O`zbek tilshunusligida so`z brikmalarining formal funksional tahlili va natijalari - Лингвистика - Презентации

O`zbek tilshunusligida so`z brikmalarining formal funksional tahlili va natijalari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

715.1171875 KB

 Bajardi : 3-A guruh talabasi  Hojiyeva MO`zbek tilshunusligida so`z brikmalarining formal funksional tahlili va natijalari

 So'z birikmasi birikuvchi so'zlarning hokim- tobelik munosabati asosida hosil bo'ladi. Bunda izohlanuvchi a'zo kengayuvchi, izohlovchi a'zo kengaytiruvchi a'zo deb ham yuritiladi: kitobni o'qimoq (kitobni -izohlovchi, kengaytiruvchi, о 'qimoq - izohlanuvchi, kengayuvchi).  Tobelanish aloqasida hokim a'zo hokimlik mavqei va vositasiga, tobe a'zo tobelik mavqei va uni ta'minlovchi vositaga ega bo'ladi. Kitobni o'qimoq birikmasida kitobni a'zosi oldin kelib, tushum kelishigi ko'rsatkichi bilan shakllangan bo'Isa, о 'qimoq a'zosi hokimlik mavqei va shakliga ega.

 A'zolarning hokim-tobeligini bildiradigan shakliy ko'rsatkich har doim ham bo'lavermaydi. Morfologik ko'rsatkich bo'lmaganda ham tobelik va hokimlik belgisi birikuvchi so'zlarning lug'aviy-grammatik tabiatidan, sintaktik o'midan hamda tartib va ohangdan bilinib turadi. Masalan: tiniq sicv (tobe+hokim), suv tiniq (tobe+hokim).

 Nutqiy birikuvda hokim-tobelik belgisini aniqlashda ohangga asoslanishning ahamiyati katta. Masalan, so'z tizmasida sanash ohangi mavjud bo'lsa (qalam, daftar), so'z birikmasida ko'tariluvchi {kitobni o'qimoq) va gapda pasayuvchi ohang (suvlar tiniq) amal qiladi. Biroq hokim-tobelikni aniqlashda morfologik ko'rsatkichga tayanish har doim ham to'g'ri bo'lavermaganligi kabi (chunki morfologik ko'rsatkichsiz ham so'z birikuvi hosil bo'laveradi - qizil qalam), ohang va so'z tartibiga tayanish ham mutlaq asos emas. Chunki kitobni o'qidi nutqiy so'z birikmasi pasayuvchi ohang bilan aytilsa, o'qidim kitobni hosilasida hokim so'z oldin tobe so'z keyin kelsa-da, u so'z birikmasi sanalaveradi. Umuman, tobelikning ko'rsatkichlari bo'lmaganda, tartib - hokim- tobelikning asosiy belgisi, bunday ko'rsatkich bo'lganda esa u o'z kuchini yo'qotadi.

 Tenglashish uyushiq bo'laklar va ayrim qo'shma gap a'zolari orasida amal qilsa, bulardan boshqa bog' lanish - tobelanish aloqasi.  SB va so'z. So'z bir tushunchani ifodalaydi. SBda esa birdan ortiq tushuncha munosabatga kirishgan holda voqelanadi. So'z asosida leksema va morfema hamda ularning birikuv qonuniyati yotsa, SBga leksemalar birikuvini tartibga soluvchi LSQ asos bo'ladi. Aytilganidek, so'zda tushuncha, ma'no keng va mavhum bo'ladi. So'z birikmasida esa bu kenglik va mavhumlik bir qadar barham topgan bo'ladi. Masalan, qiziq kitob birikmasida kitobning bir belgisi namoyon bo'lgan. Shu jihatdan u muayyanlik kasb etgan. Ammo bu muayyanlik nisbiy va biryoqlama. Chunki uning badiiy yoki ilmiyligi hali mavhum va noaniq. Qiziq badiiy kitob birikmasida bu belgi ham muayyanlik kasb etadi. So'z birikmasida so'z  boshqa so'zni o'ziga biriktirib kengayishi bilan ma'noviy jihatdan torayib boradi. Demak, shakliy kengayish ma'noviy torayishni keltirib chiqarsa (so'z birikmasida), shakliy torlik (so'zda) ma'noviy kenglik bilan munosib.

 SBda ma'nolar o'zaro munosabatga kirishar ekan, bunda ular yaxlitlanib, bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Bir-biriga qancha yaqinlashmasin, baribir o'z mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo birikmasida bir ma'no ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchun xizmat qiladi, lekin, baribir, bunda ikki tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma'lum bir me'yor chizig'idan o'tsa, ular yaxlit tushunchaga aylanadi va bir butun holda yangi ma'no anglatadi. Masalan, belbog' so'zi dastlab belning bog'i birikuvi shaklida bo'lib, bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu ularning yaxlitlanishi darajasiga etmagan. Belbog' so'zida esa munosabatning me'yor chizig'idan keyingi holatiga duch kelamiz.

 So'zlarning alohida ko'rinishi bo'lgan qo'shma so'zlar aslida so'z birikmalari uzvlarining yaxlitlanishi - so'z birikmasining ma'noviy taraqqiyoti mahsuli.

SBda bog'lanish omili.  SBning tuzilishi, tashkil etuvchi a'zolarning o'zaro munosabatini o'rganish jarayonida birikishning ichki qonuniyati ochiladi. SBda bog'lanish a'zolardan birining faolligi asosida emas, balki har ikki a'zoning ham bir-biriga, avvalo, ma'noviy, qolaversa, shakliy, joylashuv jihatdan moslashishi asosida yuz beradi. Chunki tobelanayotgan leksemaning birikish imkoniyati voqelanishga, hokim a'zoning biriktirish talabi esa qondirilishga intiladi. SBdagi a'zolarning goh bittasining (maktabga bormoq), goh ikkinchisining ham (maktabning bog'i) grammatik shakllanishi asosida sintaktik aloqaning ikki xil - bir tomonlama aloqa, ikki tomonlama aloqa turini farqlash ma'qui emas. Unda bitishuvli (keng dala) birikmalarni hech qanday aloqasiz birikma deyishga to'g'ri kelgan bo'lar edi. Yuqoridagi aloqaning ikki ko'rinishi bog'lovchi vositaga qarab belgilangan, xolos.

 So'z birikmasida aloqa har doim ham ikki tomonlamadir. SB a'zolarining ikki yoqlama birikish imkoniyati (tobe a'zo) va biriktirish talabi (hokim a'zo) aloqadorligi bevosita a'zolarning birikish-b iriktirish qobiliyatiga asoslanadi.  SB a'zolari orasidagi bog'lanish har bir so'zda yaxlit holda mavjud bo'lgan ma'noviy (M), shakliy (Sh), joylashuv (J) omillarining o'zaro muvofiqligiga tayanadi. Masalan, kitobni o'qimoq birikmasidagi kitobni so'zshaklida hokim so'zga birikishini ta'minlaydigan M, Sh, J omillari bo'lganligi kabi o'qimoq so'zshaklining ham tobe a'zoga bog'lanishini ta'minlaydigan M, Sh, J omillari mavjud. Xatniyozmoq birikmasida tobe so'z (xatnfynmg hokim so'z (yozmoq) bilan birikishini uning shakli -ni, ma'nosi va qisman joylashuvi (oldin kelishi) ko'rsatsa, hokim so'zning tobe so'z bilan bog'lanishini ma'nosi, shakli va qisman joylashishi (keyin kelishi) ko'rsatadi.

 SB tasnifi. Hokim a'zoning ifodalanishiga ko'ra SBning turlari.  SB o'z tarkibidagi hokim a'zoning qaysi so'z turkumiga kirishiga qarab, quyidagi ko'rinishlarga ega bo'ladi.  Ismli birikmada hokim a'zo ot, sifat, son, olmosh turkumidan ifodalanadi: keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (ravish), odamlarning biri (son), о 'quvchilarning hammasi (olmosh).

E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

Похожие

O’zbek tilshunosligida sblarning formal-funksional tahlili va natijalari

O’zbek tilshunosligida so’z birikmalarining formal-funksional tahlili

Sodda gaplar formal-funksional talqinda

So`z birikmalarining tasnifi

Sifat so`z turkumi