Suv toshqini va yer surilishi kuchli shamol, qurg’oqchilik va ularning talofatlari, oldini olish chora tadbirlari - БЖД - Презентации

Suv toshqini va yer surilishi kuchli shamol, qurg’oqchilik va ularning talofatlari, oldini olish chora tadbirlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

781.5 KB

MAVZU:SUV TOSHQINI VA YER SURILISHI KUCHLI SHAMOL, QURG’OQCHILIK VA ULARNING TALOFATLARI, OLDINI OLISH CHORA TADBIRLARI Reja: 1. Suv toshqini sabablari. 2. Tabiiy ofatlar turlari. 3. Yer silkinish sabablari; 4. Tabiiy ofatlarning asoratlarini baholash;www.arxiv.uz

 Suv toshqini va uning talofatlari; Suv toshqini ham tabiiy ofatlar orasida eng xavflisi hisoblanadi.Suv toshqini deb, daryo, ko`l hovuzlardagi suv sathining keskin ko`tarilish natijasida ma`lum maydonlardagi yerlarni suv tagida qolishiga aytiladi.Suv toshqiniga turli omillar sababchi bo`ladi;  -Kuchli yomg`ir yog`ish oqibatida ( jala, sel quyishi):  -Qorning surunkali erishi natijasida :  -Kuchli shamol esishi natijasida ;  -Oqar daryolardagi muzliklarni yig`ilib, sun`iy to`g`on hosil qilinishi:  -Tog` jinslarining nurashi, surilishi yoki boshqa sabablar bilan suv saqlash omborlarining buzilishi oqibatida.www.arxiv.uz

 Suv toshqini kanallar va suv saqlaydigan omborlarning turli sabablarga ko`ra ishdan chiqishi oqibatida ham kuzatilishi mumkin. Umuman kanallar, suv omborlari, suv energiyasi, suv yo`llari hamda suvning o`zidan foydalanish maqsadida quriladi. Hozirgi vaqtda MDH davlatlarida suv sig`imi 1 million metr /kub dan ortiq bo`lgan suv omborlari mingtaga yaqin bo`lib, ularning suv sathi 116000 kilometr/kub ga teng. (shundan 53 ta suv ombori O`zbekiston xududida joylashgandir ) bu suv omborlarida 55,5miliard metr/kubdan ortiq suv saqlanib, ular orqali qishloq xo`jaligi suv bilan ta`minlanib, katta iqtisodiy samara olinadi. Lekin bunday gidrotexnik inshootlar biror sabablar bilan buzilsa atrofida yashovchi atrof-muhitga, insonlarga, dehqonchilikka jiddiy zarar keltiradi. Masalan, Chorvoq suv omborida 2,1 km/kub suv saqlanib, agar u buzilsa 8 metr qalinlikdagi suv Toshkent viloyatining uchta tumanini 46 km/ soat tezlik bilan harakatlanib suv bosish xavfi tug`iladi. Shunga o`xshash katta hajmdagi suv omborlari Jizzax, Sirdaryo, Buxoro, Samarqand viloyatlariga ham xavf solishi mumkin.www.arxiv.uz

 Shuning uchun suv saqlaydigan omborlarni har xil falokatlardan asrash uchun hamma turdagi ehtiyot choralari ko`rilishi lozim. Jumladan, birlamchi va ikkilamchi saqlovchi platina qurish, har bir platinalar temir betonli qorishmalardan tayyorlanishi lozim. Gidrotexnik inshootlar quyidagi sabablarga ko`ra buzilishi mumkin.  Kushli tabiiy hodisalar oqibatida: a) yer silkinishi, b) yer surilishi, v) kuchli sel kelishi,) kuchli yomg`ir suvidan yuvilib ketishi:  -Gidrotexnik inshoot jihozlarinig eskirishi va tabiiy parchalanishi oqibatida:  -Gidrotexnik inshootlarni loyihalashda va qurishda yo`l qo`yiladigan xatoliklar oqibatida:  -Gidrotexnik inshootlardan noto`g`ri foydalanish va qoidalarini buzilishi oqibatidawww.arxiv.uz

 Tabiiy ofat-bu tabiatda yuz beradigan favquloddagi o`zgarish bo`lib, u birdan insonlarning mo`tadil yashash, ishlash sharoitlarining buzilishi, odamlarning o`limi hamda qishloq xo`jaligi hayvonlarining nobut bo`lishi, moddiy boyliklarning yo`q bo`lib ketishi bilan tugaydigan hodisalardir.  Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarning sodir bo`lishning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, favqulodda vaziyat inson ongi va uning faoliyatidan tashqarida sodir bo`lishidir.www.arxiv.uz

 Tabiiy ofatlarning turlari xilma-xil: yer silkinish, suv toshqini, (gidrometeorologik) yer, tog`, qor ko`chishi, kuchli shamol, yo`ng`in, qurg`oqchilik, epidemiya, epizootiya, epifitotiya hodisalari va boshqalardir (o`lat, vabo, gemorragi isitma, toshmali terlama, sibir yara kasalligi, quturish, botulizm, va tulyarimiya kasalliklari).  Yer silkinish va uning oqibatlari:  Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va dahshatlisi bu yer silkinishidir. Yer silkinish-yer osti zarbasi va yer usti qatlamining tebranishi bo`lib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli yuizaga keladi. Yer ostki zarbasining paydo bo`lish o`chog`i, yerning ostki qatlamidagi uzoq vaqt yig`ilib qolgan energiyaning yuzaga otilib chiqish jarayoni tufayli yuzaga keladi. O`choqning ichki qismi markazi giposentr deyiladi, yerning ustki qismidagi markasi episentr deyiladi.  Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi:  - Tektonik zilzilalar;  -Vulqon zilzilalari;  -Ag`darilish, o`pirilish zilzilalari;,  -Texnogen (insonning muhandislik faoliyati bilan bog`liq) zilzilalar.www.arxiv.uz

 Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning o`chog`i asosan 70 km.gacha chuqurlikda joylashganligi qayd etilgan. Kuchli yer silkinishi oqibatida yerning yaxlitligi butunligi o`zgaradi, inshootlar, jihozlar buziladi, kommunal-energetik qismlar ishdan chiqishi, insonlar o`limi, shikastlanishi ro`y beradi. Uzoq tarixiy saboq,ya`ni yer silkinishi kishilarni ruhiy holatiga bo`lgan ta`siri, imorat va inshootlarning buzilishi, bayron qilinishi, yer yuzida vujudga kelgan o`zgarishlar (yer sathida yoriqlar va buloqlarning paydo bo`lishi)yuz bergan hodisalarning kuchini baholashga o`rgatgan.Natijada nisbiy baholash shkalasi paydo bo`lgan zilzila. Kuchi ikki xil o`lchov birligida o`lchanadi. 1. Ballarda:,2. Magnitudada. Dunyoning juda ko`p davlatlarida yer silkinish kuchi 12 balli halqaro o`lchov birligida o`lchanadi.Episentrda tog jinsi zarrachalarining seysmik tezlanishini, u yerda sodir bo`lgan o`zgarishlarga (buzilish, yorilish, vayron bo`lish va boshqalar) taqqoslagan holda,Rossiya fanlar Akademiyasi olimlari tomonidan yer silkinishining kuchini ballarda baholash shkalasi ishlab chiqilib, bu usul hozirgi kunda hamma MDH ga kiruvchi davlatlarda, jumladan,O`zbekistondaMShK( Medvedev,Shponxoer va Karnik )nomi bilan qo`llaniladi. Ikkinchi o`lchov birligi Rixter shkalasi bo`yicha Magnituda(M) hisoblanadi. Magnituda shkalasi 1935-yilda Amerika seysmologi Rixter tomonidan taklif qilingan. Magnituda yer silkinishining umumiy energiyasini ko`rsatib,u yerning maksimal surilish amplitudasi logarifmini belgilaydi va mikronlarda aniqlanadi.www.arxiv.uz

 Imoratlarga, inshootlarga yer silkinishining ta`siri va xususiyatlari:Zilzilaning kuchi ta`sirida imoratlar va inshootlar talafot ko`radi.Ko`rilgan talafot darajasi inshoot loyihasiga, ishlatilgan qurilish materiallariga bogliq.Shuning uchun hamma insahootlar va ularning ko`radigan talofotlari davlat standarti bilan tartibga solinadi. www.arxiv.uz

 Inshootlar ko`radigan talafotlar quyidagicha tasniflanadi:  1-darajali talafot.Bunda yengil shikastlanish yuz beradi.  2-darajali talafot. Og`ir bo`lmagan shikastlanishlar sodir etiladi,devorlarda katta bo`lmagan yoriqlar paydo bo`ladi.  3-darajali talafot.Inshootlarning og`ir shikastlanish ro`y beradi,devorlarda katta va shuqur yoriqlar paydo bo`ladi.  4-darajali talofat.Imorat va inshootlar ichki devorlarining to`liq buzilishi ro`y beradi.  5-darajali talofat.Imorat va inshootlar to`liq buzilish sodir bo`ladi.  Imorat va inshootlarning konstruksiyasi va qurilish materillariga qarab tasniflanishi:  A guruh-xom g`isht, paxsa devorli imoratlar:  B guruh- pishiq g`ishtdan qurilgan imoratlar:  V guruh –Temir-beton, sinchli va yog`ochdan qurilgan inshootlar;www.arxiv.uz

 Yuqoridagilarni hisobga olgan holda davlat standarti(GOST)tomonidan imoratlar guruhining har bir ballda ko`radigan talofat darajalari hisoblab chiqilgan:Jumladan:  6-ball- yer silkinish jarayonida Aguruhga mansub inshootlar 2- darajali talofat,B guruhi inshootlari1-darajali talofat ko`radi.  7ball-A guruhidagi inshootlar 3-darajali talafot ko`radi.  8 ball-A guruhidagi inshootlar 5-darajali,Bguruhidagi inshootlar ham 3,4darajali,Vguruhdagi inshootlar 2-darajali talafot ko`radi.  9 ball-B guruhidagi inshootlar4-darajali, shuningdek, V guruhidagi inshootlar 4-darajali talafot ko`radi. 10 ball- B guruhdagi inshootlar 5-darajali,Vguruhdagi inshootlar 4-darajali talafot ko`radi.  11 ball-B guruhdagi inshootlar to`liq qulaydi.Tog` jinslarinig tik va gorizantal yo`nalishdagi harakati kuzatiladi.  12 ball-amalda yer yuzasida tik inshoot qolmaydi. www.arxiv.uz

 Yer silkinishi keltiradigan talofot inshootning turiga ,konsruksiyasiga bog`liq bo`lish bilan bir qatorda, qurilish maydonlarinig muhandis- geologik sharoitiga,ya`ni tog` jinslari turlarining mustahkamlik darajasiga, xossa va xususiyatlariga bog`liq. Masalan, 1966 yili Toshkent da sodir bo`lgan yer silkinishi natijasida, shaharning yer osti suvlari sathi yer yuziga yaqin bo`lgan pastqam joylarga joylashgan imoratlar kuchli talafot ko`rdi.Shundan keyin1966 yili shahar hududida qayta muhandis- geologik xaritalash ishlari o`tkazilib, shahar markasi tuproq sharoiti nuqtai nazaridan 9 ballik mintaqaga o`tkazildi.Bu degan so`z, 9 ballik mintaqada quriladigan inshootlar konstruksiyasiga va usuliga ma`lum talablar qo`yish va ularni bajarishni talab etadi.www.arxiv.uz

KUCHLI SHAMOL, QURG`OQCHILIK VA ULARNING OQIBATLARI  Kuchli shamol ham insonlar hayotiga va xalq xo`jaligiga jiddiy zarar yetkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega.Bu ofatning tezligi 30-90 metr/sek ga etadi. O`rta Osiyo mintaqalarida shamolning kuchi 40-60m/s ni tashkil etadi. O`zbekistonning Xovos, Bekobod tumanlarida esa 50-60m/s ni tashkil etadi. Kuchli shamolning paydo bo`lishi, ya`ni atmosferada muvazanatning buzilishi natijasida havo oqimi juda katta tezlikda harakatlanib, ba`zi joylarda u o`rama harakatga aylanib ketadi. Bunday ofat oqibatida odamlarning halok bo`lishi, inshootlarning buzilishi, ekinzorlarning payhon bo`lishi, elektr, telefon tarmoqlarining izdan chiqishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Bu ofatlardan eng ishonchli saqlovchi omil- bu himoya inshootlari (metro,yerosti yulaklari,uylarning yerto`lalari va boshqalar) hisoblanadi. Bu ofatdan saqlanishning yana bir omili- ofat haqida odamlarni o`z vaqtida ogoh qilishdir. Hozirgi paytda ob-havoni bir necha kun oldin ayta oladigan zamonaviy uslublar yaratilganki, bularning bergan ma`lumotlariga asosan oldindan ehtiyot choralarini ko`rish mumkin bo`ladi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, kuchli shamol ofati yuz berganda fuqaro muhofazasi tizimlari davlat organlari xodimlari boshchiligida qutqaruv va buzilgan joylarda tiklash ishlarini bajaradi, jabr ko`rganlarga birlamchi tibbiy yordam ko`rsatadi.www.arxiv.uz

 Qurg`oqchilik ofati ham O`zbekistonga xos bo`lib, ilgari bu holatga deyarli e`tibor berilmagan. Lekin keyingi yillarda ekologiyaning haddan tashqari buzilishi, suv resurslaridan noto`g`ri foydalanish va boshqa sabablar oqibatida bizning mintaqada ham bunday ofatlar aynan hozirgi paytda kuzatilmoqda. Qurg`oqchilikda odamlarning o`limi daraxtzorlar va ekinzorlarning qurishi, kuchli yong`inlarni chiqishi va turli xil kasalliklarni tarqalishiga imkon yaratiladi. Ta`kidlash lozimki, O`zbekistonda qurg`oqchilik muammosi Orol dengizi bilan bog`liqdir.www.arxiv.uz

 Tog` hududlarida kuchli yomg`irlarning yog`ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo`lgan daryo toshqinlarini, tog` yon bag`irlarida nuragan tog` jinsi bo`laklarini suv oqimi bilan tekislikka tomon oqizib turilishi sel hodisasi deb yuiritiladi. Sel massasining taxminan 50-60 foizi turli kattalikdagi tog` jinsi yig`indilaridan, o`simlik va daraxt bo`laklaridan iborat bo`ladi. Sel oqimining davomiyligi 0,5-2soatdan 12 soatgacha, tezligi 5-8metr/ soatgacha yetishi mumkin, sel massasining zichligi esa 1,2-1,9 tonna/metrni tashkil etadi. Bunday ko`rsatkichlarga ega oqim juda katta- kuch bo`lib, xalq xo`jaligiga sezilarli zarar keltiradi, oqim yo`lida uchragan inshootlarni, yo`llarni, qishloq va shaharlarni, bog`larni, ko`priklarni vayron qilib ketadi, ulkan maydonlarni loy, tosh, qum qatlamlari bilan ko`mib tashlaydi.www.arxiv.uz

Похожие

Suv toshqini

Kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqıbatlari

Markaziy osiyodagi tabiiy xarakterdagi favqulotda vaziyatlar, himoya choralari va zararini kamaytirish

Aholining is gazidan zaharlanishini oldini olish

Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirish va hisobga olish