Yozuv, uning paydo bo`lishi, taraqqiyoti va yozuv vositalari - Лингвистика - Презентации

Yozuv, uning paydo bo`lishi, taraqqiyoti va yozuv vositalari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2911.5 KB

Yozuv, uning paydo bo`lishi, taraqqiyoti va yozuv vositalari Reja 1. Yozuvning paydo bo`lishi uchun turtki bo`lgan omillar. 2. S h akldan harfga o`tish uchun zaruriyat. 3 . Yozuv va uning tarixi h a q ida www.arxiv.uz

Kishilik jamiyati o`z tarixining ko`proq qismini Yozuvsiz o`tkazgan. U Yozuvga etib kelguncha uzoq yo`lni bosib o`tgan va nutqni yozib olish uchun bir necha ming yil ilgarigina belgilar qo`llanila boshlagan. Bu qariyb olti ming yil ilgari, eramizdan oldingi to`rtinchi ming yillikda sodir bo`lgan, deb hisoblaniladi. Biroq 1901 yili Transilvaniyada, Terteriya posyolkasi (Ruminiya) yaqinida arxeologlar juda ham ko`p sirli rasm-belgilar chizilgan uchta sopol taxtacha topishdi. Bular deyarli etti ming yillik o`tmishga ega yozma yodgorliklar edi. Odamning tajribasi va bilimi orta borgan sari unda bilganlarini yodda tutish va boshqalarga berish zarurati tug`ildi. Zamonaviy til bilan aytganda, axborotni saqlash va uzatish problemasi kelib chiqdi. www.arxiv.uz

Bevosita aloqa bog`lash yo`li bilan buni amalga osh i rish qiyin emas edi, biroq bu holda inson xotirasining mukammal emasligi tufayli ko`p axborotlar esdan chiqib qolgan, yo`qolgan. Bunga fazo hamda vaqt asosiy to`sik bo`lib, yozilgan so`zgina ulardan ustun kela olardi. Buyumlardan dastlab mnemonika vositalari yoki «eslatuvchi» vositalar sifatida foydalanish zamonaviy Yozuvga olib keluvchi mashaqqatli uzoq yo`ldagi birinchi qadam bo`ldi. Bu vositalar fikrni uzatmas, balki uni faqat eslatardi. Biror narsani eslab qolish uchun ro`molning uchini tugish odati shundan qolgan. So`ngra buyumlarga konkret ma`no berila boshlagan. Ular oldindan kelishib olingan narsalarni bildiruvchi o`ziga xos signallar, shartli belgilar bo`lib hisoblangan. Cho`pxatga yoki daraxt tanasiga kertib belgi solish, tugunlar, tizimchalar, urush e`lon qilish vaqtida esa kamon o`qi va boshqa buyumlar Shunday shartli belgi vazifasini o`tagan. Buyumga ma`no birkitib qo`yishning bu usuli «buyumli Yozuv» deb atalgan. www.arxiv.uz

Qadimgi xitoylar ham hisob-kitob va yodda saqlash uchun tizimchalardagi tugunlardan foydalanganlar. Qadimgi xalqlarda vaqt hisobi ham ko`pincha tutunlar bilan olib borilgan. Eramizdan oldingi V asrda yashagan qadimgi Yunon mashhur tarixchisi Gerodot hikoya qilgan Doro kalendari bunga misol bo`la oladi. Gerodotning ta`kidlashicha, Eron shohi Doro I Skifiyaga yurish qilganida Dunay daryosiga maxsus qurilgan ko`prikdan o`tgan. Ko`prikni saqlash, qo`riqlash uchun Doro o`z ittifoqchisi bo`lmish ioniyaliklarni qoldirgan. Ularga oltmish tugunli kamar berib, bunday degan: «...Bu kamarni olinglar: endi gapimga quloq solinglar: mening skiflarga qarshi chiqqanimni ko`rishingiz bilanoq, shu vaqtdan boshlab har kuni bitta tugunni echaveringlar. Agar tugunlar bilan ko`rsatilgandagi kunlar tugasa-yu men shu vaqt ichida qaytmasam, o`z vatanlaringizga jo`nayveringlar. Hozircha ko`prikni qo`riqlanglar va uni mumkin qadar but saqlashga harakat qilinglar. Bu bilan menga katta yordam ko`rsatgan bo`lasizlar». Tugunlardan iborat kalendardan Sibir, Gvineya, Polineziya, SHarqiy Afrika xalqlari ham foydalangan. www.arxiv.uz

XVII asr oxirida muhim siyosiy hujjat hisoblangan vampum ham bizga ma`lum. Penna vampumi deb ataluvchi, o`rtasiga ikkita qora shakl (kishi shakli) tushirilgan bu oq kamarni lenilenape qabilasidan bo`lgan hindular o`rtasidagi tinchlik va hamkorlik garovi sifatida taqdim qilganlar. Hozirgi Peruning azalgi aholisi inklarning tugunlardan iborat maktubi – kipu - buyumli Yozuvning ajoyib namunasi bo`lib hisoblanadi. Bunda buyumli Yozuvning hamma imkoniyatlari ochib berilgan, deb sanaladi. Kipu chalkash-chulkash bog`langan, tugilgan tizimchalar osilgan yo`g`on arqon yoki tayoqchadan iborat maktubdir. Tizimchalar va tugunlarning soni, ularning katta-kichikligi, joylashishi va rangi turli ma`noni anglatgan. Kipuning og`irligi ba`zan to`rt kilogrammcha kelgan. Bo`yalmagan tizimchalar sonli hisob uchun va muhim voqea-hodisalarni yodlab qolish uchun, rang-barang tizimchalar esa ancha murakkab xabarlar uchun qo`llanilgan. Hindlarda har bir rang muayyan ma`noni: qora rang - baxtsizlikni, o`limni, binafsharang - xavf-xatafni yoki dushmanlikni, qizil rang - urushni, oq rang - tinchlikni, sariq rang - oltinni, yashil rang - don-dunni bildirgan. Hindlar turli ranglarni va tugunlarni turlicha qo`shib ishlatib har xil xabarlarni bildirish imkoniyatiga ega bo`lganlar. Ba`zi olimlar, kipuga qonunlar majmui, xronikalar, xatto she`rlar yozilgan bo`lishi mumkin, degan fikrni aytmokdalar. Boshqa olimlar esa murakkab Yozuvlarni tugunlar va rangba-rang tizimcha yordamida amalga oshirish mumkin emas demoqdalar. Penna kamari (maktub) www.arxiv.uz

Hindlarda har bir rang muayyan ma`noni: qora rang - baxtsizlikni, o`limni, binafsharang - xavf-xatafni yoki dushmanlikni, qizil rang - urushni, oq rang - tinchlikni, sariq rang - oltinni, yashil rang - don-dunni bildirgan. Hindlar turli ranglarni va tugunlarni turlicha qo`shib ishlatib har xil xabarlarni bildirish imkoniyatiga ega bo`lganlar. Ba`zi olimlar, kipuga qonunlar majmui, xronikalar, xatto she`rlar yozilgan bo`lishi mumkin, degan fikrni aytmokdalar. Boshqa olimlar esa murakkab Yozuvlarni tugunlar va rangba-rang tizimcha yordamida amalga oshirish mumkin emas demoqdalar. Hozirgi vaqtda ham ishlatish qulay bo`lgan joylarda signalizatsiya uchun buyumli Yozuv printsipidan foydalanilmoqda; masalan, suv yo`llarida xatarli joylarni ko`rsatib turadigan suzg`ich - bakenlar, mayoqlar va signal bayroqchalari - dengizda, svetofor va semaforlar - quruqlikdagi yo`llarda, signal lampochkalari - xar xil priborlarda qo`llaniladi. Bularing hammasi «axborot hassalari» va perulik cho`ponlarning tizimchalariga «qarindosh»dir. Buyumli Yozuv o`zining asosiy vazifasini bajara olmadi: insoniyatniig to`plangan bilimlarni saqlab, yodlab qoladigan o`ziga xos xotirasiga aylana olmadi. Ijtimoiy turmush murakkablashgan sari bunga ehtiyoj tobora ortib borardi. Urf-odatlar, an`analar shakllandi, ularni yangi avlodga etkazish lozim edi. Mehnat taqsimoti va mol ayirboshlash aniq hisob yuritishni talab qilardi. Qabila boshliqlari va kohinlar ajralib chiqdilar, ularning faoliyatini abadiylashtirish zarur edi. www.arxiv.uz

Tadqiqotchilarning fikricha, piktografik Yozuv neolit davrida, tarqoq urug`dosh guruhlar qabilaga birlasha boshlagan vaqtda uzil-kesil shakllangan. Piktografik belgilar hozirda ham keng qo`llaniladi. Magazin va ustaxonalarning viveskalaridagi mollar tasviri, ko`cha harakatini tartibga solib turuvchi belgilar, zaharli moddalar solingan idishlar devoridagi bosh suyagi, chalishtirilgan suyaklar tasviri va yo`nalishni ko`rsatuvchi qo`l yoki strelkalar rasmi va hokazo shular jumlasidandir. Masalan, SHimoliy Osetiyada marhumning fazilatlari yoki iste`dodini bildiruvchi piktografik belgi chizish odati saqlanib qolgan: mohir chavandozning qabr toshida - ot yoki egar, olimning qabr toshida - kitob, mohir tikuvchi qabr toshida esa tikuv mashinasi tasvirlanadi. Tadqiqotchilar piktografiyani fikrni Yozuv bilan ifodalashning dastlabki usuli deb hisoblaydilar. Piktografiya yaqqolligi tufayli hammabop bo`lgan-u, biroq ma`no, mazmunni ixtiyoriy sharhlashga yo`l qo`ygan. Rasm fikrni aniq ifodalashga imkon beradigan,ko`p joyni egallaydigan vosita bo`lganligidan mavhum tushunchalarni rasm yordamida anglatish juda qiyin edi. Bir xildagi buyumning tasviri turli piktogrammalarda turlicha chiqqanligi, harakatlar, voqealar ham har xil tasvirlanganligi sababli bayon qilinayotgan ma`lumotlarning aniqligi buzilgan. Masalan, «qurol» bir joyda nayza ko`rinishida chizilgan bo`lsa, boshqa joyda kamon va o`q, yana bir joyda to`qmoq shaklida tasvirlangan. Yozuv biladiganlar nihoyat darajada kam bo`lganligidan va Yozuvdan tasodifiy hollardagina foydalanilganligidan piktografik Yozuvning kamchiliklari ko`zga tashlanmagan. Lekin davlat tuzumi rivojlanib, yozishmalar kundalik ishga aylana borgan sari Yozuvga ehtiyoj ortavergan, Yozuv kundalik hayotda zaruratga aylangan. YOzishni tezlashtirishga ehtiyoj tug`ilgan. Har bir tasvirdagi rasm asta-sekin soddalashib borishi va ularning hammasi aniq grafik belgilarga ajralib ketishi qonuniydir. Muayyan rasm buyumning nomi bilan atalgan, buyum tasvirlovchi bo`lib qolgan. Yozuv bitiladigan material belgi-rasmlarning shakliga jiddiy ta`sir ko`rsatgan. Masalan, Old Osiyoda to`g`ri burchakli yoki cho`zinchoq doira shaklidagi sopol taxtachalarga belgilar chizilgan. Loyning qovushqoqligi taxtachalarga aylana chiziqlar chizishni qiyinlashtirgan, shuning uchun pona shaklidagi belgilar - mixxat ishlab chiqilgan. Misrda asosiy Yozuv materiali sifatida papirusdan foydalanilgan; papirus - xat yozish uchun maxsus tayyorlangan birinchi materialdir. Misr Yozuvlari tasviriyligi bilan ajralib turadi. Xususan toshga o`yib yozilgan xatlar ko`zga yaqqol tashlanadi. Ular ko`pincha naqsh bilan mohirona uyg`unlashtirilgan. www.arxiv.uz

YOzma yodgorliklarning but holda saqlanishi ham uning qanday materialga bitilganiga bog`liq bo`lgan. Tez yirtiladigan, uvalanadigan, mo`rt materialga bitilgan xatlar yo`q bo`lib ketgan, pishiq, mustahkam asosga bitilgan Yozuvlar esa zamonamizgacha saklanib qolgan. Uzoq o`tmish sadolarini bizga ayni shu Yozuvlar etkazmoqda. Eron podshohi Doro I ning toshga o`yib yozilgan quyidagi dabdabali ogohlantirishi Shunday Yozuvlardan biridir: «Doro, shahonshoh deydi: Sen, kelgusida mening buyrug`im bilan qoyaga o`yilgan mana shu Yozuvni yoki ana shu tasvirlarni ko`rasan, - Ularni vayron qilma! Qudrating etar ekan, ularni ehtiyot qil». Yozuvning rivojlanishi haqidagi hikoyamizga qaytaylik. Zamonavny Yozuvga olib keladigan yo`ldagi navbatdagi bosqich jumlalarning ayrim tushunchalarga, so`ngra so`zlarga bo`linishidan iborat bo`ldi. Piktogramma ayrim elementlarga (gap bo`laklariga) bo`linmasdan fakat tugallangan fikrnigina ifodalar edi, endi har bir tushunchaga va konkret buyumga belgi-rasm birkitib qo`yildi. Ulardan, o`z navbatida, Yozuv paydo bo`ldi. Bunday belgilar sistemasi – ideografiya - boshqarish, hisob yurgizish, konunlarni yozish va shu kabi boshqa ishlar uchun barqaror, aniq Yozuvga ehgiyoj sezgan davlat ko`lamida tartibga solingan. Bir qancha mamlakatlarda (Misr, SHumsr, Xitoy, Krit oroli) ideografiya jamiyat taraqkiyotining o`sha bir xil bosqichida, qulchilik davlati bilan birga paydo bo`lib, uning bag`rida kamolotga erishgan - yuksak darajada tarqqiy qilgan. www.arxiv.uz

Ideografik Yozuv axborot mazmunini bayoi qilishi bilan birga, tilning lug`aviy tarkibini ham belgilab bergan. Belgi rasmlarning izchilligi endi manzaraning injiqligiga bog`liq bo`lgan, u tilning o`ziga xos sintaktik tuzilishini aks ettirgan. Ma`nosi aniq va tasvirlanishi oson bo`lgan so`zlar uchun belgi-ideogrammalar yaratilishi grafik shakllarni soddalashtirish yo`lidan borgan. Masalan: Mavhum va murakkab tushunchalarni bayon qilish ancha qiyin bo`lgan. Biroq bu qiyinchilik xam bartaraf etilgan. Mirzalarning barcha qiyinchiliklarni chetlab o`tishdagi ijodkorligi kishini hayratda qoldiradi. Masalan, kadimgi misr Yozuvlarida tasviriy-ramziy printsip mohirona qo`llanilgan. Jangchi so`zi ikki qo`l shaklida tasvirlangan: bir ko`lga qalqon va ikkinchi qo`lga nayza ushlatilgan. Bu ideogramma jang, jang qilish tushunchalarini ham anglatgan. YUrmoq fe`li qadam tashlayotgan ikki oyoq, ko`rmoq fe`li - ikki ko`z shaklida tasvirlangan. Xasislik, ochko`zlik so`zlari - timsoh tasviri orqali, salkin, sovuk so`zlari esa suv oqib chiqayotgan idish tasviri bilan ifodalangan. Krit Yozuvida Xitoy Yozuvida www.arxiv.uz

Hozirgi zamon tilida biz ham belgi-ideogrammalardan foydalanamiz. Bular raqamlardir; biz ularni, mazmuni qaysi tilda bayon etilganligidan qat`iy nazar, tekstdan bilib olamiz. Lekin ular har xil o`qilishi mumkin. Matematikadagi, ximiyaviy formulalardagi belgilar, xalqaro o`lchov birliklari sistemasi tomonidan qabul etilgan turli shartli belgilar ham ideogrammalar bo`lib hisoblanadi. Masalan, tenglamani olaylik: 128081563033616 = : 4604 x 1151 tenglamasi turli tillarda turlicha eshitilsa xam, doimo bir xil yoziladi. Qadimgi mirzalarning tirishqoqligi, ijodkorligiga qaramay, ideografik Yozuvda, umuman olganda, jiddiy kamchiliklar bo`lishi nutqni yozishning yangi printsiplarini izlash zaruratini tug`dirgan. Ideografiya mavhum tushunchalarni belgilar bilan ifodalasa-da, so`zlarning grammatik formalarini ko`rsatib bera olmagan, shu tufayli tushunchalar o`rtasidagi bog`lanishni aniq anglatmagan. Ideografiya sistemasining bartaraf etilishi eng qiyin bo`lgan kamchiligi - unda belgilarning juda ham ko`pligidir. Jamiyat taraqqiyotining ayrim bosqichlarida ideografik Yozuvda o`n minglab belgi bo`lgan. SHu bilan birga, piktogrammalardan olingan, buyumni yakqol tasvirlaydigan belgilar o`z «modellari»ga o`xshamaydigan bo`lib qolgan. Bunday belgilar bilan yozishni va uni o`qishni o`rganish uchun yillar kerak bo`lgan, hammada ham bunday imkoniyat bo`lavermagan. Qadimgi xalqlar Yozuvni mu`jizaviy san`at hisoblab juda qadrlaganlar, Yozuvni o`zlarining katta xudolari yaratgan deb, shunga ishonganlar. Bobillar Yozuv va xisobning ijodkori deb, koinotni yaratuvchi iloh Marduqning o`g`li, donolik tangrisi Nabuni, qadimgi misrliklar esa donolik tangrisi Totani hisoblaganlar. Bu ikkala xudo odamlarning taqdirini belgilab beradigan, har kimning taqdirini uning peshonasiga «qismat tayoqchasi» bilan yozib qo`yadigan hukmdorlar deb atalgan. Qadimgi xitoylar Yozuvning ijodkori sifatida ajdarxo tumshuqli xudoni - TSan TSzeni, hindlar Braxmani, qadimgi germanlar, ularning e`tiqodicha, sehrli Yozuv - runanipg ijodkori hisoblangan xudo Odinani e`zozlaganlar. Qadimgi Yunonlar son, o`lchov va alifbeni xudo Germes yaratgan dsb bilganlar, odamlarga bu san`atni Germes o`rgatgan emish. Yozuv undan bexabar odamlarga shu qadar mu`jizaviy ta`sir ko`rsatganki, uni imtiyozli kishilargagina ato etilgan in`om hisoblab, oddiy odamlar uni tushunolmaydi, bilolmaydi deb, shunga ishonganlar. Xat-savodli kishilar alohida tabaqaga kiritilgan; kohinlar, mirzalar, olimlar va davlat arboblari shular jumlasidandir. Mirzalik hurmatga sazovor kasb hisoblangan. Hatto aslzodalar, to`ralar, yuqori mansab egalari ham o`zlarini yozib o`tirgan qiyofada tasvirlatishni yaxshi ko`rganlar. www.arxiv.uz

Bo`g`inlar Qadimgi Misr, Shumer, Ossuriya, Bobil, Qadimgi fors, xitoy va boshqa ideografik Yozuv sistemalarida ajralib chiqqan. Odatda bir bo`g`inli ideogrammalar - «rebus» usulida bo`g`inlarga aylangan. Biroq turli tarixiy sharoitlar taqozosi bilan qadimgi Yozuvlar ba`zan sof bo`g`inlarga aylanishga ulgura olmay, muomaladan chiqib ketgan. Boshqa, ancha «yoshroq» Yozuvlar esa, aksincha, qadimgi ideografik sistemaning bslgilar asosidan foydalanib, bo`g`inli Yozuvga aylangan (masalan, yapon Yozuvi). Xitoy Yozuvining rivojlanish yo`li o`ziga xos bo`lgan. Bo`g`inli Yozuv sistemasi o`rganish va qo`llanish uchun ideografik Yozuvga qaraganda ancha qulay bo`lgan. Undagi belgilar soni ikki-uch yuzdan oshmagan va bir necha belgidan kam bo`lmagan, shunga ko`ra Yozuv ancha ixchamlashgan, tilning fonetik va grammatik tuzilishini aniqroq aks ettirgan. Shunday bo`lishiga qaramay, til oz bo`g`inlardan «yig`ilgan» holdagina bo`g`inli Yozuv o`zini oqlay olgan. Boshqa hollarda Yozuv ixchamligini yo`qotgan - ko`p joy egallaydigan bo`lib qolavergan. www.arxiv.uz

• Qadimgi Misr Yozuvida dastlab undosh tovushlar ajratilgan, bupga qadimgi Misr tilida bir tovushdan tuzilgan logogrammalar bo`lganligi yordam bergan. • Birinchi alifboni eramizdan oldingi ikkinchi ming yillikda finikiyaliklar yaratgan. Bu alifbo yigirma ikki xarfdai iborat bo`lgan, harflar faqat undosh tovushlarni yoki undosh va unli tovushlardan tuzilgan bo`g`inlarni ifodalagan. CHunki finikiyaliklar tili semit tillari gruppasiga mansub bo`lib, unda undosh tovushlar asosiy rol o`ynagan. So`zlarning ildizi undosh tovushlardan tuzilgan. Unli tovushlar esa asosan grammatik bog`lanishlarni va so`zning shakli (formasi)ni ifodalagan. SHu sababli finikiyaliklar alifbosi Yozuvning bo`g`inli va harf-tovushli sistemalari o`rtasida oraliq masofani egallagan. Fipikiyaliklar alifbosidagi belgilarning shakli sodda bo`lib, yozish uchun ham, yodlab qolish uchun ham qulaydir. www.arxiv.uz

Bugungi kunda Yozuvning to`rt yuzga yaqin turi ma`lum. Har bir Yozuv sistemasi jonli, o`zgaradigan, rivojlanadigan bir butundir, qachonlardir aytilganlarni turlicha yozib olish usullarining ajoyib ravishda uyg`unlashgan chiroyli birikmasidir. Bu sistemalarni o`rganish sohasida aktiv ish olib borilayotganiga ikki yuz yildan ham ko`p bo`ldi. Ayrim Yozuvlarning siri to`la ochildi, boshqalari esa o`z navbatini kutmoqda. Shumerlarning eng qadimgi, eramizdan oldingi to`rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillikning boshida yozilgan hujjatlari hali jumboqligicha turibdi; Shumerlar jamiyat taraqqiyotining ilk bosqichida misrliklar bilan birga turgan va umuman, Yozuvning dastlabki ijodkorlaridan biri bo`lgan. Shumerlarning ancha keyinroq yozilgan xatlarigina o`qilgan, xolos. Finikiyaliklar Yozuvining qanday paydo bo`lganligi bizga shu kungacha noma`lum. Tadqiqot ishlari vaqtida bizga mutlaqo noma`lum Yozuv topilib qolishi ham ehtimoldan xoli emas. www.arxiv.uz

Bo`g`inli Yozuv harfga olib borayotgan yo`ldagi navbatdagi qadam bo`ldi. Bu mutlaqo yangi g`oya edi, uning yuzaga kelishi yuksak abstrakt (mavhum) tafakkurni talab qilardi. Bu osonlikcha qo`yiladigan qadam emas. YAxlit ma`no anglatadigan so`zni birinchi marta hech qanday ma`noni bildirmaydigan qismlarga bo`lib yuborish uchun ma`noni go`yo ahamiyatsiz bir narsa hisoblab, tovush qobig`ini undan ajrtish kerak edi. Holbuki so`z ma`noni anglatish, etkazish maqsadidagina mavjuddir. Buning uchun insoniyatga qariyb ikki ming yil kerak bo`ldi. Agar dastlabki ideografik sistemalar eramizdan oldingi to`rtinchi-uchinchi ming yilliklarda vujudga kela boshlagan bo`lsa, bo`g`inli szuv sistemasi faqat eramizdan oldingi ikkinchi-birinchi ming yilliklardagina paydo bo`ldi. Bo`g`inlar Qadimgi Misr, Shumer, Ossuriya, Bobil, Qadimgi fors, xitoy va boshqa ideografik Yozuv sistemalarida ajralib chiqqan. Odatda bir bo`g`inli ideogrammalar - «rebus» usulida bo`g`inlarga aylangan. Biroq turli tarixiy sharoitlar taqozosi bilan qadimgi Yozuvlar ba`zan sof bo`g`inlarga aylanishga ulgura olmay, muomaladan chiqib ketgan. Boshqa, ancha «yoshroq» Yozuvlar esa, aksincha, qadimgi ideografik sistemaning bslgilar asosidan foydalanib, bo`g`inli Yozuvga aylangan (masalan, yapon Yozuvi). Xitoy Yozuvining rivojlanish yo`li o`ziga xos bo`lgan. Bo`g`inli Yozuv sistemasi o`rganish va qo`llanish uchun ideografik Yozuvga qaraganda ancha qulay bo`lgan. Undagi belgilar soni ikki-uch yuzdan oshmagan va bir necha belgidan kam bo`lmagan, shunga ko`ra Yozuv ancha ixchamlashgan, tilning fonetik va grammatik tuzilishini aniqroq aks ettirgan. Shunday bo`lishiga qaramay, til oz bo`g`inlardan «yig`ilgan» holdagina bo`g`inli Yozuv o`zini oqlay olgan. Boshqa hollarda Yozuv ixchamligini yo`qotgan - ko`p joy egallaydigan bo`lib qolavergan. www.arxiv.uz

Eski Turkiston xalqlari, jumladan o’zbеk xalqi ham, qadimdan yuksak madaniyatli xalq sifatida dunyoga tanilgan. Arab istilosiga qadar, Movaraunnahrda ruy, uyg’ur, sug’d, moniy va braxma (braxmon) yozuvlari qo’llanilgan. Diniy mazmundagi asarlar braxma yoki moniy yozuvida, rasmiy hujjatlar uyg’ur yoki sug’d yozuvida yozilgan. Shu bilan birga bu yozuvlarning qo’llanilishi ma'lum xudud, davr va xalq bilan bilan bog’liq bo’lgan edi. www.arxiv.uz

Qayd etilgan yozuvlarda bitilgan ko’p yozma yodgorliklar hozirgacha saqlanib kеladi. Runiy yozuvida O’rxun Enasoy tosh bitiklari, uning o’rniga kеlgan uyg’ur yozuvida (uni Mahmud Qoshg’ariy “turkcha yozuv” dеb nomlaydi)-qadimgi turkiy yodnomalar (8-10 asr) “Oltin yorug’” budda va xristian diniga oid yodnomalar, yuridik hujjatlar, sug’d yozuvida –xitoy dеvorining g’arb tarafidan topilgan hujjatlar (1906 yili ingliz olimi Arnold Stеyn tomonidan topildi). www.arxiv.uz

Moniy yozuvida –“Huastualif” yodgorligi yozilgan uyg’ur yozuvi, arab yozuvi bilan barobar, 1,5 asrgacha qo’llanildi. “Qutadg’u bilig”ning Vеna (Xirot) nusxasi (11 asr), «O’g’uznoma» ning qadimiy nusxasi (13 asr oxiri), Xorazmiyning «Muhabbatnoma» (1353 yil) asarining qadimgi nusxasi, “Latofatnoma”, “Mahamud asror” (14- 15 asrlar) kabi asarlarning ayrim nusxasi yoki parchalari uyg’ur yozuvida bitilgan. Uyg’ur yozuvi asosida kеlib chiqqan, arab va runiy yozuvlaridan farqli o’laroq, undagi tovushlar ayrim harflar bilan ko’rsatilgan. Runiy yozuvi ham qadimgi sug’d yozuvi nеgizida paydo bo’lgan dеgan taxlitdagi nazariya hozirda asosiy o’rinni egallaydi. www.arxiv.uz

Yozuv va uning tarixi h a q ida Har so’zki ko’ngildan o’ldi mavjud, Xat b o’ lmasa, b o’ lgay erdi nobud. ( Munis) Yozuv fikrning tashqi ifodasidir. Yozuv orqali kishilar o’z fikrlarini bir-birlariga bildiradilar, avlodlarga qoldiradilar. Yozuv orqali biz minglab yillar orqali oldin o’tgan voqеalar, shaxslar, ilm va odatlar tqo’g’risida ma'lumotga ega bo’lamiz, til, madaniyat, fan, ijtimoiy hayotda bo’lgan voqеalardan xabardor bo’lamiz. Ana shunday himmatga ega bo’lgan yozuv birdan paydo bo’lmadi, xatto hozirgacha o’z yozuviga ega bo’lmagan xalqlar bor. Masalan, Amеrikadagi ba'zi mahalliy qabila va urug’lar hozirgacha o’z yozuviga ega emas. Sobiq Ittifoq tarkibidagi 50 ga yaqin xalq va etnik guruhlar ham XX asrning 20-yillarida o’z yozuviga ega bo’ldilar. Turkiy tillarning yozuvi tarixi h a q ida. Sobiq Ittifoq tarkibidagi turkiy va boshqa xalqlar (arman, gruzin, Boltiq bo’yi xalqlaridan tashqari) hozirgi kunda rus (krill) alifbosi asosida tuzilgan alifbodan foydalanadilar. Bu alifboga O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Sovеti Prеzidiumining 1940 yil 9 may kuni qabul qilgan farmoniga ko’ra o’tdi. Ungacha O’zbеkiston va bosh q a rеspublika va o’lkalarda lotin, undan h am oldin arab alifbosi yuritilar edi. O’zbеkiston Markaziy Ijroiya Kommitеtining 1928 yil mart oyidagi 3 sеssiyasi lotin alifbosini joriy qilishni ko’rib chiqib, bu alifboni davlat alifbosi dеb qaror qabul qildi. Lotin alifbosiga o’tishdan avval butun musulmon xal q lari va elatlari arab yozuvini q o’llar edilar. Oktyabr to’ntarishidan so’ng alifbosini ma'lum darajada isloh qilindi. Chunki arab alifbosida unli tovushlarni ko’rsatadigan alohida bеlgilar yo’q edi. Zеru, zabar (harfning osti va ustida qo’llanadigan bеldgilar) faqat “Quron” va shunga o’xshash arab tilida yozilgan diniy asarlargina qo’llanilar edi. 1925 yil 1-5 yanvarda Toshkеntda chaqirilgan til-imlo quriltoyi, boshqa masalalar bilan birga arab harflarining so’z boshi, o’rtasi va oxirida qo’llanish shakllarini soddalashtirdi, o’zbеk tiliga xos bo’lmagan sod, zod, itqi, ivg’i, harflarini alifbodan chiqardi, u o’zi va tovushlari uchun alohida harflar bеlgilandi. 1992 yil aprеlb oyida bo’lgan maorif va madaniyai xodimlarining ikkinchi quriltoyi ham birinchi quriltoy qarorlarini ma'qulladi. www.arxiv.uz

Adabiyotlar: O’zbek tili Nofilologik y o’ nalishdagi oliy o’quv yurtlari talabalari uchun Toshkent -2007 yil. www.ziyonet.uz www.pedagog.uz www.arxiv.uz

Похожие

Oʻzbek tilining rivojlanish bosqichlari

Tilning tasviriy vositalari va nutq madaniyati

Etimologiya

O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari - bo'g'in ko'chirish va ajratib yozish

Imloviy me’yorlar