktub so‘zlarining sinonimi 4. Sog‘lom va yaxshi yashashimiz uchun nimani asraymiz. 5. Bizni ezgulikka o‘rgatadigan fan nomi. 6. “Qobusnoma” asarining mualiffi. 7. Vatanimiz qadimiy joylaridan birining nomi. 8. Yashaydi, hayot kechiradi so‘zlarining sinonimi. 9. Chetdan kirib kelgan so‘z bo‘lib, “Tuzish” degan ma’noni ifodalaydi. S I N T A K S I S 6

2. Har bitta harfga o‘ng va chap tomondan harflar ulab so‘z yasang. A S O A L I L K I L O N O T A S I H A T A B I B A K S I S 3. Bitta gap tuzing va qismlarni quyidagi jadvalga joylashtiring. Gap So‘z birikmasi So‘z Qo‘shimcha Men bugun maktabga bordim. bugun bordim, Maktabga bordim. men, bugun, maktabga, bordim. -ga, (-d) -im VI. Darsning yakuni: guruhlarning ishtiroki izohlanadi, faol qatnashgan guruhlar rag ‘ batlantiriladi, o ‘ quvchilar baholanadi. (2 daqiqa). VII. Uyga vazifa: darslikdan 24-betdagi 55-mashqni shartiga ko ‘ ra bajarish. 7

O'xshashlar

To’ldiruvchi haqida umumiy ma’lumot

To’ldiruvchi haqida ma’lumot 2

Olmosh so’z turkumi haqida ma’lumot

Ona tili fanidan yoriqnoma boshlangich

Ayiruv bog`lovchilari yordamida bog`langan qo`shma gaplar 9 sinf