logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Лингвистика
  4. O’zbek tilini grammatik slaydlar vositasida o’rganish

O’zbek tilini grammatik slaydlar vositasida o’rganish

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

16018 KB
Скачать
Ў збек тили ў қитишнинг инновацион технологияси Т или сат ҳ ларини ўзаро алоқадорликда ў қитиш методлари www.arxiv.uzwww.arxiv.uz О В К Т ЎҚ и т у в ч и ш а х с и  ИЗЛАНУВЧИ  ТАНЛОВЧИ  КАШФ КИЛУВЧИ  ФИКРЛОВЧИ  ТАНЛОВЧИ  ЙУНАЛТИРУВЧИ  НАЗОРАТ КИЛУВЧИ  БАХОЛОВЧИЎҚ у в ч и ш а х с и О н г л и л и к В е р б а л л и к К о г н и т и в л и к К А Ш Ф И Ё Т Т А Ъ Л И М Т И З И М И ЎҚ УВ МАТЕРИАЛИ ВА ЎҚ УВЧИ ШАХСИНИНГ Ў ЗАРО УЙ Ғ УНЛИГИ ( ЁШ ПСИХОЛОГИЯСИ ) ЎҚ УВЧИ- ЎҚИТ УВЧИ МУЛО Қ ОТИДА ЎҚ УВЧИНИНГ ФАОЛЛИГИ: Ў З Қ ОБИЛИЯТИНИ НАМОЙИШ Қ ИЛИШГА ШАРОИТ ВА ИМКОНИЯТНИНГ МАВЖУДЛИГИ ЭГАЛЛАНГАН БИЛИМ ,К Ў НИКМА ВА МАЛАКАЛАРДАН АМАЛИЙ ФОЙДАЛА - НИБ, ЯНГИ, МАТН ЯРАТИШ МАДАНИЯТИГА ОИД БИЛИМЛАР Ҳ ОСИЛ КИЛИШ Ҳ АР БИР ТОПШИРИКНИ БАЖАРИШ ЖАРАЁНИ И Ш Л О В Ч И С У Б Ъ Е К Т УЧУН МУАММОЛАРНИ ЕЧИШ ЁКИ НИМАДИР ( Ў ЗИДА МАВЖУД БИЛИМ, МАЛАКА ВА ИКТИДОРДАН ОНГЛИ РАВИШДА ИЖОДИЙ ФОЙДАЛАНИШ : МАТН, ШЕЪР, БАЁН, ИНШО …в.х.) ЁЗИШ, ЯРАТИШ БИЛАН ЯКУНЛАНАДИ.ИШЛОВЧИ СУБЪЕКТ БОШКАРУВЧИ СУБЪЕКТОНГЛИ ВЕРБАЛ-КОГНИТИВ ТАЪЛИМ (ОВКТ)ТИЗИМИДА ЎҚУВЧИ- ЎҚИТУВЧИ МУНОСАБАТЛАРИ www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 1-б1-б 2-б2-б 3-б3-б 4-б4-бМатн яратишнинг босқичли тизими - МЯБТ- 4 модулининг умумий кўриниши. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Ўқувчи нутқи-мураккаб Ўқувчи нутқи-мураккаб психолингвистик жараёнлар психолингвистик жараёнлар маҳсули.У сўз танлаш (ана-маҳсули.У сўз танлаш (ана- лиз ва синтез), уни гапда лиз ва синтез), уни гапда тўғри қўллашга эҳтиёж ҳо-тўғри қўллашга эҳтиёж ҳо- сил қилувчи психолингвис-сил қилувчи психолингвис- тик топшириқлар асосида тик топшириқлар асосида ҳаракатга келтирилади. ҳаракатга келтирилади. МЯБТ-4 педагогикада энг МЯБТ-4 педагогикада энг янги технология ҳисоблан-янги технология ҳисоблан- ган модулли таълим тизи-ган модулли таълим тизи- мининг босқичларга бўлин-мининг босқичларга бўлин- ган ҳолдаги кўринишидир.ган ҳолдаги кўринишидир. Ўқувчи онгида нутқий кўникмалар интеграциясини амалга оширувчи психолингвистик жараёнлар ва уларнинг МЯБТ-4 модули сатҳида моддийлашуви 2 -босқич. Сўз б ирикмалари ҳосил қилиш фаолияти 3-босқич. Гап тузиш фаолияти 4-босқич. Матн яратиш фаолияти1- босқич. Таянч сўзлар танлаш фаолияти www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Tayanc h so`zlar tanlash faoliyat iSo`z birik- malari hosil qilish faoliya tiMavz uga oid gapla r tuzis hMATN YARATISH Matn yaratish konikmalarini shakllantirishda til sathlariaro aloqa, hamda bilim, ko`nikma va malakalar integratsiyasidan foydalanish moduli www.arxiv.uzwww.arxiv.uz М У Н Д А Р И Ж А FONETIKA LEKSIKOLOGIYA MORFOLOGIYA1- Mavzu. Til sathlari haqida ma’lumot. 2 - Mavzu. Til sathlarini o’zaro bog’lab o’rganish. 3 - Mavzu. Unlilar tasnifi. 4 - Mavzu. Undoshlar tasnifi. 5 - Mavzu. Fonetik hodisalar. 6 - Mavzu. Leksikologiya. 7 - Mavzu. So’z tarkibi. 8 - Mavzu. So’zning tuzilish jihatida turlari. 9 - Mavzu. So’zlarda ma’no darajalanishi. 10 - Mavzu. So’zlarda ma’no ko’chish usullari. 11 - Mavzu. Keng iste’molli va kam iste’molli so’zlar. 12 - Mavzu. So’z ustida ishlash. 13 - Mavzu. Otlarning yasalishi. 14 - Mavzu. Otlarning ma’no guruhlari. 15 - Mavzu. Sifatlarning yasalishi. 16 - Mavzu. Sifatlar darajalari. 17 - Mavzu. Sifatlarda ma’no guruhlari. 18 - Mavzu. Son. 19 - Mavzu. Ravish. 20 - Mavzu. Ravishlarning yasalishi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 1E 47 4F 5348 46 53 3F 33 53 42 33 53 45 33 53 69 33 53 6C 33 53 6E 33 53 6F 33 53 71 33 53 46 33 5355 46 33 5355 46 33 5355 46 33 5355 46 33 5355 46 33 5355 46 33 5355 46 33 5355 46 33 5355 46 33 5355 3F 33 5355 IMLO TINISH BELGILARI SINTAKSIS21 - Mavzu. Olmosh haqida ma’lumot. 22 - Mavzu. Fe’l haqida ma’lumot. 23 - Mavzu. Fe’llarning yasalishi. 24 - Mavzu. Fe’l mayillari. 25 - Mavzu. Fe’llarning tuslanishi. 26 - Mavzu. O’tgan zamon fe’llari. 27 - Mavzu. Fe’lning tuzilishi. 28 - Mavzu. Fe’l shakllari. 29 - Mavzu. Sifatdoshlarning yasalishi. 30 - Mavzu. So’z turkumlari. 31 - Mavzu. Yordamchi so’z turkumlari. 32 - Mavzu. So’zning umumiy tahlili. 33 - Mavzu. Imlo qoidalari. 34 - Mavzu. Nuqta. Ko’p nuqta. 35 - Mavzu. Vergul. 36 - Mavzu. So’roq va undov belgilarining ishlatilishi. 37 - Mavzu. So’z birikmasi. 38 - Mavzu. Gap haqida umumiy ma’lumot. 39 - Mavzu. Gapning ma’no jihatidan turlari. 40 - Mavzu. Gap bo’laklari. 41 - Mavzu. Gapda bosh kelishikdagi so’zlarning sintaktik vazifasi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 4C 4B 504C 3F 33 535556 3F 33 535556 3F 33 535556 3F 33 535556 3F 33 535556 3F 33 535556 3F 33 535556 3F 33 535556 3F 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 42 33 535556 45 33 535556 45 33 535556 USLUBIYAT42 - Mavzu. Uyushiq bo’laklarning sintaktik vazifasi. 43 - Mavzu. Kesimning ifodalanishi. 44 - Mavzu. Aniqlovchining ifodalanishi-1. 45 - Mavzu. Aniqlovchining ifodalanishi-2. 46 - Mavzu. To’ldiruvchining ifodalanishi. 47 - Mavzu. Hol va uning turlari. 48 - Mavzu. Sodda gap. 49 - Mavzu. Qo’shma gapning turlari. 50 - Mavzu. Ergash gapli qo’shma gaplari. 51 - Mavzu. Gapni kengaytirish. 52 - Mavzu. O’zgalar nutqini ifodalash usullari. 53 - Mavzu. Abituriyentlarning savodxonlik darajasini aniqlash. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 67 45 33 5355 45 33 5355 45 33 5355 45 33 5355 45 33 5355 45 33 5355 45 33 5355 45 33 5355 69 33 5355 69 33 5355 69 33 5355 69 33 5355 МундарижаTIL SATHLARI HAQIDA MA’LUMOT LEKSIKOLOGIYA SINTAKSISFONETIKA IMLO VA TINISH BELGILARI SO’Z YASALISHI MORFOLOGIYA FRAZEOLOGIYA FRAZEOLOGIYATO’G’RI TALАFFUZ SHEVASHUNOSLIK USLUBIYAT TIL TARIXI VA ETIMOLOGIYATilning lug‘at boyligi o‘rganiladi. -Nutq tovushlarining oxshash va farqli tomonlari o‘rganiladi. -(orfografiya va punktuatsiya) so‘z va tinish belgilarni, xatosiz yozish qoidalari o‘rganiladi. -Nutq tovushlari va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari o‘rganiladi. So‘z yasash usullari o‘rganiladi. -Mustaqil va yordamchi so‘z turkumlari, undov, taqlid va modal so‘zlar o‘rganiladi. -Ko‘chma ma’noli turg‘un birikmalar, ya’ni iboralar o’rganiladi. -So‘zlarning nutqda qo‘llanilishi. Gap , turlari va bo‘laklari. Грамматик бо\ланиш -(Dialektologiya)- muayyan bir tilga xos shevalar o‘rganiladi. -Stilistikada uslublar, til vositalarinig nutqda ishlatilish imkoniyat - lari o‘rganiladi. -Fonetikada, lug‘atda, grammatikada ro‘y bergan o‘zgarishlar, so‘zlarning paydo bo‘lish tarixi o‘rganiladi. www.arxiv.uz МундарижаSO`ZGA EHTIYOJ MORFOLOGIYA SINTAKSIS SO‘ZNING LU- G‘AVIY MA’NO LARI USTIDA ISHLASh. 10 xil usul MATN TAHLILI MATN YARATISHTIL SATHLARINI O‘ZARO BOG‘LAB O‘RGANISH (TSO`BO- PJ) Fonetikada nutq tovushlari va to`g`ri talaffuz o’rganiladi, so`z boyligi oshiriladi ,nutq o’stiriladi . Morfologiyada so`z turkumlari o`rganiladi . Sintaksis-so`zlarni o`zaro bog`lash, gap tuzish,matn yaratish qoidalarini o`rganadi GAP TUZISH, OG`ZAKI YOKI YOZMA FIKR IFODALASH JARAYONI , NUTQIY BILIM, KO`NIKMA VA MALAKALAR INTEGRATSIYASI (YAXLITLASHUV) Psixolingvistik jarayon- PJ GAP TUZISH, OG`ZAKI YOKI YOZMA FIKR IFODALASH JARAYONI , NUTQIY BILIM, KO`NIKMA VA MALAKALAR INTEGRATSIYASI (YAXLITLASHUV) Psixolingvistik jarayon- PJ FONETIKA SO`Z VA UNING MA’ NOLARI HAQIDAGI T A’ L I M O T ICHKI NUTQ Fikrni shakl - lantirish jarayoni TASHQI NUTQ Fikrni ifodalash jarayoni 1. So`z birikmasi sintaksisi . 2. Gap sintaksisi . 3. Matn sintaksisi SO`Z BOYLIGIni OSHIRISH SO’ZNING MA’NO GU- RUHLARI VA QO`SHIMCHAL ARI USTI - DA ISHLASH www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Мундарижа1.Unli tovushlar jami 6 ta bo‘lib, 6 ta harf bilan ifodalanadi: I,e,a,u,o‘,o, 2.Undosh tovushlar jami 2 9 ta bo‘lib, 26 xarf, 3 ta xarfiy birikma bilan ifodalanadi: sh, ch, ng. Ularning joylashish tartibi quyidagicha : 1.A a, 2.B b, 3.D d, 4.E e, 5.F f, 6.G g, 7.H h, 8.I i, 9.J j, 10.K k, 11.L l, 12.M m, 13.N n, 14.O o, 15.P p, 16.Q q, 17.R r,18.S,s 19.T t, 20.U u, 21.Vv, 22.X x, 23.Y y, 24.Z z, 25.O‘ o‘, 26.G‘ g‘, 27.Sh sh, 28.Ch ch, 29.Ng ng, ( ’-tutuq belgisi) i, e, a u, o‘ , o a, oe, o‘i, uu, o‘, oi, e, a, Lablanma- ganLablanganQuyi keng unlilarO‘rta keng unlilarYuqori tor unlilarOrqa qatorOld qator Lablarning ishtirokiga ko‘raTilning tik harakatiga ko‘raTilning yotiq harakatiga ko‘ra Bo‘g’ izhs xchsfktp Jarangsizlar rlngnm Titroq tovushYon tovus hBurun tovushlari Sonorlarj yg’ (sirg ’a- luv- chi)j (qo- rish -iq)zvgdb Jaranglilar Unli tovushlar tasnifi Jarangli va jarangsiz undoshlar www.arxiv.uz59 060606 583B06 06 55 6A3B06 59 583B06 59 4F 665564 4F 78 58645A 48 58645A 52 5C 58645A 48 5F555C 48 5F 4F 6B63 4B 4B 5D55 МундарижаUNDOSHLAR TASNIFI Ovoz va shovqin ishtirokiga ko‘ra Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra Lab undoshlari Til undoshlari Bo‘ - g‘iz undo - shi Lab lab Lab - tish Til oldi Til o’rta Sayoz til orqa Chuqur til orqa Jarangli Sof Portlovchi - lar b d g Jarangsiz p t k q Jarangli Qorishiq portlovchi - lar J ch Jarangsiz Jarangli Sirg‘a -luv chilar v j, z y g’ Jarangsiz f s, sh x h Port - lovchi Port - lovchi Sirg‘a - luvchi - lar Burun tovushlari m n ng Yon tovush l Titroq tovush r S h o vq im lila r O vo zd o rla r P o rtlo vc h ila r www.arxiv.uz МундарижаFONETIK HODISALAR Tovush almashishi Tovush tushushi Singarmonizm Assimilyatsiya Dissimilyatsiya Metateza Tovush orttirilishi 1. Unli: a-o son-sana, sayla-saylov, siyla-siylov o-a ong-angla, o‘yla-o’ylov, i-u o‘qi-o‘quv, sovi-sovuq 2. Undosh q-g‘, g-q o‘rtoq-o‘rtog‘i, bog‘-boqqa, k-g, g-k kurak-kuragi, tug-tukkin, 1. Unli: a, i, u shahar-shahri, qorin-qorni burun-burni 2. Undosh: n, t, l men-mening, sen-sening, to’rt - to’r past-pasay, sust-susay, kel - ke -Unli tovushlarning o’zaro uyg‘unlashuvi: quduq, kiyik, burun, quruq, uzum, olov, shirin… - Nutq jarayonida bir tovush ta’sirida ikkinchisining unga o’xshab qolishi, moshlashishi : aytdi-aytti, butoq+ga-butoqqa, yigit+cha, [yigichcha] , tuz+siz-[tussiz]. - Nutq jarayonida o‘xshash tovushlardan birining noo‘xshash bo‘lib qolishi; biro r ta-biro n ta, i t t i foq-i n tifoq, zara r -zara l - Undosh tovushlarning o‘rin almashinuvi : aylanmoq-aynalmoq, tuproq-turpoq, tebratmoq-tervatmoq, to‘g‘ra-to‘rg‘a, o’xshab-o’shxab, oqshom- oshqom - So‘z boshi, o‘rtasi va oxirida yuz beradi: ro‘za- o‘raza, bank-banka, tank-tanka… www.arxiv.uz МундарижаSo'zning o'z va k o'chma ma’nolari Ma’nodosh s o' zlar Uyadosh s o' zlar Zid ma’noli o' zlar Shakldosh s o' zlar Atamalar Ma h alliy so'zlar Tarixiy so'zlar Olinma so'zlar Iboralar Tasviriy ifodalar asr-asir, tanbur-tam- bur dalil-d adil, chopon-cho'pon, mal h am-ma h r a m v. h .Bir ma'noli va ko'p ma ’ noli so'zlar Paronimlar ot, gap , ega, musbat, manfiy, kasr, kvadrat, uchburchak, silindr, traktor, skreper, buldozer. Ish boshlandi, ishni ko'ra bilgin! O‘ylamay qilingan ish, boshga keltirar tashvish. o'z ma’no ko'chma ma’no oltin uzuk oltin bosh temir yo'l temir iroda oq qog’oz oq fotiha... yordamlashdi, ko'maklashdi, qarashdi; keldi, ko'rindi, hozir bo'ldi, paydo bo'ldi... Bosh kiyim: do'ppi, shlyapa, salla, telpak, qalpoq... Daraxt: olma, anjir, anor, tol, terak, qayin… Katta-kichik, ota-ona, qiz-yigit, kuchli-kuchsiz, to‘g‘ri-egri, tez- sekin, ma’lum-noma’lum… z angi, xo'jak, mo'rcha, qorincha … qozi, omoch, mingboshi, mirshab, tilmoch . .. kino, konsert, teatr, kompozitor, konfet, shokolad … “ baloga qoldi ” , “ mazasi qochdi ” , “ aqli kirdi ” , “ ko'zi ilindi ” , “ nomi chiq - di ” , “ ko'zi to'rt bo'ldi ”.. . Neft, ko'mir - qora oltin, paxta - oq oltin . Traktor - po'lat ot , paxta terish mashinasi-zangori kema , traktor h aydov - chisi-po'lat ot chavan - dozi …ot, “ hayvon” “ so’z turk” “ harakat” “ ism,nom” coch “ kokil ” “ sep” “ qush tut “ daraxt ” “ meva” “ ushla os chaqmoq “ hodisa” “ aytmoq” “ nishtar urmoq” www.arxiv.uz МундарижаSO‘Z TARKIBI O‘ZAK QO‘SHIMCHA SO‘Z YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR SO‘Z O‘ZGARTIRUVCHI QO‘SHIMCHALAR SHAKL YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR O‘ZAKDOSH - Tub ma’noni bildiradigan bo‘linmas qism: bodom + zor, kul+gich, kichik+roq, davlat-mand. -O‘zakka qo‘shilib turli ma‘nolarni ifodalovchi qism: ish+ chi , no’ +ma’lum, dard + kash. 1.Sodda qo‘shimchalar: - chi, -la, -ga, -da: bozor-chi, bog’ + da, tog’ + da ; 2.Murakkab qo‘shimchalar: - chilik, -garchilik, -doshlik ; nam+ garchilik , qarindosh+ chilik. -Yangi ma’noli so‘z hosil qiladi: tosh-toshloq, qon-qondosh, bama’ni. 1.Unumli: - li, -la, -chi, -ser, -no, -dosh. 2.Unumsiz: -chil, -ag‘on, -in, -a, -kich, -g‘ich. -Gapdagi so‘zlarni bir biriga bog‘laydi: 1.Kelishik qo‘shimchalari: - ning, -ni, -da, -ga, -dan. 2.Egalik qo‘shimchalari: - m, -im, -ing, -imiz, -ingiz, -i, -lari. 3.Shaxs-son qo‘shimchalari: - m, -ng, -k, -ngiz. -O‘zakka qo‘shilib biroz ma’noni o‘zgartiradi, lekin yangi so‘z yasamaydi: qayiqcha, matnlar, yurib, yoshgina, tezgina, ko‘proq. -Bir o‘zakli so‘zlar: bog‘ + ich, bog‘ + la, bog‘ + bon, bog‘ + dor, bog‘ + dor + chilik. www.arxiv.uz Мундарижа S O‘ Z JUFT VA TAKRORIY SO‘ZLAR uy, mehnat, oila vatan oshqozon toshko‘mir atirgul qirqquloq ota-ona bola-chaqa shirin-shakar bora-boraSO‘ZLARNING TUZILISH JIHATIDAN TURLARI SODDA SO‘Z QO‘SHMA SO‘Z BMT, AQSH, GulDU, BuxDU, O‘zPFITIQISQARTMA SO‘ZLAR www.arxiv.uz МундарижаOT SIFAT SON RAVISH FE’L OLMOSH qiz, kelin, ona, buvi Ninni, jiji, murg‘ak, go‘dak, chaqaloq, bola || o‘g‘il, kuyov, ota, buva Oq, oqish, oqroq, oppoq, sutday oq, paxtaday oq, qorday oq. -lab, -larcha O‘nlab, yuzlab, minglab, o‘n minglab, yuz minglab, millionlab. minglarcha, millionlarcha… Tez (gapirdi), shoshib, shosha-pisha, harsillab, hansirab, xalloslab, nafasi og‘ziga tiqilib, o‘pkasini qo‘ltiqlab, pala-partish, biri tog‘dan, biri bog‘dan… v. h. Keldi, keldilar, xabar olib turdilar, tashrif buyurdilar, poyqadamlarii bilan bizni xursand qildilar, tashriflaridan boshimiz ko‘kka etdi…v.h. Men, (биз), o‘zim, kamina, kaminai – kamtarin, kaminangiz, muxlisingiz, shogirdingiz, izdoshingiz, qulingiz…v.h. SO`ZLARDA MA`NO DARAJALANISHI www.arxiv.uz МундарижаSO’ZLARDA MA’NO KO’CHISH USULLARI BOSH (O‘Z) MA’NO KO‘CHMA MA’NO BIR VA KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR METAFORA METONIMIYA SINEKDOXA KINOYA VAZIFADOSHLIK-So‘zning gapdan tashqarida ifodalaydigan ma’nosi: ko‘k-rang (o‘z ma’no) -So‘zning nutq tarkibida, boshqa so‘zlar yordamida aniqlanadigan ma’nosi: (ko‘chma ma’no) temir intizom - O‘xshatish , jism belgisi yoki hara- katning o‘xshash tomoni boshqasiga ko‘chirishdir : qattiq non – qattiq odam , tilla uzuk - tilla bola . -Qayta nomlash , shaxs va hodisani unga bog‘liq bo‘lgan , u bilan uyg‘un bo‘lgan narsa , tushuncha nomi bilan ifodalash : Zal oyoqqa turdi. Majlis sukutda . -Birga anglamoq , shaxs yoki buyum- narsaning qismini aytish bilan o‘zini Tushunish: Tuyoq soni ko‘paydi. Bizdan keyin qoladigan tuyog‘imiz (farzand). Besh qo‘l barobar emas. -So‘zlarning aks ma’noda qo‘llanilishi. Ular odatda qo‘shtirnoqda beriladi: Bunday “to‘y”ning bo‘lmagani ma’qul. -Narsaning bajaradigan vazifasi o‘x- shashligi jixatidan ma’no ko‘chishi- dir: o‘q-yoy o‘qi, o‘q-miltiq o‘qi(ular ning shakli emas, vazifasi o‘xshashdir). ! Ko‘p ma’noli so‘zning ma’nolari o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Shu xususiyat ko‘p ma’noli so‘zni ommonimlardan (shakldosh) farqlaydi. Birgina ma‘noni bildiradigan so‘zlar bir ma’noli so‘z deyiladi: Xontaxta, radio, vaqt… Bir necha ma’noni ifodalaydigan so‘zlar ko‘p ma’noli ( polise - mantik) so‘zlar deyiladi: shirin choy , shirin qiz, shirin gap , shirin uyqu. www.arxiv.uz МундарижаKENG ISTE’MOLLI VA KAM ISTE’MOLLI SO‘ZLAR Umumxalq ishlatadigan so‘zlar Umumxalq ishlatmaydigan so‘zlar Ommaviy ishlatiladigan so‘zlar, faol so‘zlar: Undalma va kirishlar So‘zlashuv-muloqat so‘zlar : Kitobiy so‘zlar: Betaraf so‘zlar:bir, ona,men, osh, choy,uy. yaxshi, ota, bozor, ish, duo, salom, metro, ko‘k, tuzuk . ona, men, osh, choy, uy. metropoliten, moviy, durust. suv, tog‘, maktab, uy, qishloq, shahar. ATAMALAR SHEVAGA XOS SO‘ZLAR KASB-HUNARGA OID SO‘ZLAR ESKIRIB OLGAN SO‘ZLAR YANGI PAYDO BO‘LGAN SO‘ZLAR JARGON SO‘ZLAR -fan, texnika, san’atga xos so‘zlar odatda bir ma’noli bo‘ladi: kompyuter, urg‘u, suxandon, artist, tilshunoslik, urug‘chilik… - muayyan hududga xos so‘zlar: buvi (adabiy), momo (Xorazm), doda (Toshkentda), katta (Farg‘onada). -ma’lum kasb-hunar egalari ishlatadigan so‘zlar. Ttikuvchilik: andoza, chok, qatim, bichiq. Quruvchilik: g‘isht, loy, ohak, qolip . -kundalik hayotda ishlatilmaydigan so‘zlar: qozi, podsho, yasovul, kapa (chayla). 1.Tarixiy so‘zlar; iste’molda yo‘q so‘zlar: mo‘ndi, ko‘va, yuzboshi . 2.Arxaik so‘zlar: rayon-tuman, oblast - viloyat . - fermer, tijoratchi, broker, diler, marketing… “ loy”, “soqqa”, “mullajiring” (pul), “bedana” (to‘pponcha) kovush (g‘ildirak). www.arxiv.uz МундарижаSo‘zning imlosi Tovushdosh so‘zlar hosil qilish So‘zning lug‘aviy ma’nosini sharhlash Tovushdosh so‘z - larga ma’nodoshlar topishSo‘zning talaffuzi So‘z birikmasi hosil qilish O`zakdosh va qo`- shimchadosh so‘zlar yasash So‘zning tub yo - ki yasamaligini aniqlash So‘zning turkumini aniqlash badiiy bo‘yoq dor so`zlar tanlash Shakldosh so‘zlarga ma’nodosh lar topish So‘zning she vadagi shakl larini topish So‘zni frazeologik iboralar bilan almashtirish So‘zga zid ma’noli so‘z lar topishSo‘zning iste’ - mol doirasini aniqlash So‘zning o‘z yoki ko‘chma ma’no- daligini aniqlash So‘zning ma’no- doshlarini topish So‘zning uyadoshlarini topishSO‘ZSO‘Z USTIDA ISHLASH www.arxiv.uz МундарижаOTLARNING YASALISHI MORFOLOGIK USUL SINTAKTIK USUL Shaxs otini yasovchi O‘rin-joy otini yasovchi Mavhum ot yasovchi Buyum-narsa otini yasovchi Qo‘shma otlar Juft otlar fe’l+fe’lot+ot sifat+ot ot+ fe’l son+ot Olinma so‘zlar Qisqart- ma otlar-chi, -xon bog‘bon -dosh, -soz kitobxon -don, -dor sinfdosh -kash, -kor tilshunos -shunos… suratkash -zor -loq paxtazor -iston -goh Guliston -xona-obod choyxona Mirzaobod -ch quvonch -lik yaxshilik -liq otaliq -chak belanchak -gich purkagich -g‘ich syzg‘ich -qich… ochqich… -q, -oq toshbaqa tog‘olcha qo‘lqop oqqush oqsoqol O‘rta Chirchiq ko’ksulton o‘rinbosar molboqar Beshikter vatar uchburcha qirqquloq Mingbuloq yer-ko‘k kecha- kunduz yor-do‘st Iskab- topar avtoyol avia- pochta o‘linma ofis BMT RTM GulDU O‘zMU Fe’l+Ot+ Ot+Ot+ www.arxiv.uz МундарижаOTLARNING MA’NO GURUHLARI… KISHI NOMLARI GEOGRAFIK NOMLAR TASHKILOT NOMLARI LAVOZIM NOMLARI FAZOVIY VA SAMOVIY JISM NOMLARI TARIXIY VOQEA- HODISA NOMLARI BAYRAM NOMLARI SHAXS NOMLARI KASB - HUNAR OTLARI O‘RIN-JOY OTLARI QUROL-VOSITA OTLARI QAVM - QARIN - DOSHLIK OTLARI MAROSIM OTLARI MAVHUM OTLARGulchehra, Tolib, Oybek, Zokir, Muzaffar. Tyan-Shan, Pomir, Syrdaryo, Nil, Antarktida, Volga, Orol, Antarktida Vazirlar mahkamasi, “EL” firmasi, Guliston akademik litseyi, “Oila” jamgarmasi. President, rais, rahbar, boshlik, director, rector … Oy, Quyosh, Yupiter, Yer, Saturn, Zuhro, yulduz… Revolyutsiya, mustaqillik, tosh davri, mo‘g‘ullar bosqini… Yangi yil, Mustaqillik, 8-mart, Konstitutsiya kuni, Qurbon hayiti… muhlis, shogird, ustoz, kitobxon. Tilshunos, quruvchi- muxandis, arxitektor, duradgor, nonvoy, fermer. Yangiyer, Yuqori Chirchiq, O‘rta Osiyo, Guliston, O‘zbekiston, Sirdaryo. O‘roq, kompyuter, EHM, traktor, randa, bolta, mashina… 1.Aka, uka, ota, ona, opa, singil 2. Buva, amma, xola, tog‘a, amaki, qaynona, qaynota, kuyov … Kelin tushdi, yuz ochdi, oq berdi, quloq tishlatdi, be - shik ketti, joy yig’di, beshik toy, bazm, yil oshi Do‘stlik, ishonch, sadoqat, vafo, muhabbat, ulug‘vorlik, namgarchilik.. www.arxiv.uz Мундарижа+ + 7070 www.arxiv.uz МундарижаSIFAT DARAJALARI ODDIY DARAJA QIYOSIY DARAJA ORTTIRMA DARAJA Kichik qizil , quvnoq go‘zal , baland keng+ roq hiyol, sal baland+ roq kuchli+ roq eng chiroyli go‘yat qiziqarli juda mehribon nihoyatda katta bag’oyat go‘zal Ozaytirma sifatlar Kuchaytirma sifatlar-ish, imtir; och, nim, -gina (-kina,-qina) M. oq ish , oq imtir qora mtir , och pushti, nim pushti, tuzuk kina , yumshoq qina 1. qip-qizil, ko‘m-ko‘k 2. but- butun, soppa- so‘g’ 3. tim, jiqqa, g’irt, to‘q; М: tim qora, g’irt yolg’on, jiqqa moy, to’q qizil… www.arxiv.uz МундарижаSIFATLARDA MA’NO GURUHLARI RANG-TUS SHAKL-HAJM HAJM-O‘LCHOV HID XUSUSIYAT MAZA-TA’M VAQToq, qora, qizil, pushti, moviy, tiniq… keng, yassi, novcha, dumaloq, uzunchoq … shirin, nordon, bemaza, achchiq, sho‘r, mazali…chiroyli, quvnoq, sodda, mug‘ombir, sho‘x, ziqna, bilag‘on noziktab… keng, tor, uzun, yaqin, katta, uzoq, qisqa, past, baland, kichik … xushbo‘y, yoqimli, qo‘lansa, sassiq… yozgi, kuzgi, bahorgi, ertapishar, kechki…HOLAT sovuq, iliq, ochiq, tinch, issiq, jazirama… www.arxiv.uz МундарижаТаqsiм sоn Каsr sоn Ch ама sоn - nchi (unli tovushdan so‘ng) - inchi (undosh tovushdan so‘ng) - ТА DAN BESH TADAN YUZ TADAN , -BESH DAN UCH -IKKI DAN BIR - ТАCHA O‘N ТАCHА , YUZ ТАCHА DОNА SОN JAMLOVCHI SОN - ТА , nafar BESHТА YUZТА - ОV-АLА-LАB B Е SH О V, YUZLAB, B Е SH А L А , MINGLAB , M. BIZNING UCHTA QIZIMIZ BESHINCHI QAVATDA TURADI. Besh inchi Yigirma nchi M: Uchinchi qavatdagi yigirma to`rtinchi xonaga kiring O’tizinchi. Uchinchi. Ikkinchi. Oltinci…v.h . www.arxiv.uz1E440D МундарижаR А V I SH Holat ravishlari O‘rin ravishlari Payt ravishlari Qanday? Nechun? Qay tarzda? Arang, qo’qqisdan, zo‘rg‘a Qachon? Qachongacha? Qay vaqt? Hozir, kecha, bugun, doim, bultur Sabab va maqsad ravishlari Nima uchun? Nima maqsadda? Nima sababdan? Ataylab, qasddan, noiloj ; Noiloj choy hopladi Qancha? Qay darajada? Qisman, picha, juda, go’yat; nihoyatdaQaerga?, Qaerda? Qaerdan? Oldinga, shu erda, u yoqqa, allaqaerda Miqdor-daraja ravishlari www.arxiv.uz МундарижаRAVISHLARNING YASALISHI MORFOLOGIK USUL SINTAKTIK USUL 1.Ravish yasovchi qo‘shimchalar bilan: 2.So‘zlarni qo‘shib ravish yasash -cha: -larcha: -chasiga: -siga: -ona, -vor: -ligicha: -lab: -an: -lay (in): -siz, -be: -chang: -incha:  Sodda ravishlar yasalishi : o‘zgacha, yangicha, do‘stlarcha,otalarcha, yigitchasiga,dehqon chasiga,yalpisiga, birontasiga,mardona, ustivor, yangiligicha, soddaligicha, o‘nlab, ko‘plab, tortkilab, tahminan, rasman, umnman, tiriklay, butunlay, to‘xtovsiz, beihtiyor,sarpoychang, ko‘ylakchang, aksincha,o‘g‘rincha. O lmosh + ravish Belgilash va bo‘lishsizlik olmoshi, son+ravish Gumon olmoshi+ ravish tub ravishlar ot va olmosh - ning ko‘chishi yaqin ma’noli so‘zlardan Zid manoli so‘zlardan Qo‘shma ravishlar:  Juft ravishlar : u yoqqa, bu yerga, shu yerda har vaqt, hamma hech vaqt, bir necha, talay . . allavaqt, allaqaysi birmun- cha v.h . asta-sekin, bugun-erta, qishin-yozin oyda-yilda, unda-bunda eson-omon, ochiq-oydin, to‘la-to‘kis erta-kech, ochin-to’qin, kecha-kunduz Ravishni takrorlash Takroriy ravishlar : sekin-sekin, bot-bot, tez- tez,kula-kula ! Sodda ravishlar boshqa so‘z turkumlaridan ravish yasovchi qo‘shimchalar yordamida yasaladi. ! Juft va takroriy ravishlar chiziqcha bilan yoziladi: asta-sekin, nari-beri. www.arxiv.uz 504C 06 48 5A 89 756A 65 63 5B 51 635A 5E 5C 63 3306 64 6D555F 5B 7C59 5B 54 25 3F222B39 2B35 65 026624 43 2725 МундарижаOLMOSH HAQIDA MA’LUMOT KISHILIK OLMOSH – LARI: men , sen , u, biz, siz , ular ; Biz ning vatanimiz O‘ZLIK OLMOSHI: o‘z, o`zim, o`zing BELGILASH OLMOSH - lari: har kim, barcha, har qanday, hamma, har qaysi, bari, yalpi, butun GUMON OLMOSHLA - RI : allakim, allanima, allaqaysi, allaqancha, kimdir, nimadir BO‘LISH siz LIK OLMOSH - LARI: hech kim, hech nima, hech narsa, hech qachon, hech qaysi, hech mahal SO‘ROQ OLMOSHLARI kim? nima? qanday? qanaqa? qachon? qaysi? qancha? necha? qayer? KO‘RSATISH OLMOSH - LAR I:qaysi? u,bu,o‘sha, shu,ana, mana, uncha, buncha OLMOSH Ukam keldi -U keldi . Kishilik olmoshi kirish so`z vazifasida ham keladi: menimcha, uningcha, bizningcha Hech kim hech qayerga bormaydi. Mana shu uy sizniki! U tomonlarga bormang. Olmosh o`zi almashtirgan so`zning morfologik xususi - yatiga ega bo`ladi.U shunday so`zlarning sintaktik xususi - yatiga ham ega bo`ladi . Hamma ishga tushdi O`zimning mehribon oyijonim . Olmosh –so`z , so`z birikmasi ,gap ва матн o`rnida qo`llaniladi , унга ishora qiladi , so`rog yoki undov ma’nosida ham ishlatiladi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz МундарижаFE’L HAQIDA MA’LUMOT Bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar FE’L O’timli va o’timsiz fe’llar 1. Bo‘lishli: keldi, kelyapti, keladi. 2 .Bo‘lishsiz: - ma, -emas, yo‘q, na so‘zlari orqali ifodalanadi: kelmadi, kelmayapti, kelmaydi: yozmoqchi emas … Fe’l zamonlari O‘tgan zamon fe’llari Hozirgi zamon fe’llari Kelasi zamon fe’llari Yetakchi va ko‘makchi fe’l Tuslanish (shaxs va sonda) Fe’l mayillari Fe’l nisbatlari1.Keldim, keldik 2.Kelding, keldingiz 3.Keldi, keldilar Nima qildi? Nima qilgan edi? Yozgan edi. Keldi. Nima qilyapti? Nima qilmoqda? Nima qilayotir? Yozayotirman. Kezmoqdaman Nima ilmoqchi? Nima qilasan? Bormoqchiman. Borasan.Borursiz . O‘qib chiqdi, kulib yubordi, yot, tur, qo‘y, ol, o‘t, qo‘sh.. v.h . 1. Xabar mayli uch zamon- da bo‘ladi: bordi, boryapti, boradi … 2.Buyruq-istak mayli: -ay,-gin,-sin,-aylik, -ingiz,-sinlar qo‘shim- chalari yordamida yasaladi: bilay, sezsin, o‘qiylik, kelsinlar … 3.Shart mayli: -sa kelsa,o‘qisa, yog‘sa. 4.Maqsad mayli :-moqchi , kelmoqchi boldim, yozmoqchi bo‘lyapman, bormoqchiman . 1. Aniqlik nisbat: o‘qiydi,yozdi . 2. O‘zlik nisbat: -n,-l,-in,-il: sevindi,faxrlandi,o‘ylandi 3. Majhul nisbat: to‘kildi, to‘p- landi, ochildi, olindi. 4. Birgalik nisbat:-sh,-ish, yozishdi,terishdi,to‘plashdi. 5.Orttirma nisbat:-t,-tir,-ir, -ar,-iz,-giz,-qiz,-sat,-dir,… ovut,oldir, oshir, keltir, qaytar, yurg‘iz, o‘tkaz, ko‘rsat, yegiz, yedir, bitkaz, bitkazdir...v.h.1. O‘timli: tushum kelishigidagi so‘zga bog‘lanadi: o‘qidi( kitobni), ko‘rdi ( Karimni ) 2. O‘timsiz: tushum kelishigidagi so‘zga bog‘lana olmaydi: yugurdi, bordi, turdi, o‘tirdi. To‘liqsiz fe’l ekan, edi, emish: kelgan edi, borgan edim, sezgan ekanman, borgan emas…va.h.k. www.arxiv.uz361E 75 02 40 4035 3D 3D 02 39 61 6D637E 06 59 02 4035 4035 32 1C 361E 02 4035 3D1E 02 4035 4E1E 02 4035 55 55 02 4A 02 4C 55 55 55 4A 4C35 55 55 4F222F 4F222F 1E 48 4024 32 223A 1E 36 7D 60 02 3F222F 3F 1C 3D 02 39 02 39 02 02 43 02 32 3F2A 02 223A 1C 4E 39 02 4035 02 68 38 15 02 4035 02 32 02 3F222F 1E 361E 22 1E 3D1E 02 25 4E1E 2B 02 28 681E 02 32 691E 02 39 02 2223 32 02 32 3F2A 36 48 65 22 02 40 02 40223A 02 02 3D 48 5B 32 02 3F222F 02 2B 02 22 35 35 35 МундарижаFE’LLARNING YASALISHI MORFOLOGIK USUL SINTACTIC USUL Fe’l yasovchi qo‘shimchalar yordamida yasash . So‘zlarni qo‘shib fe’l yasash . -la, -a -y,-ay – r, -ar -sira, -sa -i , -illa -lan, -lash -ira -(i)k,-(i)q -at,-it: Sodda fe’l Ishla, oqla, tuna, o‘yla, qoray, ko‘pay, kuchay, oqar, qisqar, baqir, suvsira, qonsira, suvsa, boyi, tinchi, g‘irilla, chirilla, miltilla, g‘ururlan, faxrlan, ko‘maklash, yaltira, yo‘liq, birik, zo‘riq, to‘lat, silkit, berkit, yo‘lat, bo‘shat … Boshqa so‘z turkumi + fe’l Sodda fe’lga ma’nodosh Ikki fe’lning birikishi Ikki fe’lning qo‘shaloq kelishi kuldi-qo‘ydi, bormadi-qo‘ydi, kelgin-qo‘ygin, aytdi-qo‘ydi Bir fe’lning takrorlanishi bora-bora, yozdi-yozdi, o‘tirdi-o‘tirdi tortdi-tortdi  Qo‘shma fe’l  Juft fe’l dam oldi, paydo bo‘ldi, yaxshi ko‘rdi tasdiq qildi, tasdiqladi, ashula aytdi, kuyladi yutib oldi, olib ketdi, yurib bordi .  Takroriy fe’l ! Qo‘shma fe’llar ajratib yoziladi: kasal bo‘ldi. ! Juft va takroriy fe’llar chiziqcha bilan yoziladi ! Sodda fe’llar: ot, sifat, son, ravish, undov, va taqlid so‘zlardan hosil qilinadi. www.arxiv.uz54 3C222F 223C272F 25 3F2232 43 02 2E3A 40223A 3F2A2F 02 2B223A 02 3F35 02 02 1C 4024 3F22 4035 2732 3F222F 02 32 223A 2B222F 3E2729 412732 32 2B2725 2B2725 2725 4024 32 4035 32 1E 65 02 65 02 65 02 02 24 МундарижаFE’L MAYLLARI www.arxiv.uz МундарижаSODDA FE’L FE’L QO‘SHMA FE’L JUFT FE’L TAKRORIY FE’LFE’LLARNING TUZILISHI Buyruq fe ’li : Tuzla, yoz, os, gapir, tashla, o‘yna, suhbatlash… Ish oldi, paydo bo‘ldi, olib keldi, hal qildi, pishirib oldi…. Nima qildi? kuldi-qo‘ydi, bildi-qo‘ydi, yozmadi-qo‘ydi, yig’ladi-siqtadi… Nima qildi? bordi-bordi, kuldi-kuldi, chizdi-chizdi, gapirdi-gapirdi… Nima qildi? www.arxiv.uz06 75 62 3606 4B 06 66 5C 0606 63 5B 4C 63 7659 49 6B585A 6559 6D 6D 060606 49 01 6563 6B585A 73 66 060606 49 Мундарижа www.arxiv.uz1E440D МундарижаFE’LLARNING TUSLANISHI 1 - TUSLANISH BIRLIK KO‘PLIK 1-SHAXS KELYAP+ MAN КЕ LYAP+ MIZ 2-SHAXS К ELYAP+ SAN К ELYAP+ SIZ 3-SHAXS КЕ LYAP+ TI КЕ LYAP+ TILAR 2- TUSLANISH BIRLIK KO‘PLIK 1-SHAXS К O‘RDI+ M К O‘RDI+ K 2-SHAXS К O‘RDI+ NG К O‘RDI+ NGIZ 3- SHAXS К O‘R + DI К O‘RDI+ LAR 3- TUSLANISH BIRLIK KO‘PLIK 1- SHAXS BOR+ AY BOR+ AYLIK 2- SHAXS BOR+ GIN BOR+ING, BOR+ INGLAR 3 - SHAXS BOR+ SIN BOR+ SINLAR , BOR+ ISHSIN www.arxiv.uz47 МундарижаFE ’ L SHAKLLARI www.arxiv.uz МундарижаSIFATDOSHFE’L SIFAT O‘TGAN ZAMON KELASI ZAMON HOZIRGI ZAMON NIMA НИМА QILGAN ? QILAYOTGAN ? ! G а pda ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi va hol bo‘lib keladi: Ishlagan tishlaydi. O‘qituvchi o‘qiyotgan bolani bizga tanishtirdi. Ko‘rganni eshitgan yengibdi.SIFATDOSHLARNING YASALISHI Sifatdosh-sifat kabi shaxs yoki narsa- buyumning belgisini, hamda fe’l singari ish-haraka-tini zamon, nisbat,bo‘lishi-bo‘lishsizligini bildiradi. -di, - gan edi, - (i)b , -moqchi edi, -(a)r edi , kelar edi, o’qigandi .. -yap, -moqda , - yotir, kelayapti, o‘qiyotir bormoqda, О L А YOTGAN - digan, -r, -ar, -ajak, keladigan, oqar, bo‘lajak www.arxiv.uz49 28 78 8A 78 8A 06 8B 0606 51 11 766055066A66553B066B6A 02 54 06 5C 22 06 02 4C 066D6A646659 2C 2D 02 26 4635 2D 02 3F Мундарижа Ot (Jism, narsa, voqea-hodi - sa nomi) kim ? nima ? qayer? Sifat ( Jism, narsa, voqea-hodi-sa belgisi) qanday? qanaqa? Son (jismning son-sano- g‘i, tarti bi) necha? nechanchi? Olmosh ( Ot, sifat, son, taqlid so’z,va matnni alma - shtirish uchun ishlatiladi)Ravish (harakat belgisi) qanday qilib? qay darajada? qachon ?Fe’l ( jism yoki hodisaning ish harakati) nima qildi? Nima qilyapti? Mustaqil so‘zlar SO‘Z TURKUMLARI Yordamchi so‘zlar Ravishdosh -b,- ib,-bon,-a,- y,- gani,-gach, - gudek : Borib,asrabon, kula-kula, o`qiy- o`qiy, Harakat nomi - sh, -ish, -uv,-moq : o`qish, o`rganish Bog‘lovchi : va, ham, yoki… yoki, goh…goh, dam… dam, ammo, biroq, hamda… Ko‘makchi: bilan, uchun, sari, singari, uzra, qadar, yanglig‘, kabi, burun… Yuklama: nahotki, hatto, ahir, huddi, naq, -gina, - mi, - chi,- da, -oq, - ki, -a (-ya…) Modal so‘zlar: ehtimol, xo‘sh, lozim, demak, afsus, aytmoqchi … Undov so‘zlar : chu, oh, tu- tu, uf, uh, obbo, xayr, xo’sh, balli, bay-bay, Taqlidiy so‘zlar: taqir-tuqur, inga-inga, vov- vov, duk-duk, parr, pish- pish…Sifatdosh - gan ,-(a)r, -adigan,-ydigan M: olgan, tikkan, bo`ladigan, Kelganlar… www.arxiv.uz0606 48 2E8159 56 33 5B 06 64 6B 8A 060664 8A 06 5F 0606 5059 1E 8159 56635F 65 5F 5F 5063 2E70 5B 5C 64 64 48 1E 48 5C555F 61555C64 5B 59 54 2E 65 5F 5F 5F 8A 47 1E 01 7059 5D 5D 64 49 53585B 54 06 06 59 66 6658 36 75 6B 63 74 64 33 5B 3358 36 63805F 6380 75 36 5655 6D 06 66 60 65595E635F 4D 65 5B 58 6D 65 52 64 555D 64 33 73 6B 1E 53 5B 6A5D 5A63 55 55 88 67 5B 36 73 5C 6365 79 65 4B555F 5B 5C 59 566356 76 76 50 0A 422E 0A 53 5C59 65 4D МундарижаS O‘ Z N I N G U M U M I Y T A H L I L I B U V A S I N I www.arxiv.uz МундарижаNUQTA ( . ) KO‘P NUQTA ( : ) Nuqta qo‘yiladi: 1. Tinch ohang bilan aytilgan darak , buyruq va undov gaplardan so‘ng: Ko‘klam keldi, Tezda kelamiz . 2. Birinchi qismida nuqta , ko‘p nuqta , undov yoki so‘rov belgisi bo‘lgan ko‘chirma gap o‘rtasida kelgan muallif gapidan so‘ng: “ Mayli,- dedilar onam . – Menga sening boshing omon bo‘lsin” 3. Qisqartirilgan ism va familiyalarning birinchi harfi yoki qismidan keyin : H.G’. ( Hamid G‘ulom ). 4. Sanash yoki ayrim fikrning qismlarini bir – biridan ajratish uchun qo‘llangan raqam yoki harflardan keyin: 1.2.3. …… I.II.XI. ….. 7.03.92 kabi. Ko‘p nuqta qo‘yiladi : 1. Fikrning to‘liq aytilmaganligini ko‘rsatish uchun : Borsammikin… Ko‘ngliga kelsa – ya ? 2. Ba’zan so‘zlovchining yana nimadir aytmoqchiligini ko‘rsatadi : Ot, sifat…mustaqil so‘z turkumlaridir. 3. Biror so‘z yoki gapning tushurib qoldirilganini ko‘rsatish uchun: … Onahon , xotirjam bo‘ling … hammasi joy – joyida . 4. Ovoz chiqarib aytilmagan o‘y , fikr , mulohazani bildiradi : “ Hovli olsam… Mashina olsam, o‘qisam … eh , qaniydi ! www.arxiv.uz Мундарижа( , ) TINISH BELGISINING ISHLATILISHI ( Vergul ) UYUSHIQ BO‘LAKLAR ORASIDA: “ HA” VA “YO‘Q” SO‘ZLARINI AJRATISH AJRATILGAN BO‘ LAKLARNI AYIRIB KO‘RSATISH UCHUN BOG‘LOVCHISIZ BOG‘ - LANGAN QO‘SH MA APLARDA ERGASH GAPNI AJRATISH UCHUN MUALLIF GAPINI KO‘CHIRMA GAPDAN AJRATISH UCHUN1 Bog‘lovchisiz birikkan uyushiqbo‘laklar orasida: А tirgul, chinnigul, rayhon-mening sevimli gullarim. 2. Takrorlanuvchi bog‘lovchilar bilan birikkan uyushiq bo‘laklar orasida: Televizordan goh qo‘shiq, goh mayin kuy sadolari yangraydi. 3. Zidlovchi bog‘lovchilar yordami da birikkan uyushiq bo‘laklar orasida: Qizning bo‘yi baland , ammo yelkalari nozik edi. -Yo‘q, ertaga ertalab boramiz. -Ha, ha, shunday bo‘lsin. -Biz, yuridik litsey o‘quvchilari, respublikamizda qonun ustuvorligi qaror topishi uchun kurashamiz. Siz otam o‘rnida otalik qildingiz, sizdan minnatdorman. Hamma yig‘ilgach, majlis boshlandi. “ Men,-dedi o‘qituvchimiz,- sizlarga qiziq bir topshiriq beraman.”UNDALMANI AJRATISH: KIRISH SO‘Z VA KIRISH GAPLAR Qishloqqa bor, bolam, buvingni ko‘rib kel. -Ehtimol, siz haqdirsiz, lekin ming afsuski, ilojimiz yo‘q. -Shubhasiz, uch kunda kelasiz. www.arxiv.uz МундарижаTINISH BELGILARINIG ISHLATILISHI 1. So‘roq belgisi so`roq gaplardan keyin qo‘yiladi : -Siz ertaga Toshkentga borasiz-a? Indinga kelasizmi ? 2. Ko‘pincha so‘roq gaplar birdan ortiq ma’noda keladi: - Qaysi so‘roq gap mazmuniga ko‘ra mustaqil bo‘lsa, shu gapdan so‘ng so‘roq belgisi qo‘yiladi . M: Nima ? Nima uchun bordingiz ? - Agar so‘roq gaplar mazmunan umumiy fikrni ifodalasa, so‘roq belgisi gap so‘ngida qo‘yiladi. M: Boshmi o‘zi qovoqmi , nega tushunmay - san ? 3. So‘z yoki ibora noaniq bo‘lsa , g‘aliz yoki mavhum bo‘lsa , so‘roq belgisi ( gap orasida ) qo‘yiladi: M:Yaxshi tonib gapirar, Yomon qopib (?) gapirar. Undov belgisi quyidagi hollarda ishlatiladi : 1. Kuchli his – hayajon ifodalangan gaplardan so‘ng: Mana men tug‘ilib , ko‘z ochgan o‘lka ! 2. Buyirish , tilak , istak , orzu ma`nolarini ifodalagan gaplardan so‘ng : - Vatan posbonlari ! Ogoh bo‘ling , siz ! 3. Gap boshida kelib , kuchli his-hayojon ifodalagan undalma, kirish va ta’kid so‘zlardan , “ha” va “yo‘q” so`zlaridan keyin : - Yo‘q ! Bu ishga ruxsat berolmayman ! www.arxiv.uz МундарижаSO‘Z BIRIKMASI HAQIDA MA’LUMOT SO‘Z BIRIKMASI BOSH SO‘Z - So‘z birikmasida ma‘nosi izohlanayotgan so‘z ERGASH SO‘Z -Bosh so‘zning ma‘nosini izohlayotgan, to‘ldirayotgan, ochib berayotgan, so‘z: e b - Vazifani bajarish, e b e asalday shirin, shuni b e e b olib kel, ko‘zi qora qiz. e b e b e b baland bino , bolday shirin , yozib bo`ldi Otli birikma Fe’lli birikma -Bosh so‘z, ot, sifat, son, olmosh yoki harakat nomi bilan ifodalanadi: yaxshi o‘qish, tobe bog‘lanish, ko‘rkam shahar -Bosh so‘z fe‘l va uning, ravishdosh sifatdosh shakllari bilan ifodalanadi : o‘qigan bola, yoza-yoza charchadi ! So‘z birikmasi ifodalanayotgan hodisaniboshqalaridan ajratib, aniqroq izohlab beradi: o‘quvchi- so‘z ( umumiy), a‘lochi o‘quvchi- so‘z birikma си (xususiy) Sodda birikma Ikki mustaqil so‘zdan: Murakkab birikma -uchta va undan ortiq mustaqil so‘zdan iborat bo‘ladi: e b yashil bayroq, Hamidning akasi . - beshta daftar, toshdan qattiq kuzgi bug‘doy , aqlning ko‘zi .. so‘zi shirin qiz , horib-charchab kelish, zavq bilan kulish… Tahlil namu - nasi www.arxiv.uz Мундарижа GAPSO‘ROQ GAPDARAK GAP BUYRUQ GAP O‘ZLASHTIRMA GAP QO‘SHMA GAPSODDA GAPYIG‘IQ GAP YOYIQ GAP SHAHSI MA’LUM GAP UYUSHIQ BO‘LAKLI GAP А TOV GAP SO‘Z-GAP SHAXSI TOPILMAS GAP SHAXSI UMUMLASHGA N GAP BOG‘LANGAN QO’SHMA GAP Nisbiy so`zli qo`shma gap BOG‘LOVCHISIZ QO‘SHMA GAPIXCHAM GAP ERGASHGAN QO’SHMA GAP www.arxiv.uz48 51 75 78 МундарижаDARAK GAP SO‘ROQ GAP BUYRUQ GAP UNDOV GAP Bahor keldi. Gullar qiyg‘os ochildi. Nodir keldi. Karim keldimi? Sizni kim cha- qirdi? Nodir keldi? O‘rningdan tur. Ertaroq kelgin. Darsingni tayyorla! Darvozani och! Men o‘z xalqimni sevaman! Behzod keldi!GAPNING MA’NO JIHATDAN TURLARI www.arxiv.uz МундарижаEGA ANIQLOVCHI TO‘LDIRUVCHI HOLkim? nima? kimlar? nimalar? qayer? qanday? qanaqa? kimning? nimaning? kimni? nimani? kimga? nimaga? kimda? nimada kimdan? Nimadan? qayerda? qayerga? qayerdan? qachon? qachongacha? Qachondan buyon? qay tarzda? qancha? qanday? nima uchun? IFODALANISHI sifatlovchi , qaratqich aniqlovchi , ot, sifat, son.ot, sifat, son, olmosh. ot, sifat, son, fe’l. ravish, ot, ravishdosh. vositali, vositasiz to‘ldiruvchi sifat, son. Nima qildi? Nima qilyapti? Nima qilmoqchi? Qanday? Qayerdan? Qayerga? Kim bilan? Qachon? KESIM GAPNING MARKAZI www.arxiv.uz 6B59 6459 5F55 6B59 49 49 49 78 78 4D 78 МундарижаBOSH KELISHIKDAGI SO`ZLARNING SINTAKTIK VAZIFASI www.arxiv.uz МундарижаEGA КЕ SIM ANIQLOVCHI TO‘LDIRUVCHI HOL - Ahmad, Salim, Aziza so‘zga chiqdilar. - Valijon uzoq o‘yladi, yozdi, chizdi . -Talabalar keng va yorug ‘ xonada oqiydilar. -Men yoz vaqtida ko‘plab shahar va qishloqlarni ko‘rdim. Quruvchilarimiz uylarni tez va soz qurdilar.UYUSHIQ BO‘LAKLARNING SINTAKTIK VAZIFALARI www.arxiv.uz МундарижаKESIMNING IFODALANISHI VA TURLARI KESIMNING IFODALANISHI KESIMNING TURLARI Nima qildi? Nima qilar? Qanday? (u) kim? (u) nima? (u) nechta? Kesim ifodalanishiga qarab 2 xil bo‘ladi. FE’L SIFAT OT RAVISH SON OLMOSH IBORA FE’L-KESIM OT-KESIM-Kitob ochiq yotardi. -Toshkent go‘zal! Temur davlatining markazi Samarqand edi. -Vatan sarhadlari poyonsiz. -Ikki o‘n besh-bir o‘ttiz -Bu uzuk meniki. -Otam lom-mim demadi. - Fe’l yoki uning sifatdosh, ravishdosh shakllari bilan ifodalanadi: 1.Sodda fe’l-kesim: Men keldim. 2. Murakkab fe’l-kesim: -Odamlar tarqala boshladi, -Olimjon kunda bir keladigan bo‘ldi. - ot, sifat, son, olmosh, ravish, harakat nomi, modal so‘z bilan ifodalanadi. 1.Sodda ot-kesim : Uyat o‘limdan qattiq. 2. Murakkab ot-kesim: Mehnatning noni shirin bo‘ladi. Sharif bir zumda yo‘q bo‘ldi. Litsey yangi o‘quv yiliga ochilishi kerak edi.. www.arxiv.uz4D 4D 39 0202 3902 47 0606 5E 0606 59 020202 361E2C 020234 02020202 4035 02020202 3D1E02 34 020202 3948 020202 3948 02020202 3F223A МундарижаANIQLOVCHINING IFODALANISHI - 1 ANIQLOVCHI SIFATLOVCHI ANIQ1LOVCHI QARATQICH ANIQLOVCHIGapdagi biror bo‘lakning boshqasiga qarashli ekanini bildiradi: Radiodan mayin kuy taralmoqda.Qanday? Qanaqa? Qaysi? Necha? Nechanchi? Qancha? Qaerdagi? Kimning? Nimaning? Qaerning? Qaratqich- aniqlovchi tomonidan aniqlangan bo‘lak q a r a t q i ch deyiladi. Son, sifat, olmosh, sifatdosh, ravish: Ot Ibora- Biz zukko va barkamol avlodni tarbiyalayapmiz. Tosh yo‘ldan qo‘qon aravalar o‘tib bormoqda. Unda quloqqa lag’mon iladigan odat bor. IFODALANISHI: Ot, olmosh Otlashgan so‘z Ibora Said boshliqning so‘zini diqqat bilan eshitdi. Saksonning yarmi qirq. Og’zi bo‘shning ichida gap yotmas… ! Bolalar uyi bu yerdan ancha olisda. (-ning qo‘shimchasisiz ham ishlatiladi)IFODALANISHI: www.arxiv.uz4B 3F 3F 0202 62 29 0202 2B 50 55 50 0202020202 4C 50 272D2A 272D2A 3C0227022F 39 4F 27 21 3C22 272F 02223A 2C 3E2A МундарижаANIQLOVCHINING IFODALANISHI-2 SIFAT SON OLMOSH SIFATDOSH OT -Qiziqarliroq topshiriq bering! - Alisherdan bitta qalam oldim. -Bu mashina dadamniki ! -So‘zlayotgan kishi menga qaradi. -Zavod ishchilari shanbalikda faol qatnashdilar. www.arxiv.uz МундарижаVOSITASIZ TO‘LDIRUVCHI VOSITALI TO‘LDIRUVCHITO‘LDIRUVCHI Ot va olmosh bilan: Otlashgan so‘z bilan: Ibora bilan: TO‘LDIRUVCHINING IFODALANISHI Ot va olmosh Otlashgan so‘z Ibora Kimni? Nimani? Qaerni? so‘roqlariga javob bo‘ladi va tushum kelishigi shaklida keladi. Kimga? Nimaga? Kimda? Nimada? Kimdan? Nimadan? Kim bilan? Nima bilan?Gapdagi biror bo‘lakni to‘ldirib, unga boshqaruv yo‘li bilan tobe holatda bog’lanagi. U fe’l kesimga bog’lanadi: Xat uydan keldi. IFODALANISHI: IFODALANISHI: - Bu yigitlar tog‘ni talqon qiladi ! - Bo‘linganni bo‘ri yer . - Otam birovni yerga urmoqni istamasdilar Ravshan sen bilan boradi . Yaxshiga yonoshtir. Yomondan adashtir. Yoz yopinchi - g’ingni qo’yma, qishda o’zing bilasan. ! Olmalar zavq bilan terildi (qanday?-hol). Bug‘doy kombayn bilan o‘rildi (nima bilan?-to‘ld). U ataylab ishga bormadi (qanday?-hol ). Zokir buvisidan gap eshitdi (kimdan?-to‘ld). www.arxiv.uz МундарижаHOL VA UNING TURLARI (HOL KESIM BELGISI) O‘RIN HOLI (O‘RIN RAVISHI, OT) Payt holi (ot, payt ravishi va ravishdosh) Miqdor holi (son, miqdor- daraja ravishlari) Vaziyat holi (ot, sifat, ravish, ravishdosh, taqlid ) Sabab holi (ot, sifatdosh) Maqsad holi- Qayerga? Qayerdan? Qayoqqa? Qayerda? M: U Toshkentga uchdi. - Qachon? Qachongacha? Qachondan beri? Qay vaqt? M: Bugun maktabga barvaqt keldik. - Qancha? Qanchalab? Necha? Necha marta? M: Yuz marta eshitgandan, bir marta ko‘rgan afzal. - Qanday? Qay holda? Qay tarzda? M: U do‘stlarcha hayrlashdi. Alisher shoshmasdan bir-bir salomlashdi. - Nimaga? Ne sababdan? Nima uchun? - lik,-sizlik,-gan+(lik)+(-dan) qo‘shimchasi orqali: M: Shodligidan qul Tarlon, to‘xtamadi yig‘idan. 2. –qani,-ganligi+sababli, tufayli, uchun. M: Litseyda o`‘qigani keldi Nega? Nima maqsadda? Nima uchun? Nima qilgani? M: Tobi yo’qligi uchun kelmadi . Qarorni tasdiqlash uchun qo‘l ko‘tardi. www.arxiv.uz МундарижаSODDA GAP Sodda yoyiq gap Sodda yig’iq gap EGA KESIM ANIQLOVCHI TO‘LDIRUVCHI HOL Ixcham gap Shaxsi ma’lum gap Shaxsi noma’- lum gap Shaxsi umumlash - gan gap Atov gap So‘z - gapkim? nima? kimlar? nima - lar? qayer? nima qildi? nima qilyapti? nima qilmoq - chi? qanday? qanaqa? kimning? nimaning? kimni? nimani? kimga? nimaga? kimda? nimada kimdan? Nima-dan? qayerda? qayerga? qayerdan? qachon? qachon - gacha? qachondan buyon? qay tarzda? qancha? qanday? nima uchun? IFODALANISHI sifatlovchi , qaratqich aniqlovchi , ot, sifat, son.ot, sifat, son, olmosh. ot, sifat, son, fe’l. ravish, ot, ravishdosh. vositali, vositasiz to‘ldiruvchi sifat, son. www.arxiv.uz 6B 64 6B 64 33 5A 5F 64 5F 64 5F 64 5F 33 73 5F 5F 6B 64 МундарижаQO‘SHMA GAPТЕ NG BOG‘LOVCHILI QO‘SHMA GAP ERGASHTIRUVCHI BOG‘LOVCHILI QO‘SHMA GAP OHANG YORDAMIDA BOG‘LANGAN QO’SHMA GAPNISBIY SO‘ZLI QO‘SHMA GAPYUKLAMA VOSITASIDA BOG‘LANGAN QO‘SHMA GAPVА, HАМDА, АММО, LЕКIN, BIRОQ, YOКI, YOHUD, GОH- GОH : M: Muzaffar tez o‘qiydi ammo tez yoza olmaydi. -КI,-К I М, АGАR, BАSHАRТI, АGАRDА, SHUNING UCHUN, GO‘YO, CHUNKI : M: Basharti keladigan bo‘lsangiz, bizga habar qiling. (OHANG) Bahor o‘tdi, yoz keldi, qovun pishdi.- М I, -D А , -U(-V), - К U, CHI M: Ko‘klam kelganda, o‘riklar gullaganda, bobomlarnikiga boramiz … КIМКI , … O‘SHА, HАR КI M, .. U, QAY BIRI, .. SHU, NI МА ,…O’SHA … , Q А ND А Y ... , SHUND А Y... , M: Nima eksang, shuni o‘rasan .QO‘SHMA GAP TURLARI www.arxiv.uz МундарижаERGASH GAPLI QO‘SHMA GAP TURLARI www.arxiv.uz МундарижаGAPNI KENGAYTIRISH VA IXCHAMLASH USULLARI GAPNI TIK KENGAYTIRISH VA IXCHAMLASH GAPNI YOTIQ KENGAYTIRISH VA IXCHAMLASH Do‘stim bugun xursand edi . Og‘aynim… quvnoq edi… Qadrdonim… vaqti chog‘… Jo‘ram… shod-u xurram… O‘rtog‘im… kayfi chog’… Birodarim… og‘zi qulog‘ida -Hamxonam… boshi о smonda Oshnam… uchib-qo‘nib turardi… 2 . Og’aynimning bugun nihoyatda vaqti chog‘, og‘zining tanobi qochgan, kayfiyatining yaxshiligidan bosar- tusarini bilmas, uchib-qo‘nib turardi. Keldim . Men keldim . Men bugun ertalab keldim. Men bugun ertalab maktabga keldim. Men bugun azonlab ukam Bahodir bilan maktabga keldim . 1. Men bugun ertalab beshinchi sinfda o‘qiydigan ukam Bahodir va sinfdosh o‘rtog’im Komiljon bilan shaharning 2 - -mavzesida joylashgan 9-maktabga o‘qishga keldim . . 2. Men bugun ukam Bahodir va sinfdoshimKomiljon bilan shahardagi 9- maktabgao‘qishga keldim…, 2.1. Men Bahodir va Komiljon bilan 9- maktabga o‘qishga keldim… 2.2. Men ukam va do’stim bilan o’qishga keldim. 2.3. Men maktabga keldim. 2.4. Men keldim. 2.5. Keldim www.arxiv.uz МундарижаKO’CHIRMA GAP O’ZLASHTIRMA GAP DIALOG KO‘CHIRMA ! O‘zgalarning hech o‘zgarishsiz berilgan gapi : “ Tong otdi”-dedi otam. 1.Ko‘chirma gap. 2.Muallif gapi : kesim – dedi, deb so‘radi, deb javob berdi, deb aytdi, gapirdi, so‘zladi kabi fe’llar bilan ifodalanadi:Ko‘chirma gap muallif gapidan avval: “ Safarga otlan”,- dedilar onam. Uning ikki tomonida: “Men,-dedi o‘g‘lim,- uchuvchi bo‘laman ”. Undan keyin: Uqituvchi so‘radi: “Hamma darsga tayyormi?”, muallif gapining ichida keladi: Direktor: ” Darsga kechikmang ”,-dedi. ! O‘zgalarning mazmuni saqlanib, shakli o‘zgartirilgan gapi: Komandir tong otganligini aytdi. So‘roq, buyruq, mazmunini ifodalagan ko‘chirma gap, o’zlashtirmaga aylanganda, darak gap shaklida beriladi: Do‘stim u shaharning nomini,qaerda joylashganligini so‘radi. O’zlashtirma gaplarda undov va kirish so‘zlar tushib qoladi: “ Xo‘sh,bizga qanday imtiyozlar beriladi?”-dedi sayyoh. (K., gap) Sayyoh qahday imtiyozlar berilishini so‘radi. ( O‘z ., gap) ! Dialog – ikki kishi o`rtasidagi suhbat, muloqot ma`nosini anglatadi . У ning oldidan chiziqcha qo`yiladi: -Nega yig‘layapsan? -Oyim kasal bo‘lib qoldilar, dadam esa xizmat safarida. -Yig‘lama, hozir telefon qilamiz . ! Biror matndan (nutq dan)ko‘ chirilgan gaplar ko‘chirma (sitata) deyiladi, ular 2 xil: 1. Muallif gapi bilan birga qo‘llangan ko‘chirma : Navoiy ilm olishga da‘vat ilib:”Olim bo‘lsang olam se niki”,- degan edilar. 2. Muallif gapisiz qo’llangan ko’chirma: Zulfiya o‘z lirik qahramon larini do‘stlari deb bilardi: Baxtiyor bo‘lardim she’rlarim bilan, shu do’stlar qalbiga kirolsam agar.O’ZGALAR NUTQINI IFODALASH USULLARI www.arxiv.uz www.arxiv.uz МундарижаUZLUKSIZ TA’LIMDA ABITURIYENTNING KOMMUNIKATIV-USLUBIY SAVOD XONLIK DARAJASINI ANIQLASH Mustaqil ish: Berilgan zid ma`noli gaplardan foydalanib, qo`shma gap tuzing. Gapni tik kengaytirish usulidan foydalaning. www.arxiv.uz

Похожие

Hozirgi o'zbek adabiy til kursiga kirish
Grammatik kategoriyalar
Ot. Otning grammatik kategoriyalari
Grammatik tarjima va uslubiy tarjima
O’zbek tili undoshlari