Ot. Otning ma'no turlari - Лингвистика - Презентации

Ot. Otning ma'no turlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

792 KB

Ot. Otning ma'no turlari Reja: 1. Ot va uning leksik-grammatik xususiyatlari (leksik ma'nosi, morfologik belgilari, sintaktik vazifasi). 2. Otning ma'no turlari: atoqli va turdosh otlar 3. Turdosh otlarning turlari: aniq va mavhum otlar, yakka va jamlovchi otlar Reja: 1. Ot va uning leksik-grammatik xususiyatlari (leksik ma'nosi, morfologik belgilari, sintaktik vazifasi). 2. Otning ma'no turlari: atoqli va turdosh otlar 3. Turdosh otlarning turlari: aniq va mavhum otlar, yakka va jamlovchi otlar www.arxiv.uz

Ot va uning leksik-garmmatik xususiyatlari Predmetning nomini (keng ma'noda) bildiruvchi mustaqil so'z turkumiga ot deyladi. Ot so'z turkumiga oid so'zlar kim? Nima? Kimlar? Nimalar? so'rog'laridan biriga javob berad: Yer, quyidagi leksik-semantik xususiyati: 1)Keng ma'noda predmet ma'nosini ifoda etish otning leksik xususiyatidir. Predmet ma'nosini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabilar), yer va osmonga, kundalik turmushga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog', tosh, daryo, tuz, non, choynak, qoshiq kabilar), o'simliklarning nomi (paxta, sholi, jo'xori, beda kabi), voqea-hodisalarning nomi (to'y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash) o'rin vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik), atab qo'yilgan shaxs va predmetlarning nomi (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O'qituvchi» nashriyot kabi) ifoda etadi. Shunga ko'ra otlar ma'no jihatdan 2 turga bo'linadi: atoqli va turdosh otlar. Samarqand, Akmal. «Qora ko'zlar» (roman), «Fan» (nashriyoti)-atoqli otlar. Kitob, daftar, kulgi, tinchlik, turdosh otlar. www.arxiv.uz

Otning morfologik xususiyatlari: 1)Ot son kategoriyasiga ega, ya'ni predmet anglatuvchi so'zlar birlik va ko'plik sonda qo'llanadi. 2)Ot egalik kategoriyasiga ega, ya'ni predmetning (keng ma'noda predmetlik tushunchasi: shaxs voqea-hodisa va b) uch shaxsdan biriga taaluqligini, qarashliligini, mansubligini bildiradi: menning daftarim, sening ukang, uning quvonchi kabi 3)Ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma'nosiga ega bo'lib, kelishik qo'shimchalari otning otga yoki otning fe'lga tobeligini ifodalaydi: bosh kelshik-kitob, qaratgich kelishik- kitobning., tushum kelishigi-kitobni, jo'nalish kelishigi-kitobga, o'rin-payt kelishigi-kitobda, chiqish kelishigi- kitobdan. (Zulfiyaning kitobi, kitobni sevadi) kabi. www.arxiv.uz

4) Ot so'z yasalish xususiyatlariga ega. Ot va so'z turkumi faol so'z yasalish usullari morfologik, sintaktik; shuningdek faqat ot so'z turkumini yasaydigan abbrevasiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor, quvonch (morfologik usul bilan); belbog', ko'zoynak, baxt-saodat, ota-ona (sintaktik usul); DAN, ToshDPU (abbreviasiya usuli bilan) 4)Otlarda modal forma yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma'no otning leksik ma'nosiga kichraytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik, kesatiq kabi qo'shimcha ma'nolarni qo'shish bilan hosil qilinadi: qizcha, qo'zichoq, bo'taloq, bolagina, Karimjon, Ra'noxon, un-pun, non-pon kabi. www.arxiv.uz

Ot quyidagi sintaktik xussuiyatlarga ega: 1)ot ot bilan bog'lanadi. Bosh va qaratgich kelishigidagi otlar ana shunday xususiyatga ega: 2)ot fe'l bilan bog'lanadi. Tushum, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishigidagi otlar fe'l bilan bog'lanadi: xatni o'qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan kabi; 3)ot ba'zan sifat, ravish, son, olmosh, undovga ham bog'lanadi: osmon tiniq, uylar ko'p, maqsadim shu kabi 4)bosh kelishik shaklidagi ot gapdaega, kesim, sifatlovchi kabi gap bo'laklari vazifasida; undalma, nomenativ gap bo'lib keladi. www.arxiv.uz

Masalan: O'zbekiston-kelajagi buyuk davlat (I.Karimov). Olim kishi o'zining ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o'rganib dono bo'lur). Seni ulug'layman, ey ona xalqim (A.O.) Subhidam. Quyosh yotog'idan bosh ko'tardi. (P.Q.) 5)Qaratgich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi; Sen Pushkinning sevgan malagi (A.O.) 6) Tushum, jo'nalish, o'rin-prayt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar to'ldiruvchi, hol, ba'zan kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bayramni munosib mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi. (S.A.) Bog'chada daraxtlar oltin rang bilan tovlanardi. (O) Oltin o'tda bilinadi, odam mehnatda (Maqol) www.arxiv.uz

Otning ma'no turlari. Otlar ma'no jihatdan ikki turga bo'linadi: turdosh otlar va atoqli otlar: Turdosh otlar. Bir turdagi predmetlarning, hodisalarning umumlashtiruvchi nomi turdosh ot deyiladi: stol, kitob, tanbur, baxt, kulgi, anjuman kabi. Turdosh otlar atoqli otlarga qaraganlar ko'p miqdorni tashkil qiladi. Turdosh otlar kichik harf bilan yoziladi. Atoqli otlar. Bir xildagi predmet (shaxs) yoki hodisalardan birini ayirib ko'rsatadigan otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar atab qo'yilgan nomlarni ifodalaydi. Atoqli otlarga quyidagilar kiradi: Kishilarning ismi va familiyalari: Murod, O'ktam, O'tkir, Maxmudjon, Axmedov Yozuvchi va shoirlarning taxalluslari: Oybek, Uyg'un, Muqimiy, Furqat Uy havonlariga atab qo'yilgan nomlar: Lopar, To'rtko'z, Mosh Planeta, yulduz va sayyoralarning nomlari: Yer, Zuhar, Yetti qaroqchi, Mirrix Geografik nomlar (shahar, qishloq, tog', daryo, ko'l, cho'l, qit'a nomlari): Toshkent, Marg'ilon, Chotqol, Pomir, Ohangaron, Chirchiq, Osiyo. www.arxiv.uz

Oliy Davlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O'zbekiston Vazirlar Mahkamasi, O'zbekiston Oliy Kengashi Ilmiy muassasalar, oliy o'quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi: Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, O'rta Osiyo Ipakchilik ilmiy-tekshirish instituti, Toshkent davlat pedagogik universiteti, Moliya vazirligi, Davlat banki Yuqori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O'zbekiston Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo'mondon. Turli anjuman, xujjat va rezolyusiyalar, tarixiy sanalar, voqealar nomi: Ulug' Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani. Fabrika, zavod, jamoa xo'jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob, gazeta, jurnal, nomlari: «Sharq yulduzi» xo'jaligi, «Qutlug' qon» romani, «Ma'rifat» gazetasi, «Yosh kuch» sport jamiyati, «Guliston» jurnali Atoqli otlar ko'plikda qo'llanilmaydi.Oliy Davlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O'zbekiston Vazirlar Mahkamasi, O'zbekiston Oliy Kengashi Ilmiy muassasalar, oliy o'quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi: Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, O'rta Osiyo Ipakchilik ilmiy-tekshirish instituti, Toshkent davlat pedagogik universiteti, Moliya vazirligi, Davlat banki Yuqori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O'zbekiston Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo'mondon. Turli anjuman, xujjat va rezolyusiyalar, tarixiy sanalar, voqealar nomi: Ulug' Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani. Fabrika, zavod, jamoa xo'jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob, gazeta, jurnal, nomlari: «Sharq yulduzi» xo'jaligi, «Qutlug' qon» romani, «Ma'rifat» gazetasi, «Yosh kuch» sport jamiyati, «Guliston» jurnali Atoqli otlar ko'plikda qo'llanilmaydi. www.arxiv.uz

T urdosh otlarning turlari. T urdosh otlar ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko'ra aniq (konkret) va m avhum (abstrakt) otlarga bo'linadi. A niq otlar bevosita predm etni ifoda etadi: uy, shaxar, talaba, eshik. A niq otlar ifoda etgan predm etni donalab sanash m um kin: ikkita uy, o'nta shahar, beshta talaba kabi. Shuningdek, ko'plik m a'nosini -lar qo'shim chasini qo'shish bilan anglata oladi: uylar, shaharlar, talabalar, eshiklar kabi. T urdosh otlarning turlari. T urdosh otlar ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko'ra aniq (konkret) va m avhum (abstrakt) otlarga bo'linadi. A niq otlar bevosita predm etni ifoda etadi: uy, shaxar, talaba, eshik. A niq otlar ifoda etgan predm etni donalab sanash m um kin: ikkita uy, o'nta shahar, beshta talaba kabi. Shuningdek, ko'plik m a'nosini -lar qo'shim chasini qo'shish bilan anglata oladi: uylar, shaharlar, talabalar, eshiklar kabi.www.arxiv.uz

Mavhum otlar predmet sifatida tasavvur qilinadigan noaniq, mavhum, tushunchani ifodalaydi: yaxshilik, baxt, sog'inch, ёg'ingarchilik va boshqalar. Mavhum otlar donalab sanalmaydi va -lar qo'shimchasi vositasida ko'plik ma'nosi ifodalamaydi. Turdosh otlar shuningdek, birlik shaklda yakka bir predmetni ifoda etadi. Turdosh otlar shu xususiyatga ko'ra yakka va jamlovchi otlarga bo'linadi. Yakka otlar birlik shakldagi predmetlardan bittasini yakkalab, ajratib ko'rsatadi: stol, kitob, qalam, uy chamadon. Grammatik jihatdan - lar ko'plik qo'shimchasini olib, ko'plik ma'nosini ifoda eta oladi. Jamlovchi otlar birlik shakldagi bir xil predmet otlarning to'dasini, jamini anglatadi: xalq, armiya, gala, to'da, poda, ozchilik, ko'pchilik. Demak, jamlovchi otlar grammatik jihatdan birlik shaklda bo'lsa ham, ma'no jihatdan ko'plikni ifodalaydi. www.arxiv.uz

Adabiyotlar ro'yxati I.A.Karimov. Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent , 1997 yil U . Tursunov , N . Muxtorov , SH . Rahmatullayev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » 1992 yil A . Abduazizov . « O ' zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi » Toshkent , 1992 yil S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek - adabiy tili » Toshkent , 2001 y S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » Toshkent , 2003 y www.arxiv.uz

Похожие

Ot. Otning grammatik kategoriyalari

So'zlarning shakl va ma'no-munosabatiga ko'ra turlari

Ot so’z turkumi

Ot so'z turkumi

Ot so'z turkumi dars ishlanma