Судралиб юрувчилар синфи 2 - Зоология - Презентации

Судралиб юрувчилар синфи 2

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1884.5 KB

OO ’’ zbekiston Respublikasi Xalq Tazbekiston Respublikasi Xalq Ta ’’ limi Vazirligilimi Vazirligi Muqimiy nomidagi Qo’qon Davlat Pedagogika InstitutiMuqimiy nomidagi Qo’qon Davlat Pedagogika Instituti Pedagogika fakulteti BTM yo’nalishiPedagogika fakulteti BTM yo’nalishi IIIIII «A» guruh «A» guruh talabatalaba lari Sultonova D., lari Sultonova D., Toshmatova G., Mahmudova Z.larning Toshmatova G., Mahmudova Z.larning «« Tabiatshunoslik asoslariTabiatshunoslik asoslari » fanidan » fanidan tayyorlagantayyorlagan O’qituvchi: Mahmudova M. Qo’qon– 2013 Ziyo Kelajakwww.arxiv.uz

Режа: 1. Хартумбошлилар ( Rhynchocephalia ) туркуми 2. Тангачалилар ( Squamata ) туркумига 3. Судралиб юрувчиларнинг ахамияти 4. Фойдаланилган адабиётлар Судралиб юрувчилар синфи www.arxiv.uz

• Судралиб юрувчилар синфига 8 мингдан ортиқ тур киради ва улар 4 та туркумга бўлинади.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Хартумбошлилар (Хартумбошлилар ( RhynchocephaliaRhynchocephalia ) туркуми) туркуми ўз ичига энг қадимги ўз ичига энг қадимги судралиб юрувчиларнинг шу кунга қадар яшаб келган ягона тури – судралиб юрувчиларнинг шу кунга қадар яшаб келган ягона тури – гаттерияни олади. Гаттерия катта калтакесакка ўхшайди ва бўйи 75 см гача гаттерияни олади. Гаттерия катта калтакесакка ўхшайди ва бўйи 75 см гача етади. Гавдасининг устида учбурчак шаклидаги шох пластинкалари қатор етади. Гавдасининг устида учбурчак шаклидаги шох пластинкалари қатор бўлиб жойлашади. Умуртқаларининг орасида хорда сақланади. Тепа кўзи бўлиб жойлашади. Умуртқаларининг орасида хорда сақланади. Тепа кўзи яхши ривожланган. Ноғора бўшлиғи ва ноғора пардаси йўқ. Копулятив яхши ривожланган. Ноғора бўшлиғи ва ноғора пардаси йўқ. Копулятив органи бўлмайди, бу эса судралиб юрувчилар ичида ягона ҳол ҳисобланади. органи бўлмайди, бу эса судралиб юрувчилар ичида ягона ҳол ҳисобланади. Гаттерия Ер юзида фақат Янги Зеландия ва унга яқин оролларда тарқалган. Гаттерия Ер юзида фақат Янги Зеландия ва унга яқин оролларда тарқалган. Кам ҳаракатчан ва асосан кечаси ҳаёт кечиради. Альбатрос ва бошқа кўплаб Кам ҳаракатчан ва асосан кечаси ҳаёт кечиради. Альбатрос ва бошқа кўплаб океан қушлари билан бирга ер ковакларида яшайди. Ҳашарот ва океан қушлари билан бирга ер ковакларида яшайди. Ҳашарот ва чувалчанглар билан овқатланади. 8–12 та тухуми 12 ой давомида чувалчанглар билан овқатланади. 8–12 та тухуми 12 ой давомида ривожланади. Болалари 20 йилда жинсий етилади.ривожланади. Болалари 20 йилда жинсий етилади.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Тангачалилар Тангачалилар (( SquamataSquamata ) ) туркумигатуркумига ҳозирги судралиб ҳозирги судралиб юрувчиларнинг энг кўп юрувчиларнинг энг кўп турлари киради. Буларнинг турлари киради. Буларнинг гавдаси ҳар хил тангача билан гавдаси ҳар хил тангача билан қопланган. Квадрат суяги мия қопланган. Квадрат суяги мия қутиси скелети билан қутиси скелети билан ҳаракатчан қўшилади. ҳаракатчан қўшилади. Тухумларида оқсил бўлмайди Тухумларида оқсил бўлмайди ва улар пергаментсимон парда ва улар пергаментсимон парда билан қопланган.билан қопланган.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

Тангачалилар туркуми 3-та кенжа туркумга бўлинади. • 1. Калтакесаклар ( Lacertilia ) кенжа туркуми вакилларининг ташқи кўриниши хилма-хилдир. Кўпчилигини оёқлари бўлса-да, уларнинг ичида оёқсизлари ҳам бор. Лекин оёқсиз калтакесакларда илонлардагига қарши ўлароқ тўш суяги, оёқ камари, ҳаракатчан кўз қовоқлари ва ноғора пардаси бўлади. Калтакесакларнинг 2500 дан ортиқ тури бор. Калтакесакларнинг кўпчилиги МДҲнинг жанубий ҳудудларида яшаса, тирик туғар калтакесак билан тез калтакесак ўрта ва шимолий минтақаларда тарқалган. Марказий Осиё чўлларида ҳар хил тўгарак бошлар, кечаси фаол ҳаёт кечирадиган гекконлар, кулранг эчкиэмар, агамалар ва бошқалар яшайди. Калтакесакларга яна учар аждодлар, игуаналар, урчуқсимонлар, заҳартишлилар, сцинклар оилалари вакиллари ҳам киради. Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• 2. Илонлар ( Ophidia ) кенжа туркуми вакилларининг гавдаси узун цилиндр шаклида бўлиб, деярли қисмларга бўлинмаган. Оёқлари йўқ. Қовоқлари ўзаро қўшилиб кетиб, юпқа парда ҳосил қилади. Ноғора пардаси йўқ. Ўпкаси тоқ, буйраклари тасмасимон чўзиқ. Жағ аппаратининг суяклари (танглай, қанотсимон ва тангачасимон) ўзаро ҳаракатчан қўшилган. Шу сабабли илонлар ўз ўлжаларини бутунлай ютади. Бўғма илонлар ўлжасини гавдаси билан ўраб олиб бўғади. Заҳарли илонлар эса ўлжасини заҳари билан ўлдиради .Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Заҳарли илонларни устки 2-та тиши кататлиги билан бошқа тишларидан фарқ қилиб туради ва юқори жағ суякларига ўрнашган бўлади. Заҳар тишлар жағ очилганда устки жағга вертикал, ёпилганда эса уларни учи орқа томонга қаратилади. Қора илонларнинг заҳар тишлари ичида канал бўлса, кўз ойнакли илонлар заҳар тишларининг пастки юзасида нов бўлади. Заҳар шу нов ва каналлардан илон чиққанда оқиб чиқади. Заҳар махсус устки жағ безлари томонидан ишлаб чиқилади. • Одам учун кўз ойнакли (капча илон), қора, чинқироқ илонларнинг чиқиши жуда хавфлидир. Бу илонлар республикамизнинг чўл ва тоғли туманларида тарқалган. МДҲда яна чипор илонлар ва сув илонлари кенг тарқалган. «МДҲ Қизил китоби»га 19 тур калтакесак ва 16 тур илонлар киритилган. Буларга қрим геккони, туркман геккони, хантов тўгарак боши, бўз эчкиэмар, турк калтакесаги, кавказ орти чипор илони, ўрта осиё кўз ойнакли илони, кичик осиё қора илони ва бошқалар киради.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• 3. Хамелеонлар (3. Хамелеонлар ( ChameleontesChameleontes )) кенжа туркуми вакиллари кенжа туркуми вакиллари дарахтда яшашгамослашган дарахтда яшашгамослашган судралиб юрувчилардир. судралиб юрувчилардир. Панжалари омбур шаклида, Панжалари омбур шаклида, думлари узун ва илмоқли. думлари узун ва илмоқли. Гавдаси ён томондан Гавдаси ён томондан қисилган. Кўзлари катта-қисилган. Кўзлари катта- катта ва ҳаракатчан. Кўзлари катта ва ҳаракатчан. Кўзлари бир-бирига боғлиқ бўлган бир-бирига боғлиқ бўлган ҳолда ўлжасини – ҳолда ўлжасини – ҳашаротларни ахтаради. ҳашаротларни ахтаради. Хамелеонлар ташқи муҳитга Хамелеонлар ташқи муҳитга қараб рангини ўзгартира қараб рангини ўзгартира олади. Уларнинг катталигиолади. Уларнинг катталиги 3–5 см дан 50-60 см гача бўлади.3–5 см дан 50-60 см гача бўлади. Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Тимсоҳлар ( Crocodilia ) туркуми вакиллари ҳозирги замон судралиб юрувчилар ичида энг юқори тараққий этган ва сув муҳитида яшашга мослашгандир. Боши, бўйни ва танаси, япалоқ думи, ён томондан қисилган, орқа оёғининг бармоқлари орасида сузгич пардаси бўлади. Гавдаси шох қалқон билан қопланган. Бу қалқонларнинг тагида суяк пластинкалар жойлашади. Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Тишлари жағлараро, юқориги жағ ва тиш суякларида бўлиб, худди сутэмизувчилардагидек чуқурчаларда жойлашади. Жағлараро ва юқориги жағ суякларининг ўсимталари ва танглай суякларининг қўшилишидан иккиламчи суяк танглай ҳосил бўлади. Иккиламчи танглай оғиз бўшлиғини устки бурун-ҳалқум йўли ва пастки ҳақиқий оғиз бўшлиғига ажратиб туради. Юрак қоринчаси тўлиқ 2 қисмга бўлинган, яъни юрак 4 камерали. Лекин чап юрак қоринчасидан чиққан ўнг аорта ёки артериал қон ва ўнг юрак қоринчасидан чиққан чап аорта ёки веноз қон ўзаро қўшилади. • Ҳозир тимсоҳларнинг 25-та тури маълум. Булар тропик мамлакатларнинг дарё, кўл ва ботқоқликларида яшайди. Буларга типик вакил қилиб бўйи 10 м га етадиган Нил тимсоҳи, Ҳиндистон дарёларида яшайдиган узун тумшуқли гавиал, Америкада яшовчи аллигатор ва кайманлар киради. Тимсоҳлар сувда яшовчи ва сув қирғоғига яқинлашган ҳайвонлар билан овқатланади. Қимматбаҳо териси ва гўшти учун овланади.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Тошбақалар ( Chelonia ) туркуми вакилларини асосий хусусиятларидан бири танаси устида жойлашган суяк қалқонларининг бўшлиги ҳисобланади. Боши, бўйни, оёқлари ва хавф туғилганда думи маълум даражада қалқон ичига тортилади. Қалқони ёки панцери устки бўлим – карапаксдан ва пастки бўлим – пластрондан ташкил топган. Карапакс тери ҳисобидан ривожланган суяк пластинкалар ҳамда қобирғалар ва умуртқаларнинг асосий қисмининг қўшилишидан ҳосил бўлса, пластрон қопловчи суяк пластинкалар, тўш ва ўмров юпқа шох пластинкалар билан қопланган. • Бош скелетида маълум даражада иккиламчи суяк – танглай ҳосил бўлади. Жағларида тишлари бўлмайди. Жағ суяклари қирраси ўткир шох – қин билан қопланган. Оғиз бўшлиғининг таги гоҳ кўтарилиб, гоҳ тушиб ҳавони тортишида насос ролини ўйнайди. Нафас олиш механизми яна бўйин ва оёқларининг ҳаракати орқали ҳам юзага келади, чунки тошбақаларда кўкрак қафаси йўқ.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Тошбақалар асосан нам тропик Тошбақалар асосан нам тропик ҳудудларда ва жазирама чўл ҳудудларда ва жазирама чўл зоналарда тарқалган. Тинч ва зоналарда тарқалган. Тинч ва Ҳинд океан оролларида Ҳинд океан оролларида оғирлиги 200 кг га етадиган оғирлиги 200 кг га етадиган фил тошбақаси яшайди. Ўрта фил тошбақаси яшайди. Ўрта Осиё чўл тошбақаси, Қрим ва Осиё чўл тошбақаси, Қрим ва Кавказда ботқоқ тошбақалари Кавказда ботқоқ тошбақалари тарқалган. Улар яширин тарқалган. Улар яширин бўйинли тошбақаларга бўйинли тошбақаларга киритилади. Оғирлиги 450 кг киритилади. Оғирлиги 450 кг гача борадиган шўрва ёки гача борадиган шўрва ёки яшил тошбақа ҳамда ундан яшил тошбақа ҳамда ундан кичик каретта тропик кичик каретта тропик денгизларда яшайди. Уларнинг денгизларда яшайди. Уларнинг оёқлари эшкакка айланган ва оёқлари эшкакка айланган ва қалқон ичига тортилмайди – қалқон ичига тортилмайди – улар денгиз тошбақалари улар денгиз тошбақалари дейилади. Узоқ Шарқ ва дейилади. Узоқ Шарқ ва Хитойда уссурий юмшоқ Хитойда уссурий юмшоқ терили тошбақалар яшайди. терили тошбақалар яшайди. Уларда шох пластинка Уларда шох пластинка бўлмайди. Суяк пластинкалари бўлмайди. Суяк пластинкалари анча кичик бўлиб, тери остида анча кичик бўлиб, тери остида жойлашади. Умуман, жойлашади. Умуман, тошбақалар туркумига 250 га тошбақалар туркумига 250 га яқин тур киради.яқин тур киради. Ziyo Kelajakwww.arxiv.uz

• Судралиб юрувчилар амфибияларга нисбатан турлича шароитларда яшайди. Бу судралиб юрувчиларни юқори тараққий этганлиги билан боғлиқ. Бу борада судралиб юрувчиларнинг қуруқ муҳитга яшашга мослашиши катта роль ўйнайди. Шу сабабли булар Арктика ва Антрактикадан ташқари Ер юзининг деярли ҳамма қисмида тарқалган. • Шу билан бирга уларнинг гавда ҳарорати ўзгарувчан бўлганлиги туфайли судралиб юрувчилар нисбатан юқори ҳароратли муҳитда яхши ҳаёт кечиради. Масалан, илонлар +10 С0да кам ҳаракатчан бўлиб қолади, +6 +8 С0 да эса ҳаракатдан тўхтайди, +2 +3 С0 да карахт бўлади. Гавдаси -4 -6 С0 га совуса ҳалок бўлади.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Ушбу айтилганларга кўра судралиб юрувчилар тропик зонада кўп сонли бўлиб, қутбларга борган сари камайиб боради. Яна тоғ чўққиларига чиқиб борганда ҳам буларнинг сони камайиб боради. Шунингдек, ҳаддан ташқари юқори ҳарорат ҳам судралиб юрувчилар учун ҳалокатлидир. Муҳит ҳарорати +55 С0 бўлганда калтакесаклар 1,5-4 минутда ҳалок бўлади. Бундай вақтда судралиб юрувчилар ер ковакларига яширинади ёки дарахтга чиқади. • Судралиб юрувчилар учун оптимал ҳарорат +20 +40 С0 атрофида бўлади. Ўрта минтақаларда яшовчи кўпчилик судралиб юрувчилар кундуз куни фаол бўлади, гекконлар эса тунда фаол бўлади. Тропик саҳроларда эса кўпчилик судралиб юрувчилар кечаси фаол бўлади.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Мавсумий (фасл) цикллилиги тропик ўпкаларда намоён бўлмайди. Ўрта минтақаларда ҳароратнинг пасайиши билан судралиб юрувчиларнинг ҳаммаси уйқуга кетади. • Судралиб юрувчилар яшаш шароитига қараб ерда, сувда, ер тагида ва дарахтларда яшовчи экологик гуруҳларга бўлинади. • Ерда яшовчи судралиб юрувчилар чўл, зич ўтзор, ўрмон ва ботқоқликлар муҳитларида яшайди. Бу гуруҳга судралиб юрувчиларнинг аксарият кўпчилиги киради. Масалан, илонлар, калтакесаклар, эчкиэмарлар, баъзи тошбақалар ва бошқалар. • Баъзи судралиб юрувчилар сувда яшашга мослашган. Масалан, денгиз тошбақалари, юмшоқ терили тошбақалар, денгиз илонлари ва тимсоҳлар.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Судралиб юрувчиларнинг кам сонли гуруҳи ерни ковлаб ҳаёт кечиради. Буларга кўр илонлар киради. Чўл тошбақалари ва тўгарак бошлар эса маълум вақтларини ер тагида ўтказади. • Ниҳоят, баъзи судралиб юрувчилар, масалан, хамелеонлар, айрим тур калтакесаклар, агамалар ва илонлар дарахтларда яшашга мослашган. • Судралиб юрувчилар сувда яшовчи умуртқасиз ва қуруқликда яшовчи ҳашаротлар ҳамда умуртқали ҳайвонлар билан овқатланади. Фақат баъзи бирлари (чўл тошбақалари) ўсимликлар билан овқатланади. Судралиб юрувчилар одатда ўлжаларини бутунлай ютади. Тимсоҳлар ва денгиз тошбақалари бўлак- бўлак қилиб узиб олади. Заҳарсиз илонлар ўлжаларини тириклайин ютади. Заҳарли илонлар эса аввал ўлжасини заҳарлаб ўлдиради ва кейин бутунлай ютади. Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Судралиб юрувчилар қуруқликда кўпайишга мослашган. Ҳатто сувда яшовчи денгиз тошбақалари, денгиз илонлари ва тимсоҳлар сувда яшасалар ҳам, кўпайиши учун қуруқликка (қирғоққа) чиқади. • Кўпчилик судралиб юрувчилар терисимон ёки қаттиқ оҳак пўст билан қопланган тухум қўйиб кўпаяди. Тухумларини ерга, қумга, дарахт пўстлоқлари остига қўяди. Тухумлар +15 +30 С0 атрофида 2–3 ой давомида ривожланади. • Судралиб юрувчилар ичида тирик туғувчи турлари ҳам бор. Оддий ҳолда уруғланган тухум она организмининг жинсий йўлларида тўхтаб қолади ва эмбрион ривожланади. Тирик туғиш ҳодисаси яна шимолга яқинлашиб борган сари ёки тоққа кўтарилган сари кўпайиб боради.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Судралиб юрувчиларнинг деярли ҳаммаси фойдали ҳайвонлар. Калтакесаклар илонлар қишлоқ ва ўрмон хўжалиги зараркунандалари ҳисобланган ҳашаротлар ҳамда кемирувчиларни қиради. Кўпгина калтакесаклар тулки, сассиққўзон каби овланадиган даррандаларга овқат бўлади. Ўрта Осиёда яшайдиган чўл тошбақаси майсазорларга зарар келтиради. Сув илонлари овланадиган балиқларни икраларини, чавоқларини еб, жиддий зарар етказади.Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

• Баъзи мамлакатларда заҳарли илонлар одамга жиддий зарар етказади. Шу билан бирга, илон заҳаридан тиббиётда ишлатилаётган ниҳоят қимматбаҳо хом-ашё эканлигини унутмаслигимиз керак. Заҳарли илонлардан (кўз ойнакли илон, гюрза, чарх илон) заҳар олиш учун Ўрта Осиё республикаларида илон боқиш фермалари ташкил қилинган. • Тимсоҳлар, илонлар, эчкиэмарларнинг терисидан чемодан ва портфеллар қилинади. Буларнинг тухуми, тимсоҳ ва илонларнинг гўшти баъзи мамлакатларда озиқ-овқатга ишлатилади. Шу айтилганларга кўра судралиб юрувчиларни ҳар томонлама ҳимоя қилиш керак. Ziyo Kelajak www.arxiv.uz

Фойдаланилган адабиётлар: 1. О. МАВЛОНОВ, С. ДАДАЕВ - ЗООЛОГИЯ АСОСЛАРИ маърузара матни Тошкент – 2002 2. Богданов О.П. – Ўзбекистон Ҳайвонлари. Тошкент, «Ў қ итувчи», 1983 й 3. Моисеев В.А., Кашкаров Д.Ю. – Ўзбекистоннинг Ҳайвонот дунёси. Тошкент, «Ў қ итувчи», 1990 й. 4. https://uz.wikipedia.orgZiyo Kelajak www.arxiv.uz

Похожие

Ҳашаротлар (Insecta) синфи

Денгиз юлдузлари (asteroidea) синфи

Baliqlar 2

Республика қўриқхоналарида муҳофазага олинган сут эмизувчи ҳайвонларнинг биоэкологик хусусиятлари

Сут эмизувчилар синфи туркумларининг ноёб ва йўқолиб бораётган турлари билан танишиш