8 sinfda Alisher Navoiyning Kelmadi - Adabiyot - Dars ishlanmalar

8 sinfda Alisher Navoiyning Kelmadi

Yuklangan vaqt:

01.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214.5 KB

Ko'chirib olish

8-sinfda Alisher Navoiyning «Kelmadi» radifli g‘azalini o‘ganish. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinf «Adabiyot» darsligida Alisher Navoiyning to‘rtta g‘azali va ikkita qit’asi o‘rganish uchun taqdim etilgan bo‘lib, dasturda bunga olti soat rejalashtirilgan. «Kecha kelgumdir debon...» g‘azalini o‘rganishga bir soat ajratish mmkin. Darsning ta’limiy maqsadi: 2. har bir baytning dunyoviy va ilohiy mazmunini tadqiq etish; 3. g‘azaidagi umummilliy, umumbashariy g‘oyalar va shoir badiiy dahosi haqida ma'lumot berish; 4. g ‘ azal haqida nazariy ma’lumot berishdan iborat. Tarbiyaviy maqsadi : o ‘ quvchilarning ko ‘ ngillarini go‘- zallikka oshno etish bilan ularni ezgulikka da’vat qilish, yovuzlikdan va qabohatdan qaytarisn ; Rivojlantiruvchi maqsadi : a) o ‘ quvchilarning mantiqiy tafakkurini o ‘ stirish; b) so ‘ zning qudratini his etishga ko ‘ maklashish; c) asarning badiiy tahlili asosida o ‘ quvchilarni ma’naviy kamolot sari yo ‘ naltirish ; Darsda aqliy hujum, klaster, ifodali o ‘ qish, badiiy tahlil, munozara, muhokama kabi usullar dan foydalanildi . Navoiy portreti, «Navoiy va uning izdoshlari» bukleti, «So‘z gulshani» kompozitsiyasi (g‘azaldagi ismga mos keluvchi so‘zlar gul shaklida peshonabog‘da aks ettirilgan), magnitofon, kompyuterdan dars jihozi sifatida foydalaniladi. Mazkur darsda o‘quvchilar DTS talablari asosida o‘zlashtirishlari lozim bo‘lgan BKMIar quyidagilar: 5. Ijodkor va uning mahorati haqidagi bilimlar (B); 6. G ‘ azal haqidagi nazariy ma’lumot (B); 7. S he’riy vazn va qofiya haqidagi bilim (B); 8. G ‘azalning umumiy mazmuni (B;K); 9. G ‘azal turlarini ajrata olish (B;K); 10. S he’riy san’atlarni ajrata olish (B;K); 11. lirik qahramon maqsadini anglash (K;M); 12. G‘ azalni yoddan ifodali o'qiy olish (K;M); 13. G‘ azalning mazmun-mohiyatini hayotga tatbiq eta olish (K;M). Avval o ‘ quvchilar uch guruhga taqsimla nadi , guruhlar «G ‘ azalxon», «Tadqiqotchi» va «Tilshunos» deb nomla nadi . Guruh a’zolari Sarvi, Gulro‘, Sho ‘ xibadx o‘ , Oydin, Parivash, Hariddin, Devona, Tolib, Sodiq, Avvalqadam, Xurram ismli peshonabog ‘ larni taqish a di. 2

So ‘ ngra o ‘ tila digan mavzu - «Kecha kelgumdir debon...» g ‘ azalini o‘qituvchi yoddan ifodali o‘qib ber a di. O ‘ quvchilar bilan birgalikda g ‘ azalining l ug ‘ ati ustida ish olib bori ladi . Asar matni mohiyatiga kirilgach, uni yana bir marta o‘qituvchi o ‘ qib ber a di. Snundan so ‘ ng o‘quvchilarga g ‘ aza l ni- kuyga solib ijro etilgan holati eshittir iladi . «G ‘ azalxon» guruhining badiiy so ‘ zga moyilligi bor o ‘ quvchilaridan biri bu qo ‘ shiqqa yana bir buyuk zot - Abdulla Oripov ayricha «ta’rif» berganini aytib, shoirning «Munojotni tinglab» she’rini «Munojot» kuyi yangragan fonida ifodali o ‘ qib ber a di. Qani ayt, maqsading nimadir sening, Nega tilkalaysan bag ‘ rimni, ohang, Nechun kerak bo ‘ ldi senga ko ‘ z yoshim, Nechun kerak, rubob, senga shuncha g‘am! Eshilib, to ‘ l g ‘ anib ingranadi kuy, Qaylardan kelmoqda bu oh-u faryod? Kim и yig ‘ layotgan Navoiymikan, Va yo may kuychisi Xayyommikin, dod! Bas, yetar, cholg ‘ uchi bas qil sozingni, B as, yetar ko ‘ ksimga urmagil xanjar, Nahotki dunyoda shuncha g‘am bordir... Agar shu «Munojot» rost bo ‘ lsa, agar. Agar aldamasa shu sovuq simlar, Gar shul eshitganim bo ‘ lmasa ro'yo Sen beshik emassan, dorsan tabiat, Sen ona emassan, jallodsan dunyo! Eshilib, to ‘ lg ‘ anib ingranadi kuy, Asrlar g ‘ amini so ‘ ylar «Munojot» Kuyi shunday bo‘lsa, g ‘ amning o‘ziga Qanday chiday olgan ekan odamzod!.. Shundan so ‘ ng yangi mavzuni o ‘ tilgan mavzu bilan bog ‘ lash maqsadida quyidagi klaster (tarmoq) usulidan foydalanib o‘ quvchilardan javob lar ol ina di. Navoiy g‘azal mulkining sultoni: 14-15 yoshiga Lutfiyning lutfiga sazovor bo ‘ lgan «Devoni Foniy»da 600 ta g ‘ azal bor. Buyuk tasavvuf shoiri «Xazoyin ul-maoniy»da 2600 ta g ‘ azali bor. G‘azal haqida nazariy ma’lumot: arabcha oshiqona so‘z «Ayolga xushomad ma’nosinini bildiradi»: bayti matla’, oxirgi bayti maqta’ deyiladi. mu s taqil baytlardan tuzilgan g ‘ azal So‘ngra o‘quvchilarni g‘azal baytlarini ketma-ketlikka amal qilgan 3

holda sharhlashga yo‘naltiriladi. Bu ishni o‘qituvchi ing rahbarligida o ‘ quvchilarning o ‘ zlari amalga oshir a dilar. O ‘ quvchilarga murojaat qilib, shoirning ushbu g ‘ azalini bizdan oldin ham buyuk olimlar, yuzlab g ‘ azal ixlosmandlari o‘z fikri va dunyoqarashi doirasida sharhlaganini, ta’rif-u tavsif qilgani ma’lum qil ina di. G ‘ azalni o ‘ qigan har bir o ‘ quvchi beixtiyor uning lirik qahramoniga aylanadi. Qalbida ishq jo ‘ sh uradi. Go ‘ yo dardiga dardkash topadi. Navoiyning baidiiylikdagi daholigi ham ayni shundadir. Shu boisdan ham Navoiy bashariyat qalbini zabt eta olgan shoir hisoblanadi. Shundan song «G ‘ azalxon» guruhi g ‘ azalni baytma - bayt ifodali o ‘ qib borishi, «Tadqiqotchi» guruhi ularni sharhlash, «Tilshunos» guruhi a’zolari esa baytlarni til nuqtayi nazaridan tahlil etishlari ma’lum qil ina di. Guruhlardagi yangi ism olgan o ‘ quvchilar o ‘ z ismlarini sharhlab ber ishlari kerak . «G ‘ azalxon» guruhi: Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulro‘ kelmadi, Ko ‘ zlarimga kecha tong otguncha uyqu kelmadi. «Tadqiqotchi» guruhi: G ‘ azalning aksariyat so ‘ zlari o ‘ zbek tilida bo ‘ lgani uchun ham mazmuni barchaga tushunarli. Ya’ni matla’da lirik qahramon kecha (kechasi) yor («Sarvi gulro ‘ ») kelaman deb, kelmadi, shuning uchun tong otgunga qadar ko ‘ zlariga uyqu kelmaganini ma’lum qilyapti. Lirik qahramonning bu holati baytning dunyoviy mazmuni desak, uning ilohiy mazmuni haqida shuni aytish mumkinki, oshiq tuni bilan uxlamay Allohning jamoliga yetish maqsadida zikr qildi. Unga hamd-u sano aytdi. Islom ta’limotiga ko ‘ ra tasavvufda inson qalbidan tashqari yana ikkita qalb zikr qilinadi. Biri Qur’onning qalbi - «Yosin» surasi bo ‘ lsa, ikkinchisi kechaning qalbi tundir. Tasavvufda uch qalb birlashganda qilingan tilak va duolar ijobat bo ‘ ladi, degan qarash bor. Zero, «Yosin» surasining 40-oyatida: « N а quyosh oyga yetishi mumkin va na kecha kunduzdan o ‘ zuvchidir». (Quyosh, oy va yulduzlarning) har biri (bir) falakda suzuvchidir, - deb zikr qilinadi. «Tilshunos» guruhi: Baytning qofiya so ‘ zlari: Gulro ‘ - (fors-tojikcha) gulyuz. Uyqu - o ‘ zbekcha. Zid ma’noli so ‘ zlari: kecha - tong. «Sarv» (fors) tik o ‘ sadigan daraxtning nomi. «G ‘ azalxon» guruhi: Lahza-lahza chiqdim-u, chekdim yo ‘ lida intizor, Keldi jon og‘zimg‘a-yu, ul shoxi badxo ‘ kelmadi. 4

«Tadqiqotchi» guruhi: Betoqat oshiq har zamon- har zamon chiqib, ma’shuqa yo ‘ liga intizor bo ‘ ldi, hatto joni uning og ‘ ziga keldi-yu, lekin u sho ‘ x go ‘ zal kelmadi. Baytning ilohiy mazmuni: lirik qahramon Allohga munoj o t qilishda davom etyapti. «Keldi jon og ‘ zimg ‘ a» iborasi «Jondan kechmasang, jonona qayda» naqlining ma’nosiga yaqin turadi. Zero, Alloh vasliga yetishish insondan cheksiz mashaqqatni talab qiladi, go ‘ yo Farhod yor vasliga yetishish uchun metindek toshlarni kesib, tog ‘ ning narigi yog ‘ idagi suvni chiqargani yoki Majnunning o ‘ z huzur- halovatidan kechib cho ‘ l-u sahrolarda sarson kezgani kabi. «Tilshunos» guruhi: Qofiya so ‘ z: badho ‘ - (forscha) yomon fe’lli. Zid ma’noli so ‘ zlar: keldi - kelmadi. Intizor so ‘ zining ma’nosi (arabcha) termulib kutish. «G ‘ azalxon» guruhi: Orazidek oydin erkonda gar etti ehtiyot, Ro ‘ zgorimdek ham o ‘ lg ‘ onda qorong ‘ u kelmadi. «Tadqiqotchi» guruhi: Kecha yorning orazi (yuzi) dek oydin edi, shuning uchun u o ‘ zini o ‘ zgalar ko ‘ rib qolishidan ehtiyot qildi. Bu ho l oshiq hayotini qorong ‘ u, zimistonga aylantirdi, chunki yor kelmadi. Baytning ilohiy mazmunini yoritish uchun yana «Yosin» surasining 37- oyatiga murojaat qilamiz: «Tun ham ular uchun (qudratimizdan) bir alomatdir. Biz undan kunduzni sug ‘ urib olishimiz bilan birdaniga ular zulmatda qolurlar » (26-b.). Navoiy Allohning jamolini vas f qilish bilan uning o ‘ ziga nola qilyapti, o ‘ zining zikrida bo ‘ lyapti. Baytda yana bir hikmat haqiqati bor: Alloh taolo o ‘ zining jamolini hatto payg ‘ ambarlarga ham beparda ko ‘ rsatmagan. Faqat Qiyomat kuni o ‘ zining solih bandalariga jamolini beparda ko ‘ rsatadi. «Tilshunos» guruhi: Qofiya so ‘ zi: qorong ‘ u - (o ‘ zbekcha), ziyoda - nurdan mahrum bo ‘ lgan. Zid ma’noli so ‘ zlar: oydin - qorong ‘ u. Oraz - (arabcha) chiroyli yuz, jamol. Oydin - (o ‘ zbekcha) yorug ‘ , oy nuri bilan yorishgan. «G'azalxon» guruhi: Ul parivash hajridinkim, yig ‘ ladim devonavor, Kimsa bormukim, anga ko ‘ rganda kulgu kelmadi. « Tadqiqotchi » guruhi : Oshiq parivash ( yor ) ning vasliga yetolmay yig ‘ layverib uning ishqida devona majnun kabi telba bo ‘ ldi . Uning bu holini ko ‘ rganda kulmaydigan kimsa bormikin ? Oshiq Yaratganning hajrida , uning jamoliga yetishish uchun telbalarcha - ya ’ ni o ‘ zligidan 5

kechib yig ‘ lab , Ma ’ shuqaning o ‘ ziga iltijo qilyapti . Zero, chin ko ‘ ngildan yig ‘ lab, ko ‘ zyosh bilan qilingan tilak va duolar ijobati oson bo ‘ ladi. «Tilshunos» guruhi: Qofiya so ‘ zi: kuigu (o ‘ zbekcha). Zid ma’noli so ‘ zlar: yig‘i - kulgu. Parivash - (forscha- tojikcha) pariga o ‘ xshash, juda go ‘ zal, xushro ‘ y, nozanin. Hajr - (arabcha) yaqin yoki sevimli kishisidan ayriliq. -din chiqish kelishigining qo ‘ shimchasi (-dan). Devona - (forscha- tojikcha) esi past, telba. Devonavor - devonalardek. «G ‘ azalxon» guruhi: Ko‘zlaringdin necha su(v) kelgay deb o ‘ lturmang meni - Kim bori qon erdi kelgan, bu kecha su(v) kelmadi. «Tadqiqotchi» guruhi: «Ko ‘ zlaringdan nega tinimsiz suv kelyapti?» - deb so‘rab o ‘ tirmang, yor ishqida yig ‘ layverib ko ‘ z yoshlarim qonga aylandi. Bu kecha ko ‘ zlarimdan suv kelmadi. Oshiqning ortiq majoli qolmadi. Lekin u Allohning jamolidan umidvor. Uning barcha sinovlariga bardosh qiladi. «Tilshunos» guruhi: Qofiya so ‘ zi: suv (o ‘ zbekcha). Zid ma’noli so ‘ zlar: qon-suv (o ‘ zbekcha). «G ‘ azalxon» guruhi: Tolibi sodiq topilmas, yo ‘ qsa ki m qo ‘ ydi qadam, Yo ‘ lg ‘ akim, avvalqadam ma’shuqe o ‘ tru kelmadi. «Tadqiqotchi» guruhi: Lirik qahramon ushbu «begona» baytda o‘ziga dunyoviy do‘st - «tolibi sodiq» topilmasligidan shikoyat qiladi. Shunday bo‘lmasa edi, kimki yo‘lga qadam qo‘ysa, undan oldinroqda yuradigan «avvalqadam ma’shuqa» ro‘baro‘ kelmasmidi?! Uning, qo ‘ lidan yeta k lamasmidi?! O ‘ zi tanho, ojiz qoldi-ku. «Tilshunos» guruhi: Qofiya so ‘ z: o ‘ tru - (o ‘ zbekcha) yuzma-yuz, ro ‘ baro ‘ . Tolib - (arabcha) talabgor. Sodiq - (arabcha) sadoqatli. Avvalqadam - (arabcha) oldin odimlash, oldinda yurish (qo ‘ shma so ‘ z). «G ‘ azalxon» guruhi: Ey Navoiy, boda birla xurram et ko ‘ nglung uyin, Ne uchunkim, boda kelgan иуда qayg ‘ u kelmadi. «Tadqiqotchi» guruhi: Maqtada shoir da’vatga o ‘ tadi. Barchani «boda» ya’ni Alloh ishqi va u haqi dagi bilimlar bilan ko ‘ ngillarini «xurram» qilishlikka chaqiradi. Negaki kimning qalbida Allohga muhabbat kuchli bo ‘ lsa, qayg ‘ u undan yiroq bo ‘ ladi. U ma’naviy 6

barkamollikka, ruhiy komillikka yuz tutadi. Ma’naviyat yuksalgan joyda jaholat, razolat, qabohat bo ‘ lmaydi. Navoiyning ushbu umumbashariy, umummilliy g ‘ oyalari asrdan- asrga, avloddan-avlodga o‘tib, sayqal topib, yorqin nur sochaveradi. Yurtboshimiz I.A.Karimovning «Olloh bizning qalbimizda, yuragimizda» degan so ‘ zlari buyuk mutafakkirning mana shu so ‘ zlariga hamohangday. «Tilshunos» guruhi: Qofiya so‘zi: qayg ‘ u (o ‘ zbekcha). Zid ma’noli so ‘ zlar: xurram - qayg ‘ u. Boda - (forscha) mast qiluvchi ichimlik, she’riyatda ishq timsoli. Hurram - (forscha) shod, xursand. O‘quvchilar g‘azal ustida ishni yakunlashgach, har bir bayt yuksak san’atkorlik bilan naqshlangan go‘zal, betakror binoga o‘xshashini, g‘azalda badiiy jihatdan shunday qat’iy bir qoidaga amal qilinib, har bir baytda kamida bir tazod san’ati namunasiga duch kelinishi ma’lum qilinadi. Badiiy san’atlar g‘azalda asosiy ifoda va tasvir vositasiga aylangan. Alisher Navoiy ushbu g ‘ azali bilan yakpora g ‘ azalning yuksak namunasini yaratgan. Ushbu mavzudan olingan bilimlarni sinovdan o ‘ tkazish va mustahkamlash maqsadida xotira mashqi o ‘ tkaz ila di. Xotira mashqi uchun maxsus ko ‘ rgazmali qurollar a vv aldan tayyorlangan bo ‘ ladi. Kartochkalarga yangi mavzu yuzasidan beshtadan javob ( 1. «G ‘ azal» so ‘ zining lug ‘ aviy ma’nosi arabcha oshiqona so ‘ z, ayolga xushomad. 2. Matla' - g ‘ azalning birinchi bayti. 3. Maqta’ - g ‘ azalning oxirgi bayti. 4. Timsol - asli, surat, rasm ma’nolarini anglatadi. 5. Mumtoz she’riyatda may, sharob, boda, chog ‘ ir so ‘ zlari ishq timsoli sifatida qo ‘ llaniladi.) va Alisher Navoiy asarlari ro ‘ yxati (1. «Badoe ul-bidoya» («Badiiylik ibtiaosi») devoni. 2. «Navodir un-nihoya» («Nihoyasiz nodirliklar») devoni. 3. «Vaqfiya» nasriy asari. 4. «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» nasriy asari. 5. «Holoti Pahlavon Muhammad» nasriy asari) yozilgan bo ‘ ladi. Ushbu ko ‘ rgazmani guruhlarga bir necha soniya ko ‘ rsatib, o ‘ girib qo ‘ y ila di. Shu javoblarning savoli ber ila di va o ‘ quvchilardan og ‘ zaki javoblar ol ina di. Bu o ‘ yinni muntazam ravishda takrorlab borish o ‘ quvchilarning xotirasini kuchaytiradi, nazarini ziyraklashtiradi. O ‘ quvchilarni baholash 1,2,3,4,5 raqamlari yozilgan kartochkalar va guruhning tartib-intizomi, muomala madaniyati, so ‘ zlashuv odobini belgilash uchun tayyorlangan sariq rangli - rag ‘ bat, qizil rangli - jarima kartochkalari orqali amalga oshiril a di. Guruhlarning jami ballari hisobchilar tomonidan jamlan a di va har bir rag ‘ bat uchun 1 ball 7

qo ‘ shildi, har bir jarima uchun 1 ball ayrib tashlandi. G ‘ olib guruh va eng faol o ‘ quvchilar baholandi. Uyga vazifa sifatida Alisher Navoiyning «Kelmadi...) radifli g ‘ azalini yod olish topshir ila di. 8

O'xshashlar

So`z mulkining sultoni Alisher Navoiy haqida

A. Navoiy hayoti va ijodi 2

G'azal mulkining sulton

“Mirzo Ulug’bek” fojiasi qahramonlariga tavsif dars ishlanma

“Mirzo Ulug’bek” fojiasidagi qahramonlarga tavsif