logo
  1. Bosh sahifa
  2. Dars ishlanmalar
  3. Fizika
  4. Elektr qarshilik

Elektr qarshilik

Yuklangan vaqt:

01.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

709.5 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: Elektr qarshilikMAVZU: Elektr qarshilik TaTa ’’ limiylimiy maqsatmaqsat : : OO ’’ quvchilargaquvchilarga elektrelektr qarshilikqarshilik bobo ’’ yichayicha nazariynazariy vava amaliyamaliy bilimlarbilimlar berishberish . . Elektr zanjir elektr to’ki, kuchlanish kabi kattaliklarElektr zanjir elektr to’ki, kuchlanish kabi kattaliklar hamda ularning o’zaro bog’lanishi haqidagi ta’limiy tushunchalar berib,hamda ularning o’zaro bog’lanishi haqidagi ta’limiy tushunchalar berib, malaka va ko’nikmalarni orttirib, bilimlarni chuqurlashtirib, kengaytiribmalaka va ko’nikmalarni orttirib, bilimlarni chuqurlashtirib, kengaytirib mustahkamlash.mustahkamlash. Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarning milliy iftihor ruhida tarbiyalashTarbiyaviy maqsad: O’quvchilarning milliy iftihor ruhida tarbiyalash vatanimizni iqtisodiy jihatdan rivojlanishiga hissa qo’shish, fanni qunt bilanvatanimizni iqtisodiy jihatdan rivojlanishiga hissa qo’shish, fanni qunt bilan o’rganib maktabda olingan bilim buyuk kelajak uchun muhim omil ekaninio’rganib maktabda olingan bilim buyuk kelajak uchun muhim omil ekanini tushuntira bilish.tushuntira bilish. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni nazariy bilimlarni amaldaRivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni nazariy bilimlarni amalda qo’llashga, mustaqil fikrlashga o’rgatish.qo’llashga, mustaqil fikrlashga o’rgatish. DTS talablari: Elektr qarshilik va uni hisoblash formulasini bilish. ElektrDTS talablari: Elektr qarshilik va uni hisoblash formulasini bilish. Elektr qarshilikka, solishtirma qarshilikka doir masala yechish. qarshilikka, solishtirma qarshilikka doir masala yechish. Dars uslubi: Interfaol, matbuot-ahborot mustaqil ish.Dars uslubi: Interfaol, matbuot-ahborot mustaqil ish. Dars jihozi: Georg Om portreti, elektr janjir yig’ish uchun jihozlar,Dars jihozi: Georg Om portreti, elektr janjir yig’ish uchun jihozlar, qarshliklar magazini, kompyuter.qarshliklar magazini, kompyuter. Dasning borishi: a) tashkiliy qism Dasning borishi: a) tashkiliy qism b) o’tilgan mavzuni so’rash b) o’tilgan mavzuni so’rash c) yangi mavzu bayoni c) yangi mavzu bayoni Darsni o’qituvci salomlashishdan boshlaydi.Darsni o’qituvci salomlashishdan boshlaydi. O’quvchilar: Shiorimiz Bilish uchun texnikaniO’quvchilar: Shiorimiz Bilish uchun texnikani O’rganamiz fizikani O’rganamiz fizikani Navbatchi axborot beradi. Men Ahmadjanova Komila sinfdaNavbatchi axborot beradi. Men Ahmadjanova Komila sinfda navbatchiman.Sinfimizda 29 ta o’quvchi bo’lib, hammasi darsga tayyor. Bugunnavbatchiman.Sinfimizda 29 ta o’quvchi bo’lib, hammasi darsga tayyor. Bugun kuz faslining ikkinchi oyi sana 29 oktabr haftaning chorshanba kuni. Bu yilkuz faslining ikkinchi oyi sana 29 oktabr haftaning chorshanba kuni. Bu yil Prezidentimiz tomonidan” Kichik biznes va xusisiy tadbirkorlik” yili deb ataldi.Prezidentimiz tomonidan” Kichik biznes va xusisiy tadbirkorlik” yili deb ataldi. Navbatchini o’tirishga ruhsat beriladi.Navbatchini o’tirishga ruhsat beriladi. O’qituvchi: Hammamiz darsga tayyor bo’lsak, darsimizni boshladik.O’qituvchi: Hammamiz darsga tayyor bo’lsak, darsimizni boshladik. Darsimizda sinfni ikki guruhga bo’lib olamiz. Birinchi guruh axborotDarsimizda sinfni ikki guruhga bo’lib olamiz. Birinchi guruh axborot markazidagilar: Muxbirlar markazidagilar: Muxbirlar Ikkinchi guruh Fizik olimlar: nazariyotchilar, Ikkinchi guruh Fizik olimlar: nazariyotchilar, tadqiqotchilar ,tarixchilarga bo’linadi.tadqiqotchilar ,tarixchilarga bo’linadi. Birinchi guruh a’zolari stollarga kelib joylashib oladilar.Bular muhbirBirinchi guruh a’zolari stollarga kelib joylashib oladilar.Bular muhbir a’zolari bo’lib birinchi stolda “ Tong yulduzi”muxbiri .Ikkinchi stolda “Fan vaa’zolari bo’lib birinchi stolda “ Tong yulduzi”muxbiri .Ikkinchi stolda “Fan va turmush” muxbiri. Uchinchi stolda “Fan haqida suhbatlar” muxbiriturmush” muxbiri. Uchinchi stolda “Fan haqida suhbatlar” muxbiri joylashadi.Muxbirlar o’zlari qiziqtirgan savollarga ikkinchi guruh a’zolaridanjoylashadi.Muxbirlar o’zlari qiziqtirgan savollarga ikkinchi guruh a’zolaridan javoblar oladilar.Guruh a’zolari savollarga javob berishadi,olingan javoblarjavoblar oladilar.Guruh a’zolari savollarga javob berishadi,olingan javoblar o’qituvchi tomonidan tekshirib boriladi. Olingan javoblar asosida muxbiro’qituvchi tomonidan tekshirib boriladi. Olingan javoblar asosida muxbir gazetaga maqola tayyorlaydi.gazetaga maqola tayyorlaydi. O’tilgan mavzu: Tok kuchi va o’lchash.O’tilgan mavzu: Tok kuchi va o’lchash. Tong yulduzi muxbiri “Men bilaman” yo’nalishida ish olib boradi. Tong yulduzi muxbiri “Men bilaman” yo’nalishida ish olib boradi. Tong yulduzi muxbiri fizik nazariyotchilarga quyidagi blits savollar bilanTong yulduzi muxbiri fizik nazariyotchilarga quyidagi blits savollar bilan murojaat qiladi.murojaat qiladi.1.1. Tok kuchi deb nimaga aytiladi va uni qanday belgilanadi?Tok kuchi deb nimaga aytiladi va uni qanday belgilanadi? 2.2. Tok kuchi formulasi qanday?Tok kuchi formulasi qanday? 3.3. Tok kuchi uchun qanday birlik qabul qilingan?Tok kuchi uchun qanday birlik qabul qilingan? 4.4. Tok kuchi qanday asbob bilan o’lchanadi, ampermetr zanjirgaTok kuchi qanday asbob bilan o’lchanadi, ampermetr zanjirga qanday ulanadi?qanday ulanadi? 5.5. Elektr zanjiridagi to’k kuchini o’lchab bering? Bu savolga javobElektr zanjiridagi to’k kuchini o’lchab bering? Bu savolga javob berishga chiqqan o’quvchi tajriba asosida izohlaydi.berishga chiqqan o’quvchi tajriba asosida izohlaydi. “Fan va turmush” gazetasi muxbiri “Men bilmoqchiman” yo’nalishida ish“Fan va turmush” gazetasi muxbiri “Men bilmoqchiman” yo’nalishida ish olb boradi.olb boradi. . . Bu muxbir yangi mavzu bo’yicha savollar beradi. O’quvchilarga uygaBu muxbir yangi mavzu bo’yicha savollar beradi. O’quvchilarga uyga vazifa qilib yangi mavzuni tayyorlab kelish aytilgan.vazifa qilib yangi mavzuni tayyorlab kelish aytilgan. Yangi mavzu: Elektr qarshilik.Yangi mavzu: Elektr qarshilik. O’quvchilar muxbir bergan savollarga javob berishadi,o’qituvchiO’quvchilar muxbir bergan savollarga javob berishadi,o’qituvchi tomonidan har bir javoblar tekshirilib, mustahkamlab boriladi.”Fan vatomonidan har bir javoblar tekshirilib, mustahkamlab boriladi.”Fan va turmush”gazetasi muxbiriturmush”gazetasi muxbiri fizik tadqiqotchilarga savollar bilan murojaat qiladi. fizik tadqiqotchilarga savollar bilan murojaat qiladi. 1.Elektr qarshilik haqida tushuncha bering?1.Elektr qarshilik haqida tushuncha bering? 2. Elektr qarshilik o’tkazgichning uzunligiga bog’liqmi?2. Elektr qarshilik o’tkazgichning uzunligiga bog’liqmi? 3. Eletr qarshlik o’tkazgichning ko’ndalang kesmigachi? 3. Eletr qarshlik o’tkazgichning ko’ndalang kesmigachi? 4. Solishtirma qarshilik nima?4. Solishtirma qarshilik nima? 5. Elektr qarshilik tabiat va texnikada qanday ahamiyatga ega?5. Elektr qarshilik tabiat va texnikada qanday ahamiyatga ega? YANGI MAVZU: ELEKTR QARSHILIKYANGI MAVZU: ELEKTR QARSHILIK Elektr qarshilik haqida tushunchaElektr qarshilik haqida tushuncha 1-rasmda ko'rsatilgan elektr zanjirni yig'aylik. Kalitni ulasak, lampochka1-rasmda ko'rsatilgan elektr zanjirni yig'aylik. Kalitni ulasak, lampochka ravshan yonadi, ampermetr nisbatan kattagina tok o'tayotganini ko'rsatadi.ravshan yonadi, ampermetr nisbatan kattagina tok o'tayotganini ko'rsatadi. Kalitni uzaylik. Uzunligi 1,5-2 m bo'lgan nikelindan tayyorlanganKalitni uzaylik. Uzunligi 1,5-2 m bo'lgan nikelindan tayyorlangan o'tkazgich simni spiral shakliga keltirib, uni lampochkaga ketma-ket qilibo'tkazgich simni spiral shakliga keltirib, uni lampochkaga ketma-ket qilib ulaylik. Nikelin - bu mis, nikel va marganes aralashmasidan tayyorlanganulaylik. Nikelin - bu mis, nikel va marganes aralashmasidan tayyorlangan qotishma.qotishma. Kalit ulanganda lampochka xiraroqKalit ulanganda lampochka xiraroq yonadi va amperrnetr zanjirdan o'tayotganyonadi va amperrnetr zanjirdan o'tayotgan tokning kamayganligini ko'rsatadi. (2-tokning kamayganligini ko'rsatadi. (2- rasm) Demak, nikelin sim zanjirdagi toknirasm) Demak, nikelin sim zanjirdagi tokni kamaytiradi, ya'ni zanjirdan tok o'tishigakamaytiradi, ya'ni zanjirdan tok o'tishiga qarshilik qiladi.qarshilik qiladi. O'tkazgichning zanjirda tokO'tkazgichning zanjirda tok o'tishiga qarshilik qilish xossasi elektro'tishiga qarshilik qilish xossasi elektr qarshilik deb ataladi va R harfi bilan belgilanadi.qarshilik deb ataladi va R harfi bilan belgilanadi. Elektr qarshilikning asosiy birligi qilib, fizikaga qarshilikElektr qarshilikning asosiy birligi qilib, fizikaga qarshilik tushunchasinitushunchasini kiritgan va elektr zanjirning asosiy qonunini kashf etgan nemis fizigi Georgkiritgan va elektr zanjirning asosiy qonunini kashf etgan nemis fizigi Georg Simon Om sharafiga om (Q) qabul qilingan.Simon Om sharafiga om (Q) qabul qilingan. Qarshilikning milliom (mfl), kiloom (kQ), megaom (MQ) kabi birliklariQarshilikning milliom (mfl), kiloom (kQ), megaom (MQ) kabi birliklari ham qo'llaniladi. ham qo'llaniladi. Bunda:Bunda: O'tkazgichda elektr qarshilik qanday vujudga keladi?O'tkazgichda elektr qarshilik qanday vujudga keladi? MetallardagiMetallardagi toktok elektrelektr maydonmaydon tata '' siridasirida erkinerkin elektronlarningelektronlarning tartiblitartibli harakatidanharakatidan iboratiborat . . HarakatHarakat paytidapaytida elektronlarelektronlar kristallnikristallni tashkiltashkil etganetgan ionlarionlar bilanbilan tata '' sirlashadisirlashadi . . BuBu tata '' sirlashuvsirlashuv jismlarningjismlarning mexanikmexanik harakatidagiharakatidagi ishqalanishishqalanish kuchigakuchiga oo '' xshabxshab , , ionlarionlar erkinerkin elektronlarnielektronlarni toto '' xtatishgaxtatishga harakatharakat qiladiqiladi . . ShuningShuning uchunuchun metallmetall oo '' tkazgichlargatkazgichlarga elektrelektr maydonmaydon qoqo '' yilgandayilganda , , elektrelektr qarshilikqarshilik namoyonnamoyon bobo '' ladiladi ..1-rasm Elektr qarshilikning o'tka/gich uzunligiga bog liqligi 3-rasmdaElektr qarshilikning o'tka/gich uzunligiga bog liqligi 3-rasmda tasvirlangan elektr zanjirni yig'aylilc. Bunda 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4, 4 va 5tasvirlangan elektr zanjirni yig'aylilc. Bunda 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4, 4 va 5 qisqichlar bir xil 15 sm uzunlikdagi nixrom o'tkazgich (sim)lar bilanqisqichlar bir xil 15 sm uzunlikdagi nixrom o'tkazgich (sim)lar bilan 2-rasm 2-rasm 3-rasm 3-rasm tutashtirilgan. Nixrom - bu nikel, temir, xrom va marganes aralashmasidantutashtirilgan. Nixrom - bu nikel, temir, xrom va marganes aralashmasidan tayyorlangan qotishma.tayyorlangan qotishma. Tok manbayining musbat qutbi ampermetr orqali 1 qisqichga, manfiyTok manbayining musbat qutbi ampermetr orqali 1 qisqichga, manfiy qutbi esa kalit orqali 2 qisqichga ulangan bo'lsin. Kalit yordamida zanjimiqutbi esa kalit orqali 2 qisqichga ulangan bo'lsin. Kalit yordamida zanjimi ulasak, ampermetr 2 A tokni ko'rsatgan bo'lsin. Agar tok manbayining manfiyulasak, ampermetr 2 A tokni ko'rsatgan bo'lsin. Agar tok manbayining manfiy qutbini 3 qisqichga ulasak, ampermetr 1 A ni, 5 qisqichga ulasak, 0.5 A niqutbini 3 qisqichga ulasak, ampermetr 1 A ni, 5 qisqichga ulasak, 0.5 A ni ko'rsatadi. Bunga sabab, zanjir 3 qisqichga ulanganda nixrom simning uzunligiko'rsatadi. Bunga sabab, zanjir 3 qisqichga ulanganda nixrom simning uzunligi 2 marta, 5 qisqichga ulanganda esa uning uzunligi 4 marta ortdi.2 marta, 5 qisqichga ulanganda esa uning uzunligi 4 marta ortdi. Tajribadan shunday xulosa chiqarish mumkin: o'tkazgichning uzunligiTajribadan shunday xulosa chiqarish mumkin: o'tkazgichning uzunligi necha marta ortsa, zanjirdagi tok kuchi shuncha marta kamayadi, ya'ninecha marta ortsa, zanjirdagi tok kuchi shuncha marta kamayadi, ya'ni o'tkazgichning elektr qarshiligi shuncha marta ortadi.o'tkazgichning elektr qarshiligi shuncha marta ortadi. O'tkazgichning elektr qarshiligi uning uzunligiga to'g'ri proper-O'tkazgichning elektr qarshiligi uning uzunligiga to'g'ri proper- sionaldir.sionaldir. Ya'ni:Ya'ni: ElektrElektr qarshilikningqarshilikning oo ’’ tkazishtkazish koko ’’ ndalangndalang kesimidakesimida bogbog '' liqligiliqligi .. 4-rasmda tasvirlangan zanjirni yig'aylik. Bunda 1,3,5 qisqichlar o'tkazgich4-rasmda tasvirlangan zanjirni yig'aylik. Bunda 1,3,5 qisqichlar o'tkazgich mis sim orqali tutashtirilgan bo'lib, ular ampermetr orqali manbaning musbatmis sim orqali tutashtirilgan bo'lib, ular ampermetr orqali manbaning musbat qutbiga ulangan. 1 va 2 qisqichlarni, 3 va 4 qisqichlarni, 5 va 6 qisqichlarni bir-qutbiga ulangan. 1 va 2 qisqichlarni, 3 va 4 qisqichlarni, 5 va 6 qisqichlarni bir- biri bilan 60 sm uzunlikdagi 3 ta bir xil nixrom sim bilan tutashtiraylik.biri bilan 60 sm uzunlikdagi 3 ta bir xil nixrom sim bilan tutashtiraylik. Manbaning manfiy qutbidan chiqqan o'tkazgichni 2 qisqichga mahkamlabManbaning manfiy qutbidan chiqqan o'tkazgichni 2 qisqichga mahkamlab kalitni ulasak, ampermetr 0,5 A tokni ko'rsatadi. Manba 4 yoki 6 qisqichgakalitni ulasak, ampermetr 0,5 A tokni ko'rsatadi. Manba 4 yoki 6 qisqichga ulansa ham zanjirdan 0,5 A tok o'tadi. ulansa ham zanjirdan 0,5 A tok o'tadi. Endi 2 va 4 qisqichlarni tutashtiraylik. Bu bilan nixrom simni ikki qavatEndi 2 va 4 qisqichlarni tutashtiraylik. Bu bilan nixrom simni ikki qavat qildik va uning ko'ndalang kesimi yuzini 2 marta oshirdik. Manbani 4 qisqichgaqildik va uning ko'ndalang kesimi yuzini 2 marta oshirdik. Manbani 4 qisqichga mahkamlab kalitni ulasak, ampermetr zanjirda 1 A tok o'tayotganini ko'rsatadi.mahkamlab kalitni ulasak, ampermetr zanjirda 1 A tok o'tayotganini ko'rsatadi. AgarAgar 4 4 vava 6 6 qisqichlarniqisqichlarni hamham tutashtiribtutashtirib tajribanitajribani qaytarsakqaytarsak , , ampermetrampermetr 1,5 1,5 AA toknitokni koko '' rsatadirsatadi . . BuBu galgal bizbiz nixromnixrom simningsimning koko '' ndalangndalang kesimikesimi yuziniyuzini birinchibirinchi galdagigagaldagiga nisbatannisbatan 3 3 martamarta oshirdikoshirdik .. TajribadanTajribadan xulosaxulosa chiqarishchiqarish mumkinkimumkinki , , oo '' tkaztkaz gichninggichning koko '' ndalangndalang kesimikesimi yuziyuzi nechanecha martamarta ortsaortsa , , uninguning elektrelektr qarshiligiqarshiligi shunchashuncha martamarta kamayarkamayar ekanekan .. 4-rasm4-rasm O'tkazgichning elektr qarshiligi uning ko'ndalang kesimi yuzasigaO'tkazgichning elektr qarshiligi uning ko'ndalang kesimi yuzasiga teskari proporsionaldir.teskari proporsionaldir. Elektr zanjirga uzunliklari va ko'ndalang kesimi yuzalari bir xil, lekin Elektr zanjirga uzunliklari va ko'ndalang kesimi yuzalari bir xil, lekin turli materiallardan yasalgan uch xil simni, masalan, nikelin, nixrom vaturli materiallardan yasalgan uch xil simni, masalan, nikelin, nixrom va xromelni navbatma-navbat ulaylik. Bunda har gal ampermetrning ko'rsatishi harxromelni navbatma-navbat ulaylik. Bunda har gal ampermetrning ko'rsatishi har xil bo'ladi. Bu tajriba turli moddalarning elektr qarshiligi har xil ekanliginixil bo'ladi. Bu tajriba turli moddalarning elektr qarshiligi har xil ekanligini ko'rsatadi.ko'rsatadi. O'tkazgichning elektr qarshiligi o'tkazgich tayyorlangan materialningO'tkazgichning elektr qarshiligi o'tkazgich tayyorlangan materialning elektr xossasiga ham bog'liq.elektr xossasiga ham bog'liq. Ya'ni:Ya'ni: Yuqoridagi (1), (2) va (3) ifodalarni umumlashtirib, qarshilikningYuqoridagi (1), (2) va (3) ifodalarni umumlashtirib, qarshilikning quyidagi formulasini hosil qilamiz:quyidagi formulasini hosil qilamiz: bundabunda pp - - moddaningmoddaning elektrelektr xossasinixossasini ifodalovchiifodalovchi fizikfizik kattalikkattalik — — solishtirmasolishtirma qarshilikqarshilik . (4) dan uni quyidagicha ifodalash mumkin:. (4) dan uni quyidagicha ifodalash mumkin: SolishtirmaSolishtirma qarshilikqarshilik 1 1 QQ -- mm birlikdabirlikda oo '' lchanadilchanadi .. OO '' tkazgichtkazgich tayyorlanadigantayyorlanadigan moddalarningmoddalarning solishtirmasolishtirma qarshiligiqarshiligi turlichaturlicha bobo '' ladiladi (3- (3- jadvaljadval ).). “Fan haqida suhbatlar” gazetasining muxbiri”Men bilib oldim” yo’nalishi“Fan haqida suhbatlar” gazetasining muxbiri”Men bilib oldim” yo’nalishi bo’yicha ish olib boradi.bo’yicha ish olib boradi. .. “Fan haqida suhbatlar” gazetasining muxbiri: Fizik tarixchilarga“Fan haqida suhbatlar” gazetasining muxbiri: Fizik tarixchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qiladi.quyidagi savollar bilan murojaat qiladi. Elektr sohasi bo’yicha ish olib borgan olimlar haqida biroz to’xtalibElektr sohasi bo’yicha ish olib borgan olimlar haqida biroz to’xtalib o’tsangiz.Olimlar portretlari olib chiqilib ko’rsatiladi va ular qilgan ishlario’tsangiz.Olimlar portretlari olib chiqilib ko’rsatiladi va ular qilgan ishlari haqida so’zlashadi.haqida so’zlashadi. 1. Alessandro Volta 2.Andre MariAmper 3.Geor Simon Om 1. Alessandro Volta 2.Andre MariAmper 3.Geor Simon Om ALESSANDRALESSANDR ОО V V ОО L’TA (1745—1827)L’TA (1745—1827) Elektr kuchlanish birligiga nElektr kuchlanish birligiga n оо mi qo’yilgan taniqli ital’yan fizigi. Milanmi qo’yilgan taniqli ital’yan fizigi. Milan yaqinidagi Kyaqinidagi K оо mm оо shaharchasida tug’ilgan. Bo’lg’uvsi shaharchasida tug’ilgan. Bo’lg’uvsi оо limda tabiatdagi elektrlimda tabiatdagi elektr hh оо disalarni o’rganishga qiziqish ancha erta uygdisalarni o’rganishga qiziqish ancha erta uyg оо ndi. 1769 yilda u leydenndi. 1769 yilda u leyden bankasi xaqida, songra elektr mashina haqida yana bitta maqbankasi xaqida, songra elektr mashina haqida yana bitta maq оо la e’lla e’l оо n qildi.n qildi. 1774 yilda o’zi tug’ilgan shaharcha gimnaziyasida fizikadan dars bera b1774 yilda o’zi tug’ilgan shaharcha gimnaziyasida fizikadan dars bera b оо shladi,shladi, 1779 yildan Paviya universiteti pr1779 yildan Paviya universiteti pr оо fessfess оо ri bo’ldi.ri bo’ldi. Uning kashfiyotlari ichida — elektrUning kashfiyotlari ichida — elektr оо ff оо r, elektrr, elektr оо metr, kmetr, k оо ndensatndensat оо rlirli elektrelektr оо sksk оо p va bp va b оо shqa asbshqa asb оо blar bblar b оо r edi. 1800 yilda u birinchi elektr tr edi. 1800 yilda u birinchi elektr t оо k manbaik manbai — V— V оо l’ta ustunini ixtirl’ta ustunini ixtir оо qildi; u mis va rux plastinkalardan ib qildi; u mis va rux plastinkalardan ib оо rat bo’lib,rat bo’lib, ularning ularning оо ralariga ishqralariga ishq оо r eritmasi singdirilgan material dr eritmasi singdirilgan material d оо irachalariirachalari jj оо ylashtirilgan edi. Bu ixtirylashtirilgan edi. Bu ixtir оо оо limga jahlimga jah оо n miqyosida shuxrat keltirdi.n miqyosida shuxrat keltirdi. VV оо l’ta «jl’ta «j оо nli elektrni» o’rganish bo’yicha ham bir qatnli elektrni» o’rganish bo’yicha ham bir qat оо r ajr aj оо yib tajribalaryib tajribalar o’tkazdi.o’tkazdi. «Hayv«Hayv оо nn оо t elektri xaqida siz nima deb o’ylaysiz?— deb yozgan edi ut elektri xaqida siz nima deb o’ylaysiz?— deb yozgan edi u 1794 yilda.— Men bo’lsam allaqach1794 yilda.— Men bo’lsam allaqach оо n, barcha ta’sirlar dastavval metallarningn, barcha ta’sirlar dastavval metallarning qandaydir nam tanaga yoki suvning o’ziga tegishidan sqandaydir nam tanaga yoki suvning o’ziga tegishidan s оо dir bo’ladi, debdir bo’ladi, deb xisxis оо blayman.blayman. Bunday tegishish natijasida elektr suyuqlik metallardan bu nam tanagaBunday tegishish natijasida elektr suyuqlik metallardan bu nam tanaga yoki suvga biridan ko’pryoki suvga biridan ko’pr оо q, bq, b оо shqasidan kamrshqasidan kamr оо q (ruxdan ko’prq (ruxdan ko’pr оо q, kumushdanq, kumushdan kamrkamr оо q) haydaladi. Tegishli o’tkazgichlar q) haydaladi. Tegishli o’tkazgichlar оо rasida uzluksiz alrasida uzluksiz al оо qa o’rnatilgandaqa o’rnatilganda bu suyuqlik dbu suyuqlik d оо imiy aylanib imiy aylanib оо qadi».qadi». Epik elektr zanjirining birinchi tavsifi shunday edi. Bundan tashqari,Epik elektr zanjirining birinchi tavsifi shunday edi. Bundan tashqari, o’zidan o’zidan оо ldin o’tgan ital’yan ldin o’tgan ital’yan оо limi L. Galg’vanidan (1737—1798) farqlilimi L. Galg’vanidan (1737—1798) farqli o’laro’lar оо q, Vq, V оо l’ta hech qanday maxsus «hayvl’ta hech qanday maxsus «hayv оо nn оо t elektri» yo’qligini tushundi. But elektri» yo’qligini tushundi. Bu o’sha o’sha оо ddiy elektr zanjiridagi elektrning o’zidir. Agar bu zanjirni uzsak xamdaddiy elektr zanjiridagi elektrning o’zidir. Agar bu zanjirni uzsak xamda uzilish juzilish j оо yiga ulyiga ul оо vchi qism sifatida bakaning tirik nervini kiritsak, u xvchi qism sifatida bakaning tirik nervini kiritsak, u x оо ldalda bunday nervlar bilan bbunday nervlar bilan b оо shqariluvchi muskullar, o’tkazgichlar zanjiri yopilishishqariluvchi muskullar, o’tkazgichlar zanjiri yopilishi va elektr tva elektr t оо ki vujudga kelishi bilanki vujudga kelishi bilan оо q qisqara bq qisqara b оо shlaydi. Uning bu sshlaydi. Uning bu s оо xadagixadagi tadqiqtadqiq оо tlari fizitlari fizi оо ll оо giyaning rivgiyaning riv оо jlanishi uchun katta axamiyat kashf etdi.jlanishi uchun katta axamiyat kashf etdi. GEGE ОО RG SIMRG SIM ОО N N ОО M 11787—1854)M 11787—1854) Nemis fizigi. Germaniyada ancha kambag’al Nemis fizigi. Germaniyada ancha kambag’al оо ilada tug’ildi. Shu sababli,ilada tug’ildi. Shu sababli, 1805 yilda Erlangen universitetida o’qiy b1805 yilda Erlangen universitetida o’qiy b оо shlab, shlab, оо xiriga etkazxiriga etkaz оо lmadi.lmadi. GG оо tshtadt (Shveysariya) da o’qituvchilik qildi. 1811 yilda Erlangenda dtshtadt (Shveysariya) da o’qituvchilik qildi. 1811 yilda Erlangenda d оо ktkt оо rlikrlik dissertatsiyasi tayyorladi va yoqladi. dissertatsiyasi tayyorladi va yoqladi. ОО m 20 yil davm 20 yil dav оо mida Bamberg, Kyolg’n,mida Bamberg, Kyolg’n, Berlin gimnaziyalarida o’qituvchilik qildi. Uqituvchilikdan bo’shBerlin gimnaziyalarida o’qituvchilik qildi. Uqituvchilikdan bo’sh paytlaridagina u ilmiy tadqiqpaytlaridagina u ilmiy tadqiq оо t ishlari bilan shug’ullandi. 1833 yilda ut ishlari bilan shug’ullandi. 1833 yilda u Nyurnbergdagi PNyurnbergdagi P оо litexnika maktabiga direktlitexnika maktabiga direkt оо r qilib tayinlandi, 1849 yilda esar qilib tayinlandi, 1849 yilda esa Myunxen universiteti prMyunxen universiteti pr оо fessfess оо ri bo’ldi.ri bo’ldi. 1826 yilda 1826 yilda ОО m o’zining elektr zanjirining asm o’zining elektr zanjirining as оо siy qsiy q оо nunini nunini оо chdi. chdi. ОО mm qq оо nuni o’tkazgichdagi o’zgarmas elektr tnuni o’tkazgichdagi o’zgarmas elektr t оо k kuchi / uning ikki kesimi k kuchi / uning ikki kesimi оо rasidagirasidagi V pV p оо tensiallar farqiga (kuchlanishga) to’g’ri prtensiallar farqiga (kuchlanishga) to’g’ri pr оо pp оо rsirsi оо naldir: K1 = i.naldir: K1 = i. PrPr оо pp оо rsirsi оо nallik knallik k оо effisienti K ga o’tkazgichning qarshiligi deyiladi. Bu qeffisienti K ga o’tkazgichning qarshiligi deyiladi. Bu q оо nunninunni E. X. Lens, B. S. YakE. X. Lens, B. S. Yak оо bi, K. Gauss, G. Kirxgbi, K. Gauss, G. Kirxg оо f va bf va b оо shqalar o’z tadqiqshqalar o’z tadqiq оо tlarigatlariga asas оо s qilib s qilib оо lganlaridan keyingina u fanda tan lganlaridan keyingina u fanda tan оо lindi. 1881 yilda elektriklarninglindi. 1881 yilda elektriklarning XalqarXalqar оо k k оо ngressida elektr qarshilikning birligi ngressida elektr qarshilikning birligi ОО m nm n оо mi bilan ataldi(mi bilan ataldi( ОО m).m). ОО m o’z umrining m o’z umrining оо xirgi yillarini akustika sxirgi yillarini akustika s оо xasidagi tadqiqxasidagi tadqiq оо tlargatlarga bag’ishladi. 1843 yilda u qulbag’ishladi. 1843 yilda u qul оо qning murakkab tqning murakkab t оо vushlarni garmvushlarni garm оо niknik tebranishlarga ajratishini, eng stebranishlarga ajratishini, eng s оо dda eshitish taassurdda eshitish taassur оо tlari esa garmtlari esa garm оо niknik tebranishlardan vujudga kelishini ko’rsatdi. tebranishlardan vujudga kelishini ko’rsatdi. ОО mning akustika qmning akustika q оо nuninuni keyinchalik nemis keyinchalik nemis оо limi G. Gelmo’glimi G. Gelmo’g оо ls tls t оо mm оо nidan eshitishning reznidan eshitishning rez оо nansnans nazariyasiga asnazariyasiga as оо s qilib s qilib оо lindi.lindi. ОО m, shuningdek, m, shuningdek, оо ptika va kristallptika va kristall оооо ptika sptika s оо xasida xam tadqiqxasida xam tadqiq оо tlar tlar оо liblib bb оо rdi.rdi. 1842 yilda u L1842 yilda u L оо ndnd оо n Qirn Qir оо llik jamiyati a’zllik jamiyati a’z оо ligiga saylandi.ligiga saylandi. ANDRE MARI AMPER (1775—1836)ANDRE MARI AMPER (1775—1836) Fransuz fizigi va matematigi, fizikaning yangi sFransuz fizigi va matematigi, fizikaning yangi s оо xasi —xasi — elektrelektr оо dinamikaning asdinamikaning as оо schilaridan biri Andre Mari Amper Lischilaridan biri Andre Mari Amper Li оо n shaxridan shaxrida tug’ildi. U keng ko’lamda mahlumtug’ildi. U keng ko’lamda mahlum оо t t оо ldi: chet tillarni, matematikani, tabiiyldi: chet tillarni, matematikani, tabiiy fanlarni o’rgandi. Amper D. Didrfanlarni o’rgandi. Amper D. Didr оо va J. L. D. Alamberlar mashxur va J. L. D. Alamberlar mashxur «Ensikl«Ensikl оо pediya»sining 20 tpediya»sining 20 t оо mini, L. Eyler, D. Bernulli. J. L. Lagranjning ilmiymini, L. Eyler, D. Bernulli. J. L. Lagranjning ilmiy ishlarini o’-qib chiqdi.ishlarini o’-qib chiqdi. 1801 yilda Amper Burk-an-Bres shahridagi Markaziy maktabda fizika1801 yilda Amper Burk-an-Bres shahridagi Markaziy maktabda fizika kafedrasini bkafedrasini b оо shqardi, 1805 yildan esa Parijdagi Pshqardi, 1805 yildan esa Parijdagi P оо litexnika maktabidalitexnika maktabida repetitrepetit оо rlik o’rnini egalladi. Bu davrda extimrlik o’rnini egalladi. Bu davrda extim оо lliklar nazariyasiga, variasilliklar nazariyasiga, variasi оо nn hishis оо blarning mexanika va matematika masalalariga tatbiqiga blarning mexanika va matematika masalalariga tatbiqiga оо id ishlari chiqdi.id ishlari chiqdi. 1814 yilda Parij Fanlar akademiyasiga a’z1814 yilda Parij Fanlar akademiyasiga a’z оо qilib saylandi, 1824 yildan u qilib saylandi, 1824 yildan u Parijdagi NParijdagi N оо rmal maktab prrmal maktab pr оо fessfess оо ri bo’ldi.ri bo’ldi. Amperning fizika sAmperning fizika s оо xasidagi ishlari diqqatni darhxasidagi ishlari diqqatni darh оо l o’ziga jalb qildi. 1820l o’ziga jalb qildi. 1820 yilda X. K. Ersted elektr tyilda X. K. Ersted elektr t оо kning magnit strelkasiga ta’sirini kashf etgandankning magnit strelkasiga ta’sirini kashf etgandan keyin Amper tkeyin Amper t оо k ta’sirida magnit strelkasining k ta’sirida magnit strelkasining оо g’ish yo’nalishini aniqlaydigang’ish yo’nalishini aniqlaydigan «qalk«qalk оо vich qvich q оо idasini» taklif etdi. Bu tadqiqidasini» taklif etdi. Bu tadqiq оо tlarni davtlarni dav оо m ettirib, elektrm ettirib, elektr tt оо klarining mexanik o’zarklarining mexanik o’zar оо ta’sirini kashf etdi va bu o’zar ta’sirini kashf etdi va bu o’zar оо ta’sirlarning ta’sirlarning kuchlarini aniqlaydigan miqdkuchlarini aniqlaydigan miqd оо riy munriy mun оо -sabatlarni aniqladiUAmper ikki-sabatlarni aniqladiUAmper ikki tushunchani — ttushunchani — t оо k va kuchlanishni farqlab berdi, yopiq zanjirdagi tk va kuchlanishni farqlab berdi, yopiq zanjirdagi t оо kk yo’nalishini aniqladi (tyo’nalishini aniqladi (t оо k kuchining birligi uning nk kuchining birligi uning n оо miga qo’yilgani tasmiga qo’yilgani tas оо difiydifiy emas). U, shuningdek, parallel o’tkazgichlardan emas). U, shuningdek, parallel o’tkazgichlardan оо qayotgan tqayotgan t оо k bir tk bir t оо mm оо nganga yo’nalgan bo’lsa. bu o’tkazgichlar bir-birini tyo’nalgan bo’lsa. bu o’tkazgichlar bir-birini t оо rtishini, qarama-qarshi trtishini, qarama-qarshi t оо mm оо nganga yo’nalganda — itarishini aniqladi.yo’nalganda — itarishini aniqladi. Amper magnitni uning qutblarini birlashtiruvchi chiziqqa perpendikulyarAmper magnitni uning qutblarini birlashtiruvchi chiziqqa perpendikulyar bo’lgan tekisliklarda jbo’lgan tekisliklarda j оо ylashgan dylashgan d оо iraviy elektr tiraviy elektr t оо klar majmuidan ibklar majmuidan ib оо rat, deganrat, degan tasavvurga astasavvurga as оо slangan magnetizm nazariyasini ishlab chiqdi.slangan magnetizm nazariyasini ishlab chiqdi. 1826 yilda uning elektr1826 yilda uning elektr оо dinamikaga dinamikaga оо id asid as оо siy ilmiy ishi — «Faqatsiy ilmiy ishi — «Faqat tajribadan chiqarilgan elektrtajribadan chiqarilgan elektr оо dinamik hdinamik h оо disalar nazariyasi» nashr etildi.disalar nazariyasi» nashr etildi. Darsni mustahkamlash. Dars jarayonida o’quvchilarning olgan nazariyDarsni mustahkamlash. Dars jarayonida o’quvchilarning olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun mavzu oxirida keltirilgan masalalarbilimlarini mustahkamlash uchun mavzu oxirida keltirilgan masalalar “Mustaqil ish ” o’tkaziladi,. yechib tahlil qilinadi.Guruh a’zolari doskada“Mustaqil ish ” o’tkaziladi,. yechib tahlil qilinadi.Guruh a’zolari doskada bittadan masala yechib tahlil qilishadi.O’qituvchi tomonidan y echilganbittadan masala yechib tahlil qilishadi.O’qituvchi tomonidan y echilgan masalalar tekshiriladi.masalalar tekshiriladi. 1- masala Uzunligi 100 m kondalang krsimning yuzi 2 mm ² bo’lgan mis1- masala Uzunligi 100 m kondalang krsimning yuzi 2 mm ² bo’lgan mis simning qarshiligini toping?simning qarshiligini toping? 2-masala Uzunligi 1 m ko’ndalang kesimining yuzi 0,5 mm² bo’lgan2-masala Uzunligi 1 m ko’ndalang kesimining yuzi 0,5 mm² bo’lgan simning qarshligi 0,8 Ώ gat eng.Sim qanday moddan tayyorlangan?simning qarshligi 0,8 Ώ gat eng.Sim qanday moddan tayyorlangan? 3-masala Ko;ndalang kesimning yuzi 0,5 mm² bo’lgan 2Ώ qarshilikli3-masala Ko;ndalang kesimning yuzi 0,5 mm² bo’lgan 2Ώ qarshilikli spiral tayyorlash uchun qanday uzunlikda nikelin sim kerak bo’ladi?spiral tayyorlash uchun qanday uzunlikda nikelin sim kerak bo’ladi? “Aqlni charx”lash uchun “Koptok” o’yiniga taklif qilinadi. Koptok olinib“Aqlni charx”lash uchun “Koptok” o’yiniga taklif qilinadi. Koptok olinib o’qituvchi bir o’quvchiga fizik termin aytadi masalan,qarshilik oxirgi harfigao’qituvchi bir o’quvchiga fizik termin aytadi masalan,qarshilik oxirgi harfiga boshlab ketishi kerak aytolmagan o’quvchi o’yindan chiqib ketadi. Oxiridaboshlab ketishi kerak aytolmagan o’quvchi o’yindan chiqib ketadi. Oxirida qolgan o’quvchi g’olib hisoblanadi. Hamma o’quvchilar quyidagi jadvalniqolgan o’quvchi g’olib hisoblanadi. Hamma o’quvchilar quyidagi jadvalni to’ldirishadi. To’ldirgan jadvallarga qarab qancha bilim olganliklarini bilishto’ldirishadi. To’ldirgan jadvallarga qarab qancha bilim olganliklarini bilish mimkin.mimkin. Men bilamanMen bilaman Men bilmoqchimanMen bilmoqchiman Men bilib oldimMen bilib oldim I-tok kuchi I-tok kuchi q- elektr zaryadq- elektr zaryad t –vaqtt –vaqt tok kuchi birligi A tok kuchi birligi A R=ρ l/s-qarshlikR=ρ l/s-qarshlik formulasi formulasi l-uzunlikl-uzunlik s-ko’ndalang kesms-ko’ndalang kesm yuzasiyuzasi O’tkazgichning elektrO’tkazgichning elektr qarshiligiqarshiligi O’tkazgichningO’tkazgichning tayyorlangantayyorlangan materialining elektrmaterialining elektr hossasiga bog’liqhossasiga bog’liq Bungacha muxbirlar maqolalarini tayyorlab kompyuter orqali chop etibBungacha muxbirlar maqolalarini tayyorlab kompyuter orqali chop etib nazariyotchi, tadqiqotchi,tarixchilarga tarqatadilar.Darsda aktiv qatnashgannazariyotchi, tadqiqotchi,tarixchilarga tarqatadilar.Darsda aktiv qatnashgan o’quvchilar munosib taqdirlanadi.Bu darsda o’quvchilar AKT dano’quvchilar munosib taqdirlanadi.Bu darsda o’quvchilar AKT dan foydalanishni ham va uni darsda qo’llay olishni ham bilib olishadi. foydalanishni ham va uni darsda qo’llay olishni ham bilib olishadi. Uyga vazifaUyga vazifa 1.Darslikdan mavzuni o’qish ,mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob1.Darslikdan mavzuni o’qish ,mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish. 2.Mavzu oxirida keltirilgan amaliy topshiriqni bajarish.topish va yozish. 2.Mavzu oxirida keltirilgan amaliy topshiriqni bajarish. MAVZU: ELEKTROSTANSIYALAR MAVZU: ELEKTROSTANSIYALAR VA ULARNING TURLARIVA ULARNING TURLARI Ta'limiy maqsad: o'quvchilarga DTSTa'limiy maqsad: o'quvchilarga DTS asosida bilim berish orqaliasosida bilim berish orqali elektrostansiyalarning tabiatda muhim ahamiyatga ega ekanligini tushuntirish.elektrostansiyalarning tabiatda muhim ahamiyatga ega ekanligini tushuntirish. Tarbiyaviy maqsad: o'quvchilarga milliy g'oyani singdirish, misollarTarbiyaviy maqsad: o'quvchilarga milliy g'oyani singdirish, misollar orqali milliy g'urur, iftihor tuyg'usini shakllantirish.orqali milliy g'urur, iftihor tuyg'usini shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad: o'quvchilarni erkin fikrlashga orgatish,og'zakiRivojlantiruvchi maqsad: o'quvchilarni erkin fikrlashga orgatish,og'zaki nutqini o'stirishga undash.nutqini o'stirishga undash. DTS talabi:DTS talabi: Elektrostansiyalar, atom issiqlik, gidroelektr, shamolElektrostansiyalar, atom issiqlik, gidroelektr, shamol elektrostansiyalarni O’zbekiston hududidagi GESlarini bilish elektrostansiyalarelektrostansiyalarni O’zbekiston hududidagi GESlarini bilish elektrostansiyalar turlariga qarab, ularning ishlashini tushuntirish.turlariga qarab, ularning ishlashini tushuntirish. Dars uslubi: no'ananaviy.Dars uslubi: no'ananaviy. Dars jihozi: darslik, ko'rgazmalar, tarqatma materiallar, rasmlarDars jihozi: darslik, ko'rgazmalar, tarqatma materiallar, rasmlar , xarita, xarita .. REJA:REJA: 1.1. "Diqqat", "Qiziqarli savollar"."Diqqat", "Qiziqarli savollar". 2.2. Izohlay olasizmi?Izohlay olasizmi? 3.3. Kim epchil, kim chaqqon?Kim epchil, kim chaqqon? 4.Kashfiyotlar.4.Kashfiyotlar. 5.Sog'lom fikr.5.Sog'lom fikr. O'qituvchi o'quvchilar bilan salomlashadi.O'qituvchi o'quvchilar bilan salomlashadi. O'quvchilar shiori: bilish uchun tehnikani, o'rganamiz fizikani.O'quvchilar shiori: bilish uchun tehnikani, o'rganamiz fizikani. Navbatchining axboroti tinglanadi. So'ng o'qituvchi:Navbatchining axboroti tinglanadi. So'ng o'qituvchi: - Mana bugun har birimiz bilim maskaniga Ilm izlab kelganmiz. - Mana bugun har birimiz bilim maskaniga Ilm izlab kelganmiz. Ilm olishIlm olish igna bilan quduq qazish bilan barobar. Ilm olish haqida muqaddas qur 'onigna bilan quduq qazish bilan barobar. Ilm olish haqida muqaddas qur 'on kitobimiz, hadisu sharifimizda ham bay on etilgan. Ollohning yerdagi elchisikitobimiz, hadisu sharifimizda ham bay on etilgan. Ollohning yerdagi elchisi Rasululloh aytadilarki: Urn o'rganish har bir mo'min va muslima uchunRasululloh aytadilarki: Urn o'rganish har bir mo'min va muslima uchun farzdir. Ilm tolibi uchun borliq mavjudod, hattoki dengizda baliqlar hamfarzdir. Ilm tolibi uchun borliq mavjudod, hattoki dengizda baliqlar ham gunohlarini so'rab istig'for aylaydilar. Ilm olish ibodatdan afzaldir degangunohlarini so'rab istig'for aylaydilar. Ilm olish ibodatdan afzaldir degan xikmatli so'zlar aytilgan. Biz har birimiz shu xikmatli so'zlarga amal qilganxikmatli so'zlar aytilgan. Biz har birimiz shu xikmatli so'zlarga amal qilgan holda, yuqori bilim cho'qqilarini egallab, vatanimiz uchun munosib vorislar boholda, yuqori bilim cho'qqilarini egallab, vatanimiz uchun munosib vorislar bo 'Imog 'imiz darkor.'Imog 'imiz darkor. Hammamiz ilm olishga tayyor bo'lsak, darsimizni boshlaymiz. DarsimizniHammamiz ilm olishga tayyor bo'lsak, darsimizni boshlaymiz. Darsimizni musobaqa usulida olib boramiz. Sinfni 3 ta guruhga bo lib olamiz.musobaqa usulida olib boramiz. Sinfni 3 ta guruhga bo lib olamiz. 1-guruh: Elektron. 1-guruh: Elektron. 2-guruh: Proton. 2-guruh: Proton. 3-guruh: Neytron.3-guruh: Neytron. Guruhlar quyidagi shartlar bilan bellashadilar.Guruhlar quyidagi shartlar bilan bellashadilar. 1.Diqqat: "Qiziqarli savollar".1.Diqqat: "Qiziqarli savollar". 2.Izohlay olasizmi?2.Izohlay olasizmi? 3.Kim epchil, kirn chaqqon?3.Kim epchil, kirn chaqqon? 4.Kashfiyotlar.4.Kashfiyotlar. 5.Sog'lom fikr.5.Sog'lom fikr. Endi guruh nomlariga ta'rif beradilar.Endi guruh nomlariga ta'rif beradilar. Demak,Demak, l-shartimizni boshlaymiz. Bunda uchala guruhga 5 tadan savoll-shartimizni boshlaymiz. Bunda uchala guruhga 5 tadan savol beriladi.beriladi. Elektron guruhiga savollar.Elektron guruhiga savollar. 1.1. Mart oyining 2-kuni qanday kun?Mart oyining 2-kuni qanday kun? 2.2. Elektr lampochkasining tepasida, shipdaElektr lampochkasining tepasida, shipda qora dog'lar hosil bo'ladi.qora dog'lar hosil bo'ladi. Nima, elektrNima, elektr lampochkasi ham tutaydimi?lampochkasi ham tutaydimi? 3.3. 2010-yil Prezidentimiz tomonidan2010-yil Prezidentimiz tomonidan qanday yil deb nomlandi?qanday yil deb nomlandi? 4.4. Baliq tanasining qaysi organlari o'zBaliq tanasining qaysi organlari o'z atrofida elektr maydon hosilatrofida elektr maydon hosil qiladi?qiladi? 5.5. Litr birlikmi yoki odamning ismimi?Litr birlikmi yoki odamning ismimi? Proton guruhiga savollar.Proton guruhiga savollar. 1.1. 8-mart xalqaro xotin-qizlar bayrami kuni8-mart xalqaro xotin-qizlar bayrami kuni qachon va kimqachon va kim tomonidan o'ylabtomonidan o'ylab topilgan?topilgan? 2.2. Asalari ham zaryadlanadimi?Asalari ham zaryadlanadimi? 3.3. Baliq tanasida qancha elektr quwati bor?Baliq tanasida qancha elektr quwati bor? 4.4. Prezidentimizning qanday asarlariniPrezidentimizning qanday asarlarini bilasiz?bilasiz? 5.5. Hayoldan sekin mavjudodlar ichra tezHayoldan sekin mavjudodlar ichra tez nima?nima? Neytron guruhiga savollar.Neytron guruhiga savollar. 1.1. Bahor faslining qaysi kunida kun bilanBahor faslining qaysi kunida kun bilan tuntengbo'ladi?tuntengbo'ladi? 2.2. Nima uchun benzin tashiydiganNima uchun benzin tashiydigan mashinalar zanjiri yerga tegib turadi?mashinalar zanjiri yerga tegib turadi? 3.3. Nima uchun qushlar elektr simlarda turaNima uchun qushlar elektr simlarda tura oladi?oladi? 4.4. Traktorchi kuchli momaqaldiroq ostidaTraktorchi kuchli momaqaldiroq ostida qoldi. U traktor kabinasidaqoldi. U traktor kabinasida o'tirganio'tirgani ma'qulmi yoki undan uzoqroqqa ketganima'qulmi yoki undan uzoqroqqa ketgani ma'qulmi?ma'qulmi? 5.5. Yoshlar telekanalining ahborot dasturiYoshlar telekanalining ahborot dasturi nima va kecha qandaynima va kecha qanday yangiliklarniyangiliklarni ko'rdingiz?ko'rdingiz? O'tilgan mavzu: Takrorlash.O'tilgan mavzu: Takrorlash. Endi 2-shartimizga o'tamiz bundaEndi 2-shartimizga o'tamiz bunda guruhlardanguruhlardan 2 tadan o'quvchi chiqadi.2 tadan o'quvchi chiqadi. Tarqatmalardan tanlashadi.Tarqatmalardan tanlashadi. 1.1. Elektromagnit nima va uningElektromagnit nima va uning ishlatilishini tajribada izohlab bering.ishlatilishini tajribada izohlab bering. 2.2. Elektrodvigatel nima va uningElektrodvigatel nima va uning ishlatilishini tajribada izohlab bering.ishlatilishini tajribada izohlab bering. 3.3. Elektromagnit induksiya hodisasi,Elektromagnit induksiya hodisasi, Faradey kashfiyotini tajribadaFaradey kashfiyotini tajribada izohlang,izohlang, Bu o'quvchilar tajriba qilgunlariga qadar har bir guruhdan 1 tadanBu o'quvchilar tajriba qilgunlariga qadar har bir guruhdan 1 tadan o'quvchi chiqib doskada masala ishlashadi.o'quvchi chiqib doskada masala ishlashadi. 1-masala. Pasaytiruvchi transformatorning ikkilamchi cho'lg'amida1-masala. Pasaytiruvchi transformatorning ikkilamchi cho'lg'amida kuchlanish 200 v, o'ramlar soni 500 ta. Agar birlamchi cholg'amga berilgankuchlanish 200 v, o'ramlar soni 500 ta. Agar birlamchi cholg'amga berilgan kuchlanish 600 v bo'lsa, o'ramlar soni nechaga teng?kuchlanish 600 v bo'lsa, o'ramlar soni nechaga teng? 2-masala. Quwati 100 v bo'lgan elektr lampasini kunduz kuni o'chirish2-masala. Quwati 100 v bo'lgan elektr lampasini kunduz kuni o'chirish esdan chiqib qoldi. Lampa kun davomida 6 soat yonib tursa, qancha energiyaesdan chiqib qoldi. Lampa kun davomida 6 soat yonib tursa, qancha energiya isrof bo'ladi?isrof bo'ladi? 3-masala. Elektr dazmolining ish vaqtidagi qarshiligi 440. Tarmoqdagi3-masala. Elektr dazmolining ish vaqtidagi qarshiligi 440. Tarmoqdagi kuchlahish 220 v.kuchlahish 220 v. Dazmol 10 minut ishlatilsa undan qancha issiqlikDazmol 10 minut ishlatilsa undan qancha issiqlik ajralibajralib chiqadi?chiqadi? Qaysi guruh a'zolari tajribani qilib bo'lganQaysi guruh a'zolari tajribani qilib bo'lgan bo'lsa, chaqiruv tugmachasinibo'lsa, chaqiruv tugmachasini bosishadi. Tajribani texnika xavfsizlik qoidalariga amal qilgan holda bajarib,bosishadi. Tajribani texnika xavfsizlik qoidalariga amal qilgan holda bajarib, izohlashadi.izohlashadi. 3-shartimizga o'tamiz. Bunda guruhlardan 1 tadan o'quvchi chiqib,3-shartimizga o'tamiz. Bunda guruhlardan 1 tadan o'quvchi chiqib, doskada 1 minut vaqt ichida kim ko'p formula yozish musobaqasi o'tkaziladi.doskada 1 minut vaqt ichida kim ko'p formula yozish musobaqasi o'tkaziladi. 4-shart. Kashflyotlar sharti. Bu shartda guruh a'zolariga yangi mavzuni4-shart. Kashflyotlar sharti. Bu shartda guruh a'zolariga yangi mavzuni uyga vazifa qilib berilgan. Bunda ham guruhlardan o'quvchilar chiqib, 'yangiuyga vazifa qilib berilgan. Bunda ham guruhlardan o'quvchilar chiqib, 'yangi mavzuni yoritib berishadi. O'qituvchi har bir guruh javobini mustahkamlabmavzuni yoritib berishadi. O'qituvchi har bir guruh javobini mustahkamlab boradi.boradi. Yangi mavzu: Elektrostansiyalar va ularning turlari.Yangi mavzu: Elektrostansiyalar va ularning turlari. Elektron guruhiElektron guruhi Elektrostansiyalarda issiqlik, mexanik, atom va boshqa turdagiElektrostansiyalarda issiqlik, mexanik, atom va boshqa turdagi energiyalar elektr energiyasiga aylantiriladi. Hozirgi kunda issiqlik, suv, shamolenergiyalar elektr energiyasiga aylantiriladi. Hozirgi kunda issiqlik, suv, shamol va atom elektr stansiyalari keng tarqalgan.va atom elektr stansiyalari keng tarqalgan. Issiqlik elektr stansiyalarida (IBS) yoqilg'ining energiyasi elektrIssiqlik elektr stansiyalarida (IBS) yoqilg'ining energiyasi elektr energiyasiga aylantiriladi. Bu turdagi elektrostansiyalarida foydalaniladiganenergiyasiga aylantiriladi. Bu turdagi elektrostansiyalarida foydalaniladigan elektr energiyaning ko'pchilik qismi ishlab chiqariladi. Issiqlik elektrelektr energiyaning ko'pchilik qismi ishlab chiqariladi. Issiqlik elektr stnasiyalarini ikki guruhga ajratish mumkin: kondensatsion va issiqlik elektrstnasiyalarini ikki guruhga ajratish mumkin: kondensatsion va issiqlik elektr markazi (IBM).markazi (IBM). Kondensatsion elektr stansiyalari istemolchilarga faqat elektr energiyaKondensatsion elektr stansiyalari istemolchilarga faqat elektr energiya beradi. Ularni ta'minlovchi yoqilg'ini tashib yurmaslik uchun bevosita yoqilg'iberadi. Ularni ta'minlovchi yoqilg'ini tashib yurmaslik uchun bevosita yoqilg'i manbalari yaqiniga quriladi.manbalari yaqiniga quriladi. Issiqlik elektr markazlari istemolchilarni elektr energiyasi bilan birga,Issiqlik elektr markazlari istemolchilarni elektr energiyasi bilan birga, issiq suv yoki suv bug'i bilan ta'minlaydi. issiq suv yoki suv bug'i bilan ta'minlaydi. Shu sababli IBM lar iste'molchilargaShu sababli IBM lar iste'molchilarga yaqin joyga quriladi.yaqin joyga quriladi. Proton guruhiProton guruhi Suv energiyasidan foydalanib ishlaydigan elektr stansiyalarni gidroelektrSuv energiyasidan foydalanib ishlaydigan elektr stansiyalarni gidroelektr stnasiyalar (GES) deyiladi. Gidroelektr yatansiyani ishlatish uchun daryonistnasiyalar (GES) deyiladi. Gidroelektr yatansiyani ishlatish uchun daryoni temir-beton tog'on bilan to'siladi. Daryo suvi ko'tariladi va maxsus qoldirilgantemir-beton tog'on bilan to'siladi. Daryo suvi ko'tariladi va maxsus qoldirilgan quvur orqali chiqariladi. U yerda esa ulkan turbina (parrakli dvigatel)lar bor.quvur orqali chiqariladi. U yerda esa ulkan turbina (parrakli dvigatel)lar bor. Suv parraklarga zarb bilan urilib, g'ildirakni aylantiradi. U bilan birgaSuv parraklarga zarb bilan urilib, g'ildirakni aylantiradi. U bilan birga generatorning rotori aylanadi va generator elektr energiyasini ishlab chiqaradi.generatorning rotori aylanadi va generator elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Dastlabki gidroelektr stansiyalar XIX asr oxirlarida Germaniyada vaDastlabki gidroelektr stansiyalar XIX asr oxirlarida Germaniyada va angliyada bunyod etilgan. O'zbekistonda birinchi GES 1926-yilda Bo'zsuvangliyada bunyod etilgan. O'zbekistonda birinchi GES 1926-yilda Bo'zsuv kanalida qurilgan. Shundan keyin birin-ketin Tovoqsoy (1940-41), Oqtepa vakanalida qurilgan. Shundan keyin birin-ketin Tovoqsoy (1940-41), Oqtepa va Oqqovoq (1943), Farxod (1948), Bo'rjar (1956) GESlari qurildi. KeyinchalikOqqovoq (1943), Farxod (1948), Bo'rjar (1956) GESlari qurildi. Keyinchalik Shahrixon, Darg'om, Namangan, Qayroqqum, Uchqo'rg'on, Chorvoq, To'qtag'ulShahrixon, Darg'om, Namangan, Qayroqqum, Uchqo'rg'on, Chorvoq, To'qtag'ul va boshqa GES lar bunyod etildi.va boshqa GES lar bunyod etildi. 3-jadvalda O'zbekistondagi asosiy elektr stansiyalarning quvvatlari3-jadvalda O'zbekistondagi asosiy elektr stansiyalarning quvvatlari keltirilgan.keltirilgan. Eng yirik gidroelektr stansiyalarEng yirik gidroelektr stansiyalar NomiNomi Erishilgan quvvatlar,Erishilgan quvvatlar, MWMW TurbinalarTurbinalar sonson ii Qurilgan yillariQurilgan yillari Chorvoq GESChorvoq GES 620,5620,5 44 1970-19721970-1972 Xo'jakent GESXo'jakent GES 165165 33 19761976 G'azalkent GESG'azalkent GES 120120 33 1980-19811980-1981 Farhod GESFarhod GES 126126 44 1948-19491948-1949 Eng yirik issiqlik elektr markazlari NomiNomi Erishilgan quvvatlariErishilgan quvvatlari MWMW Qurilgan yillarQurilgan yillar JoylashganJoylashgan shaharshahar Farg'ona IEMFarg'ona IEM 3.303.30 1956-19791956-1979 QirguliQirguli Muborak IEMMuborak IEM 6060 1985-19881985-1988 MuborakMuborak Toshkent IEMToshkent IEM 3030 1939-19541939-1954 ToshkentToshkent Eng yirik issiqlik elektr stansiyaiari NomiNomi ErishilganErishilgan quvvatlariquvvatlari MWMW TurboagregatlaTurboagregatla r sonir soni QurilganQurilgan yillaryillar JoylashganJoylashgan shaharshahar Sirdaryo ORESSirdaryo ORES 30003000 1010 1972-19811972-1981 ShirinShirin Yangi Angren ORESYangi Angren ORES 18001800 66 19851985 NurobodNurobod Toshkent ORESToshkent ORES 18601860 1212 1963-19711963-1971 ToshkentToshkent Navoiy ORESNavoiy ORES 12501250 1111 1963-19811963-1981 NavoiyNavoiy Angren ORESAngren ORES 484484 88 1957-19631957-1963 AngrenAngren Taxiatosh ORESTaxiatosh ORES 730730 55 1961-19901961-1990 TaxiatoshTaxiatosh Neytron guruhiNeytron guruhi Atom elektr stansiyalar (AES) da atom (yadro) reaksiyasi natijasidaAtom elektr stansiyalar (AES) da atom (yadro) reaksiyasi natijasida ajralib chiqqan issiqlik natijasida suv bug'ga aylanadi. ajralib chiqqan issiqlik natijasida suv bug'ga aylanadi. Bug' esa, o'z navbatida,Bug' esa, o'z navbatida, turbinalarni, turbinalar esa generatorni ishga tushiradi. Generatordan elektrturbinalarni, turbinalar esa generatorni ishga tushiradi. Generatordan elektr energiyasi olinadi (1-rasm).energiyasi olinadi (1-rasm). O'zbekistonda AES lar qurilmagan. Generator rotorini bulardan tashqariO'zbekistonda AES lar qurilmagan. Generator rotorini bulardan tashqari shamol yordamida, dengiz va okeanlarda suv ko'tarilishi va pasayishidanshamol yordamida, dengiz va okeanlarda suv ko'tarilishi va pasayishidan foydalanib turbinalarni aylantirish orqali elektr energiyasini olish mumkin.foydalanib turbinalarni aylantirish orqali elektr energiyasini olish mumkin. Shamol elektrostansiyalari havo oqimlari doimiy ko'chib turadigan joylarda,Shamol elektrostansiyalari havo oqimlari doimiy ko'chib turadigan joylarda, masalan, dengiz qirg'og'ida yoki ochiq tekisliklarda quriladi. masalan, dengiz qirg'og'ida yoki ochiq tekisliklarda quriladi. Odatda, ular iste'Odatda, ular iste' molchilardan uzoqda j oy lashadi.molchilardan uzoqda j oy lashadi. Elektrostansiyalar elektr energiyasini ishlab chiqarisHi jihatdan foydaliElektrostansiyalar elektr energiyasini ishlab chiqarisHi jihatdan foydali bo'lsa, faoliyati jarayonida zarari ham bor. Masalan: issiqlik elektrostansiyalaribo'lsa, faoliyati jarayonida zarari ham bor. Masalan: issiqlik elektrostansiyalari ko'plab gaz, ko'mir, neft maxsulotlarini yoqishda atmosferani ko'p miqdordako'plab gaz, ko'mir, neft maxsulotlarini yoqishda atmosferani ko'p miqdorda bug'laydi. Havoga tutun bilan ko'rsatilgan kul stansiya atrofidagi o'nlabbug'laydi. Havoga tutun bilan ko'rsatilgan kul stansiya atrofidagi o'nlab kilometr masofadagi er sirtini qoplaydi. GESlarda daryolar to'sibkilometr masofadagi er sirtini qoplaydi. GESlarda daryolar to'sib qo'yilganligidan kemalar qatnovi zarar ko'radi. Ko'plab er maydonini suvqo'yilganligidan kemalar qatnovi zarar ko'radi. Ko'plab er maydonini suv bosadi. Baliqlar urug' qo'yish uchun daryo o'zani bo'ylab ko'tarila olmaydi.bosadi. Baliqlar urug' qo'yish uchun daryo o'zani bo'ylab ko'tarila olmaydi. To'silib to'xtab qolgan suvni suv o'tlari bosib ketadi. Atom elektrTo'silib to'xtab qolgan suvni suv o'tlari bosib ketadi. Atom elektr stansiyalarining portlab ketish xavfi bor. Mana shunday portlash Ukrainadagistansiyalarining portlab ketish xavfi bor. Mana shunday portlash Ukrainadagi Chernobil AES da ro'y bergan edi.Chernobil AES da ro'y bergan edi. Mustahkamlash:Mustahkamlash: 1.1. Elektrostansiyalarda elektr toki qandayElektrostansiyalarda elektr toki qanday hosil qilinadi?hosil qilinadi? 2.2. Issiqlik elektr stansiyalari necha turdaIssiqlik elektr stansiyalari necha turda bo'ladi?bo'ladi? 3.3. Qanday turdagi elektrostansiya ekologikQanday turdagi elektrostansiya ekologik jihatdan toza elektr stansiyagajihatdan toza elektr stansiyaga kiradi?kiradi? 5-shartimiz. Sog'lom fikr sharti. Bu shartda o'quvchilarga psixologik5-shartimiz. Sog'lom fikr sharti. Bu shartda o'quvchilarga psixologik savol o'rtaga tashlanadi.savol o'rtaga tashlanadi. Savol: Bir daraxtda 1 ta ota qush, 1 ta ona qush va 1 ta bolasi bilanSavol: Bir daraxtda 1 ta ota qush, 1 ta ona qush va 1 ta bolasi bilan yashashar ekan. Bir kuni shamol va to'fon kelib daraxt shoxi sinib tushibdi,yashashar ekan. Bir kuni shamol va to'fon kelib daraxt shoxi sinib tushibdi, Qush ini buzilib ketibdi. Shunda ota qush bir daraxtga, ona qush bir daraxtgaQush ini buzilib ketibdi. Shunda ota qush bir daraxtga, ona qush bir daraxtga qo'nibdi. Bola qush nima qiladi?qo'nibdi. Bola qush nima qiladi? Guruhlardan fikrlari so'raladi.Guruhlardan fikrlari so'raladi. Guruhlarni har bir shartda olgan ballarini yig'ib, g'olib bo'lgan guruhlarniGuruhlarni har bir shartda olgan ballarini yig'ib, g'olib bo'lgan guruhlarni taqdirlanadi. taqdirlanadi. Uyga vazifa: mavzuni o'qib o'rganib kelish, xaritadan elektrostansiyalarUyga vazifa: mavzuni o'qib o'rganib kelish, xaritadan elektrostansiyalar joylashgan shaharlarni topib kelish.joylashgan shaharlarni topib kelish. Mavzu: Arximed qonuni va uning qo'llanilishi.Mavzu: Arximed qonuni va uning qo'llanilishi. Darsning maqsadi:Darsning maqsadi: O'quvchilarda Arximed kuchi ta'rifi, formulas! va O'quvchilarda Arximed kuchi ta'rifi, formulas! va Arximed kuchining ta'sirini suyuqlik va gazlar uchun tushuntirish, ularda bilim,Arximed kuchining ta'sirini suyuqlik va gazlar uchun tushuntirish, ularda bilim, ko'nikma hosil qilish hamda jismlarning suzish shartlaridan amaliyotdako'nikma hosil qilish hamda jismlarning suzish shartlaridan amaliyotda foydalanish malakasini hosil qilish.foydalanish malakasini hosil qilish. Vazifalar:Vazifalar: O'quvchilar Arximed kuchining mazmun mohiyatini tushunib O'quvchilar Arximed kuchining mazmun mohiyatini tushunib yetishlari bunda Arximed kuchining ta'sirini suyuqlik va gazlar uchunyetishlari bunda Arximed kuchining ta'sirini suyuqlik va gazlar uchun tushunishlari, hamda jismlarning suzish shartlaridan turmushda va texnikadagitushunishlari, hamda jismlarning suzish shartlaridan turmushda va texnikadagi ahamiyati haqida tushuntirib, Arximed kuchi va u haqidagi afsona orqali fangaahamiyati haqida tushuntirib, Arximed kuchi va u haqidagi afsona orqali fanga qiziqish o'yg'ctish.qiziqish o'yg'ctish. DTS talablari: DTS talablari: Arximed qonuni va uni hisoblash formulasi, jismlarningArximed qonuni va uni hisoblash formulasi, jismlarning suzish shartlarini bilish, Arximed formulasiga doir masala yechish. Arximedsuzish shartlarini bilish, Arximed formulasiga doir masala yechish. Arximed qonunini hayotda qo’llanilishini tushuntirish.qonunini hayotda qo’llanilishini tushuntirish. Darsda kerakli jihozlar: Darsda kerakli jihozlar: 6-sinf fizika darsligi, kompyuter texnikasi,6-sinf fizika darsligi, kompyuter texnikasi, kadoskop, tarqatma savollar. kadoskop, tarqatma savollar. Asosiy tushuncha va atamalar:Asosiy tushuncha va atamalar: -ko'taruvchi kuch-ko'taruvchi kuch -suyuqlik ichidagi bosim-suyuqlik ichidagi bosim -Arximed qonuni-Arximed qonuni -jismlarning suzish shartlari-jismlarning suzish shartlari -kemalar, havo sharlari-kemalar, havo sharlari Darsda qollaniladigan metod:Darsda qollaniladigan metod: «Aqliy hujum», Guruhlar bilan ishlash «Aqliy hujum», Guruhlar bilan ishlash I. Darsning tashkil etilishi: I. Darsning tashkil etilishi: a) sinfga kirishda o'quvchilar o'qituvchi tayyorlagan emblemalarinia) sinfga kirishda o'quvchilar o'qituvchi tayyorlagan emblemalarini oladilar va borib o'tiradilar.oladilar va borib o'tiradilar. b) salomlashish, davomami aniqlash;b) salomlashish, davomami aniqlash; c) o'quvchilami darsga hozirligini ko'rib chiqish.c) o'quvchilami darsga hozirligini ko'rib chiqish. II. O’tilgan mavzu bo'yicha test savollari.II. O’tilgan mavzu bo'yicha test savollari. O'qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo'yilgan test savollar kadoskopO'qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo'yilgan test savollar kadoskop orqali slaydda ko'rsatiladi. O'quvchilar testni o'qib, javobini belgilaydilar orqali slaydda ko'rsatiladi. O'quvchilar testni o'qib, javobini belgilaydilar 1. Richagbu:1. Richagbu: A) Qo'zg'almas tayanch atrofida aylana oladigan qattiq jismdirA) Qo'zg'almas tayanch atrofida aylana oladigan qattiq jismdir B) Hamma vaqt muvozanatdagi jismlardirB) Hamma vaqt muvozanatdagi jismlardir C) Harakatlanuvchi jismlardirC) Harakatlanuvchi jismlardir D) Kuch ta'sirida tezligi o'zgarmaydigan jismlardirD) Kuch ta'sirida tezligi o'zgarmaydigan jismlardir 2. Richagning muvozanat shartini ko'rsating2. Richagning muvozanat shartini ko'rsating A) FA) F 11 ee =F=F 22 ee 22 B)FB)F 11 /S/S 11 =F=F 22 /S/S 22 C) F C) F 11  S=F S=F 22  h h D) F=h/sD) F=h/s  mgmg 3. Blez Paskal qonuni ta'rifini ko'rsating.3. Blez Paskal qonuni ta'rifini ko'rsating. A) Suyuqlik o'ziga berilgan tashqi bosimini hamma tomonga o'zgarishsizA) Suyuqlik o'ziga berilgan tashqi bosimini hamma tomonga o'zgarishsiz uzatadiuzatadi B) Suyuqlik va gaz o'ziga berilgan tashqi bosimni hamma tamongaB) Suyuqlik va gaz o'ziga berilgan tashqi bosimni hamma tamonga o'zgarishsiz uzatadi.o'zgarishsiz uzatadi. C) Gaz zarralarining idish devorlariga bergan bosimi hamma yo'nalishdaC) Gaz zarralarining idish devorlariga bergan bosimi hamma yo'nalishda bir xil bo' ladi.bir xil bo' ladi. D) Zarralar bosimni uzatish uchun harakatda bo'lishi kerak.D) Zarralar bosimni uzatish uchun harakatda bo'lishi kerak. 4. Suyuqlik idish tubiga bergan bosimi nimaga bog'liq?4. Suyuqlik idish tubiga bergan bosimi nimaga bog'liq? A) Idishning yuzigaA) Idishning yuziga B) Suyuqlikning kamligigaB) Suyuqlikning kamligiga C) Suyuqlik balandligigaC) Suyuqlik balandligiga D) Shisha naylarning tuzilishigaD) Shisha naylarning tuzilishiga 5. Torrichelli tajribasidan foydalanib tushunriring. Nima uchun5. Torrichelli tajribasidan foydalanib tushunriring. Nima uchun pipetka ichidagi suv to'kilib ketmaydi?pipetka ichidagi suv to'kilib ketmaydi? A) Teshik kichkinaA) Teshik kichkina B) Suv kamligiB) Suv kamligi C) Bo' shliq mavjud bo' IganiC) Bo' shliq mavjud bo' Igani D) Atmosfera bosimi tufayliD) Atmosfera bosimi tufayli O'quvchilar testning javobini topib bo'lgandan so'ng, o'qituvchiO'quvchilar testning javobini topib bo'lgandan so'ng, o'qituvchi tomonidan testning javobi ko'rsatiladi. O'quvchlar bir-birlarining testinitomonidan testning javobi ko'rsatiladi. O'quvchlar bir-birlarining testini almashtiradi va tekshiradi. O'qituvchi test savollari orqali hamma o'quvchilargaalmashtiradi va tekshiradi. O'qituvchi test savollari orqali hamma o'quvchilarga reyting ball qo'yadilar.reyting ball qo'yadilar. III. Yanqi mavzu bayoni:III. Yanqi mavzu bayoni: Guruhlardagi sardorlar konvertdagi savollarni tanlab oladilar. SavollarGuruhlardagi sardorlar konvertdagi savollarni tanlab oladilar. Savollar umumiy holda dars bo'lishidan bir kun oldin o'quvchilarga berib yuboriladi. umumiy holda dars bo'lishidan bir kun oldin o'quvchilarga berib yuboriladi. Savollar quyidagicha:Savollar quyidagicha: 1.1. Arximed haqida qisqacha tarixiy ma'lumotArximed haqida qisqacha tarixiy ma'lumot 2.2. Arximed qonuni nimadan iborat?Arximed qonuni nimadan iborat? 3.3. Suyuqlik zichligini aniqlash. Areometr.Suyuqlik zichligini aniqlash. Areometr. 4.4. Jismlarning suzish shartlarini ayting.Jismlarning suzish shartlarini ayting. 5.5. Nima uchun gaz to' Idirilgan shar havoda uchadi.Nima uchun gaz to' Idirilgan shar havoda uchadi. 6.6. Arximed qonuni haqida afsona.Arximed qonuni haqida afsona. Arximed qonuni va uning qo'llanilishi haqida o'quv fil'midaii layha.Arximed qonuni va uning qo'llanilishi haqida o'quv fil'midaii layha. O'qituvchi tomonidan Arximed qonuni va uning qo'llanilishi haqidagiO'qituvchi tomonidan Arximed qonuni va uning qo'llanilishi haqidagi o'quv fir mi ko'rsatiladi.(Kompyutor Osiyo)o'quv fir mi ko'rsatiladi.(Kompyutor Osiyo) O'quvchilar berilgan savollarni guruhlari bilan mustaqil fikrlashgan holdaO'quvchilar berilgan savollarni guruhlari bilan mustaqil fikrlashgan holda uning yechimini topib bo'lgandan so'ng, taqdimot qiladilar.uning yechimini topib bo'lgandan so'ng, taqdimot qiladilar. Guruhlar taqdimoti. Guruhlar taqdimoti. I-guruh. Modda.I-guruh. Modda. l-savoll-savol Arximed haqida qisqacha tarixiy ma'lumot. Arximed haqida qisqacha tarixiy ma'lumot. Javobi:Javobi: Arximed qadimgi dunyoning buyuk matematigi va fizigi. U Arximed qadimgi dunyoning buyuk matematigi va fizigi. U bizning eramizdan oldin 287 yilda Sitsiliya orolidagi Sirakuza shahridagibizning eramizdan oldin 287 yilda Sitsiliya orolidagi Sirakuza shahridagi tug'ilgan. Bu davrda Sitsiliya oroli Rim va Karfagen orasidagi urush maydonitug'ilgan. Bu davrda Sitsiliya oroli Rim va Karfagen orasidagi urush maydoni edi. U juda ko'p ilmiy ishlar bilan geometriya va mexanika sohasida qilganedi. U juda ko'p ilmiy ishlar bilan geometriya va mexanika sohasida qilgan ishlari bilan shuhrat qazongan. Sirakuza shahri Rimliklar tomonidan qurshabishlari bilan shuhrat qazongan. Sirakuza shahri Rimliklar tomonidan qurshab olinib, ham dengizdan ham quruqlikdan hujum qildilar. Tarixiy ma'lumotlargaolinib, ham dengizdan ham quruqlikdan hujum qildilar. Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda Arximed o'z ona shahrini himoya qilish uchun ajoyib mashinasiniqaraganda Arximed o'z ona shahrini himoya qilish uchun ajoyib mashinasini ishga soldi va Rimliklarni qurbon qilganlar va ularda ilohiy qo'rquv tuyg'usiniishga soldi va Rimliklarni qurbon qilganlar va ularda ilohiy qo'rquv tuyg'usini o'yg'otganlar. Bu jangda Arximed ham halok bo'ldi. Shunday qilib Arximedo'yg'otganlar. Bu jangda Arximed ham halok bo'ldi. Shunday qilib Arximed urash uchun xizmat qilgan hamda shu urush qurboni bo'lgan birinchi olimurash uchun xizmat qilgan hamda shu urush qurboni bo'lgan birinchi olim sifatida tarixga kirgan. sifatida tarixga kirgan. 2-savoI2-savoI Arximed qonuni nimadan iborat? Arximed qonuni nimadan iborat? Javobi:Javobi: Buyuk fizik va matematik olim Arximed (eramizdan oldingi 287- Buyuk fizik va matematik olim Arximed (eramizdan oldingi 287- 212 yillar) birinchi bo'lib tajriba orqali qonun yaratdi. Shuning uchun yuqoriga212 yillar) birinchi bo'lib tajriba orqali qonun yaratdi. Shuning uchun yuqoriga itarib chiqaruvchi kuchga Arximed kuchi dab ataladi.itarib chiqaruvchi kuchga Arximed kuchi dab ataladi. Ta'rifi: Suyuqlik yoki gazga botirilgan jism o'z hajmi qadar suyuqlik yokiTa'rifi: Suyuqlik yoki gazga botirilgan jism o'z hajmi qadar suyuqlik yoki gazni siqib chiqaradi. Jismga pastdan yuqoriga yo'nalgan va siqib chiqarilgangazni siqib chiqaradi. Jismga pastdan yuqoriga yo'nalgan va siqib chiqarilgan suyuqlik yoki gaz og'irligiga teng kuch ta'sir etadi.suyuqlik yoki gaz og'irligiga teng kuch ta'sir etadi. FF A A = p= p 88 VV jismjism gg II-guruh. Molekula.II-guruh. Molekula. 3-savol3-savol Suyuqlik zichligini aniqlash. Areometr. Suyuqlik zichligini aniqlash. Areometr. Javobi:Javobi: Suyuqliklarning zichligini aniqlash uchun maxsus asbob – Suyuqliklarning zichligini aniqlash uchun maxsus asbob – areometr ishlatiladi. Uning ishlashi Arximed qonuniga asoslangan. Areometrareometr ishlatiladi. Uning ishlashi Arximed qonuniga asoslangan. Areometr ostki qismiga yuk mahkamlangan shisha naychadir. Bu yuk areometrningostki qismiga yuk mahkamlangan shisha naychadir. Bu yuk areometrning vertikal holda turishi uchun mustahkamlangan. Areometr shkalasini darajalashvertikal holda turishi uchun mustahkamlangan. Areometr shkalasini darajalash uchun muntazam ravishda zichligi ma'lum bo'lgan suyuqliklarga tushirish vauchun muntazam ravishda zichligi ma'lum bo'lgan suyuqliklarga tushirish va har gal chuqurligini o'lchab turish kerak. Bu ma'lumotlar asosida areometrhar gal chuqurligini o'lchab turish kerak. Bu ma'lumotlar asosida areometr shkalasi tuziladi. Etalon areometrga qarab areometrlar seriyasi yasaladi.shkalasi tuziladi. Etalon areometrga qarab areometrlar seriyasi yasaladi. Areometr shkalasidagi bulinmalar suyuqlikning zichligini emas, balkiAreometr shkalasidagi bulinmalar suyuqlikning zichligini emas, balki zichlikka bog'liq bo'lgan kattalikni ko'rsatadi. Kundalik turmushda sutningzichlikka bog'liq bo'lgan kattalikni ko'rsatadi. Kundalik turmushda sutning yog'ligini ko'rsatuvchi laktometr, eritmadagi qand miqdorining foiziniyog'ligini ko'rsatuvchi laktometr, eritmadagi qand miqdorining foizini ko'rsatuvchi saxarometr singari areometrlar ishlatiladi.ko'rsatuvchi saxarometr singari areometrlar ishlatiladi. 4-savol4-savol Jismlarning suzish shartlarini ayting. Jismlarning suzish shartlarini ayting. Javobi:Javobi: "Suzuvchi jismlar haqida" asarning bizgacha yetib kelish tarixi "Suzuvchi jismlar haqida" asarning bizgacha yetib kelish tarixi qiziq. Uzoq vaqtlar u lotin tiliga tarjimasi bilan ma'lum edi. Bu tarjimaningqiziq. Uzoq vaqtlar u lotin tiliga tarjimasi bilan ma'lum edi. Bu tarjimaning qo'lyozmasi 1884 yilda Vatikan kutubxonasida topilgan ekan. Yunoncha tekstiqo'lyozmasi 1884 yilda Vatikan kutubxonasida topilgan ekan. Yunoncha teksti 1905 yilda topilgan. Bunda Arximed qo'lyozmasining to'rtdan uch qismi1905 yilda topilgan. Bunda Arximed qo'lyozmasining to'rtdan uch qismi saqlangan ekan. saqlangan ekan. Jismlarning suzish shartlari:Jismlarning suzish shartlari: 1. Agar Arximed kuchi jism og'irligidan katta bo'lsa, jism suyuqlikda1. Agar Arximed kuchi jism og'irligidan katta bo'lsa, jism suyuqlikda qisman botgan holda suzib yuradi.qisman botgan holda suzib yuradi. 2. Agar Arximed kuchi jism og'irligiga teng bo'lsa, jism suyuqlik2. Agar Arximed kuchi jism og'irligiga teng bo'lsa, jism suyuqlik ichidagi istalgan joyda muallaq holda qoladi.ichidagi istalgan joyda muallaq holda qoladi. 3. Agar Arximed kuchi jism og'irligidan kichik bo'lsa, jism suyuqlikda3. Agar Arximed kuchi jism og'irligidan kichik bo'lsa, jism suyuqlikda cho'kadi.cho'kadi. III-guruh. Atom.III-guruh. Atom. 5-savol5-savol Nima uchun gaz to' Idirilgan shar havoda uchadi. Nima uchun gaz to' Idirilgan shar havoda uchadi. Javobi:Javobi: Arximed kuchi gazlarda, ya'ni havoda ham namayon bo'ladi. Arximed kuchi gazlarda, ya'ni havoda ham namayon bo'ladi. Bunda havo sharlari , aerostat dirijabl deb ataluvchi uchuvchi jismlar ArximedBunda havo sharlari , aerostat dirijabl deb ataluvchi uchuvchi jismlar Arximed kuchi tufayli havoda ko'tariladi. Bu sharlarning ichi havodan yengil bo'lgankuchi tufayli havoda ko'tariladi. Bu sharlarning ichi havodan yengil bo'lgan gazlar - vodorod yoki geliy gazlar bilan to'ldiriladi.Gaz bilan to'ldirilgangazlar - vodorod yoki geliy gazlar bilan to'ldiriladi.Gaz bilan to'ldirilgan shaming og'irlik kuchini aniqlaymiz. Havo shariga itaruvchi kuch bilan ta'sirshaming og'irlik kuchini aniqlaymiz. Havo shariga itaruvchi kuch bilan ta'sir etadi. Bunda 3 hoi yuz beradi.etadi. Bunda 3 hoi yuz beradi. A) Og'irlik kuchi itaruvchi kuchidan katta bo'lsa, shar yer sirtida yotadi.A) Og'irlik kuchi itaruvchi kuchidan katta bo'lsa, shar yer sirtida yotadi. B) Og'irlik kuchi bilan itaruvchi kuchi teng bo'lsa, yer sirtida tinch turadi.B) Og'irlik kuchi bilan itaruvchi kuchi teng bo'lsa, yer sirtida tinch turadi. D) Og'irlik kuchi itaruvchi kuchi katta bo'lsa, yer sirtidan ko'tarilaD) Og'irlik kuchi itaruvchi kuchi katta bo'lsa, yer sirtidan ko'tarila boshlaydi. boshlaydi. Shar ko'tarilgan sari havo zichligi kamayib borgani uchun itaruvchi kuchiShar ko'tarilgan sari havo zichligi kamayib borgani uchun itaruvchi kuchi shaming og'irlik kuchiga teng bo'lib qoladi. Demak havoda suzish uchunshaming og'irlik kuchiga teng bo'lib qoladi. Demak havoda suzish uchun gazning zichligi havo zichligidan kichik bo'lishi kerak. gazning zichligi havo zichligidan kichik bo'lishi kerak. 6-savol6-savol Arximed qonuni haqida afsona. Arximed qonuni haqida afsona. Javob:Javob: Sirakuza podshosi Geyron o'ziga oltindan toj yasattirdi, lekin Sirakuza podshosi Geyron o'ziga oltindan toj yasattirdi, lekin uning haqiqiy oltindan emasligiga shubha qiladi. Usta yasagan tojning sofuning haqiqiy oltindan emasligiga shubha qiladi. Usta yasagan tojning sof oltindan yasalganligini tekshirishni Arximedga buyurdi. Buning uchun tojoltindan yasalganligini tekshirishni Arximedga buyurdi. Buning uchun toj zichligini sof oltin zichligi bilan solishtirish kifoya edi. Massasini tarozidazichligini sof oltin zichligi bilan solishtirish kifoya edi. Massasini tarozida o'lchash mumkin, lekin hajmini qanday aniqlash muammo edi. O'ylay- o'ylayo'lchash mumkin, lekin hajmini qanday aniqlash muammo edi. O'ylay- o'ylay charchagan Arximed hamomga kiradi va suvli hovuzchaga tushib, suv toshibcharchagan Arximed hamomga kiradi va suvli hovuzchaga tushib, suv toshib ketganini ko'radi va "Evrika" ya'ni "Topdim" deb xitob qiladi.ketganini ko'radi va "Evrika" ya'ni "Topdim" deb xitob qiladi. Mavzuni mustahkamlash.Mavzuni mustahkamlash. 1. Jismlar nega suvga tashlansa cho'kadi, yog'och tashlansacho'kmaydi?1. Jismlar nega suvga tashlansa cho'kadi, yog'och tashlansacho'kmaydi? 2. Arximed qonuni kim tomonidan aniqlangan?2. Arximed qonuni kim tomonidan aniqlangan? 3. Arximed qonuni formulas! qanday?3. Arximed qonuni formulas! qanday? 4. Jismlarning suzish shartlari nimalardan iborat?4. Jismlarning suzish shartlari nimalardan iborat? Masala: Hajmi 20 sm3 bo'lgan jism suvga botirilganda unga ta'sir etuvchiMasala: Hajmi 20 sm3 bo'lgan jism suvga botirilganda unga ta'sir etuvchi ko'taruvchi kuch nimaga teng bo' ladi?ko'taruvchi kuch nimaga teng bo' ladi? O'tilgan mavzu bo'yicha o'qituvchi o'quvchilaming taqdimotiga yakunO'tilgan mavzu bo'yicha o'qituvchi o'quvchilaming taqdimotiga yakun yasaydi va o'quvchilar tomonidan bergan javoblardagi kamchiliklarni to'Idiradi.yasaydi va o'quvchilar tomonidan bergan javoblardagi kamchiliklarni to'Idiradi. O'quvchilarni rag'batlantirish va baholash.O'quvchilarni rag'batlantirish va baholash. Dars yakunida guruh o'quvchilari rag'batlantiriladi. Guruhlarga darsdagiDars yakunida guruh o'quvchilari rag'batlantiriladi. Guruhlarga darsdagi ishtirokiga qarab reyting balli qo'yiladi.ishtirokiga qarab reyting balli qo'yiladi. Uyga vazifa. Uyga vazifa. (O'tilgan mavzuni o'qib kelish va quyidagi tajribani uyda(O'tilgan mavzuni o'qib kelish va quyidagi tajribani uyda o'tkazib xulosa tayyorlash. Slayd orqali vazifa ko'rsatiladi va o'quvchilar yozibo'tkazib xulosa tayyorlash. Slayd orqali vazifa ko'rsatiladi va o'quvchilar yozib oladilar.oladilar. FOYDALANILGAN ADABIYOTLARFOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. “Fizika darslarida mazmunli o’yinlar”. A.To’ychiyev, Toshkent, 20021. “Fizika darslarida mazmunli o’yinlar”. A.To’ychiyev, Toshkent, 2002 yilyil 2. “Yosh fizik” ensiklopedik lug’ati. A.B.Migdal. Toshkent 1989 yil2. “Yosh fizik” ensiklopedik lug’ati. A.B.Migdal. Toshkent 1989 yil 3. “Vatanimiz fiziklari”. M.N.Rahmatov. Toshkent, 1983 yil3. “Vatanimiz fiziklari”. M.N.Rahmatov. Toshkent, 1983 yil 4. “Fizika” 6-sinf darsligi. M.Sh.Turdiyev, Toshkent 2004 yil4. “Fizika” 6-sinf darsligi. M.Sh.Turdiyev, Toshkent 2004 yil 5. “Fizika” 8-sinf darsligi. R.Habibullayev, A.Boydedayev, Toshkent5. “Fizika” 8-sinf darsligi. R.Habibullayev, A.Boydedayev, Toshkent 2010 yil2010 yil 6. Hadislar to’plami. 6. Hadislar to’plami.

O'xshashlar

Jismlarning o’zaro ta’siri haqida ma’lumot. Kuch.
Implus. Implusning saqlanish qonuni