logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Лингвистика
  4. Imlo qoidalar bilan bog’liq masalalar

Imlo qoidalar bilan bog’liq masalalar

Загружено в:

27.08.2024

Скачано:

0

Размер:

8761.9853515625 KB
Скачать
Imlo qoidalar bilan bog’liq masalalar I m l o l u g ' a t i n i n g a s o s i y v a z i f a s i s o ' z l a r n i n g t o ' g ' r i i m l o v i y s h a k l i n i b e l g i l a s h , u n i q a y d q i l i s h , k e n g m a ’ n o d a e s a t i l l e k s i k a s i n i i m l o v i y j i h a t d a n a d a b i y m e ' y o r g a s o l i s h d i r. A m m o i m l o l u g ' a t l a r i k i m l a r g a m o ' l j a l l a n g a n l i g i g a , s o ' z l a r n i q a m r a s h h a j m i g a k o ' r a f a r q l a n a d i . S h u j i h a t d a n h a m k a t t a h a j m l i ( u m u m t i l ) l u g ' a t l a r i d a n t a s h q a r i u m u m t a ’ l i m m a k t a b l a r i o ' q u v c h i l a r i , h a t t o b o s h l a n g ' i c h s i n fl a r u c h u n h a m a l o h i d a l u g ' a t l a r t u z i l a d i . K a t t a h a j m l i i m l o l u g ' a t l a r i k e n g x a l q o m m a s i n i n g e h t i y o j l a r i n i h i s o b g a o l g a n h o l d a y a r a t i l a d i . S h u s a b a b l i b u n d a y l u g ' a t d a n n a f a q a t o ' r t a v a o l i y m a k t a b o ' q u v c h i l a r i , o ' q i t u v c h i l a r i , b a l k i n a s h r i y o t v a m a t b u o t , r a d i o v a t e l e v i d e n i y e x o d i m l a r i , u m u m a n , k e n g z i y o l i l a r o m m a s i f o y d a l a n a d i . M a z k u r d o i r a l a r n i n g i m l o s o h a s i d a g i t a l a b l a r i n i q o n d i r i s h u c h u n l u g ' a t s o ' z l i g i b o y , s e r q i r r a , d a v r t i l i n i n g l u g ' a v i y b o y l i g i n i i m k o n i b o r i c h a k e n g r o q q a m r a g a n b o ' l m o g ' i k e r a k . Kitobxon imlo lug'atini varaqlaganda o'zi axtargan so'zni topa olsagina qoniqish hosil qiladi. Holbuki, hozirga qadar nashr qilingan kichik va o'rta hajmli imlo lug'atlari bu talabga javob bermaydi. Ba’zan til imloviy me’yorlarining vazifasini juda keng tushunish, uni tilning boshqa tip me’yorlari vazifasi bilan qorishtirib yuborish hollari uchraydi. Masalan, imlo haqida gap borgan ba’zi ishlarda vulkan emas, vul- qon, xatom emas, xatoyim, paltom emas, paltoyim, omixta emas, omuxta, tepag'on emas, tepong'ich yozili- shi kerak degan fikrlar uchrab turadi, boshqacha aytganda, tilning orfoepik va lug'aviy me’yorlari vazifasi im loviy me’yordan talab qilinadi. Holbuki, vulkanmi yoki vulqon, omixtami yok\ omuxta deb aytishning qaysi biri me’yor ekanini, avvalo, orfoepiya qoidalari belgilashi lozim.a B u n g a s a b a b , b i r i n c h i d a n , q o i d a l a r k o ' p h o l d a y o z u v a m a l i y o t i d a g i b a r c h a h o l a t l a r n i t o ' l i q q a m r a b o l o l m a y d i ; i k k i n c h i d a n , q o i d a l a s h t i r i l g a n h o d i s a l a r b a ’ z a n y e t a r l i a s o s l a n - m a g a n l i g i d a n y o z u v a m a l i y o t i g a s i n g m a y d i ; u c h i n c h i d a n , t i l n i n g m a ’ l u m d a v r r i v o j i d a y a n g i i m l o v i y h o d i s a l a r , h o l a t l a r , i m l o v i y a n ’ a n a l a r p a y d o b o ' l a d i v a u l a r i m l o q o i d a l a r i n i q a y t a k o ' r i b c h i q i s h n i , u n i t a k o m i l l a s h t i r i s h n i t a l a b q i l a d i . B u l a r n i n g b a r c h a s i , s h u b h a s i z , t u z i l a d i g a n i m l o l u g ' a t l a r i n i n g s a v i y a s i g a h a m t a ’ s i r q i l a d i .M a ’ l u m k i , i m l o l u g ' a t l a r i t i l n i n g q a b u l q i l i n g a n j o r i y i m l o q o i d a l a r i t a l a b l a r i g a a m a l q i l g a n h o l d a t u z i l a d i . I m l o q o i d a l a r i i m l o l u g ' a t i n i n g i l m i y - n a z a r i y a s o s i d i r. B i n o b a r i n , q a b u l q i l i n g a n i m l o q o i d a l a r i i l m i y j i h a t d a n a s o s l i , a m a l i y j i h a t d a n q u l a y, i l o j i b o r i c h a p i s h i q - p u x t a b o ' l m o g ' i k e r a k . A m m o h a r q a n d a y i m l o q o i d a l a r i h a m i d e a l d a r a j a d a m u k a m m a l b o ' l o l m a y d i . I m l o q o i d a l a r i n i n g t a l a b v a m u a m m o l a r i h a q i d a g a p b o r g a n d a y a n a b i r m a s a l a g a t o ' x t a l i s h o ' r i n l i d i r. B u - q o i d a l a r n i n g s o d d a , t u s h u n a r l i , j o ' y a l i , e s d a y a x s h i s a q l a n a d i g a n b o ' l i s h i m a s a l a s i d i r. I m l o q o i d a s i n i t u z g a n - d a m a k t a b o ' q u v c h i s i n i n g s a v i y a s i v a b i l i m d a r a j a s i h a m k o ' z d a t u t i l i s h i k e r a k . S h u s a b a b l i i m l o q o i d a l a r i n i i l m i y - n a z a r i y fi k r l a r n i n g i f o d a s i t a r z i d a e m a s , h a r b i r s o ' z s h a k l d a k o ' z g a a n i q t a s h l a n i b t u r a d i g a n b e l g i , e s d a s a q l a s h o s o n b o ' l g a n b i r o r t i p i k x u s u s i y a t , t i p i k l i s o n i y m o d e l l a r a s o s i d a t u z i s h , b i z n i n g c h a , e n g m a q b u l y o ' l d i r. Q u y i d a l o t i n y o z u v i g a a s o s l a n g a n o ' z b e k a l i f b o s i n e g i z i d a t a y y o r l a n g a n v a O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i V a z i r l a r M a h k a m a s i t o m o n i d a n t a s d i q l a n g a n « O ' z b e k t i l i n i n g a s o s i y i m l o q o i d a l a r i » n i k i t o b x o n l a r e ’ t i b o r i g a h a v o l a q i l a m i z . P r o f. S h . Ra h m a t u l l a y e v d a s t l a b « Ў з б е к л о т и н а л и ф б о с и » ( Т о ш к е н т , 1 9 9 5 ) , ke y i n « Ў з б е к т и л и н и н г я н г и а л и ф б о с и в а и м л о с и » ( Т о ш к е н т , 1 9 9 9 ) q o ' l l a n m a l a r i d a o ' z b e k k i r i l l a l i f b o s i d a g i ё , ю , я h a r fl a r i o ' r n i g a o ' z b e k l o t i n a l i f b o s i d a q a y s i h a r fl a r n i y o z i s h u l a r b a j a r a d i g a n v a z i f a g a b o g ' l i q , d e b u l a r n i q u y i d a g i c h a y o z i s h - n i t a v s i y a e t a d i : « 1 . ё , ю , я ҳ а р ф л а р и и к к и т о в у ш н и ( й + у н л и ) и ф о д а л а ш г а х и з м а т қ и л с а , б у ҳ а р ф л а р ў р н и г а у о , y u , у а ҳ а р ф л а р и ё з и л а д и : з а ё м - z a y o m , ю м о р - y u m o r , я д р о - y a d r o , ё м г и р - y o m g ' i r , ю т у қ - y u t u q , я х ш и - y a x s h i к а б и .Y u q o r i d a k e l t i r i l g a n q o i d a l a r b i l a n t a n i s h i s h s h u n i k o ' r s a t a d i k i , u l a r d a o ' z b e k t i l i g a r u s t i l i d a n v a r u s t i l i o r q a l i o ' z l a s h t i r i l g a n b i r t u r k u m r u s c h a v a b a y n a l m i l a l s o ' z - t e r m i n l a r n i n g y a n g i i m l o d a q a n d a y y o z i l i s h i a l o h i d a q o i d a l a s h t i r i l m a g a n . B u - o ' z b e k k i r i l l y o z u v i d a g i i k k i t o v u s h n i i f o d a l o v c h i ё , ю , я , e ( s o ' z o ' r t a s i d a u n l i d a n h a m d a a y i r i s h v a y u m s h a t i s h b e l g i l a r i d a n k e y i n ) , ц h a r fl a r i i s h t i r o k e t g a n s o ' z l a r n i o ' z b e k l o t i n y o z u v i d a q a n d a y y o z i s h m a s a l a s i d i r . B u n d a y s o ' z l a r n i n g y a n g i a l i f b o d a y o z i l i s h i k e y i n c h a l i k , « O ' z b e k t i l i n i n g a s o s i y i m l o q o i d a l a r i » t a s d i q l a n g a n d a n s o ' n g , t a y y o r l a n g a n b i r q a n c h a q o ' l l a n m a l a r d a b a y o n q i l i n g a n . 2. ё, ю, я ҳарфлари ўзидан олдин келган ундошнинг юмшоқ эканини кўрсатишга хизмат қилса: 1) асосан ё ҳарфи ўрнига о ҳарфи, ю ҳарфи ўрнига u ҳарфи, я ҳарфи ўрнига а ҳарфи ёзилади: стажёр - stajor, люстра - lustra, фляга - flaga каби; 2) сўзнинг талаффузи кескин ўзгариб кетмаслиги учун қисман ё ҳарфи ўрнига уо ҳарфлари, ю ҳарфи ўрнига yu ҳарфлари, я ҳарфи ўрнига уа ҳарфлари ёзилади: актёр - aktyor, бюро - byuro, снаряд - snaryad каби. Кўринадики, ё, ю, я ҳарфлари ўзидан олдин келган ундошнинг юмшоқлигини кўрсатиш учун хизмат қилса, ўзбек лотин алифбосида икки хил акс эттирилади».2 Muallif «so'zning talaffuzi keskin o’zgarib ketmasligi uchun» deb o'z tavsiyasining 1-bandidagi 1-qismiga qarshi boradi. Aslida, stajor bilan aktyor, lustra bilan byuro, flaga bilan snaryad so'zlarida mazkur ё, ю, я harf lari bir xil pozitsiyada bo'lib, o'zbekcha talaffuzda umuman farq qilmay, ikki tovush (yo, yu, ya) bilan aytiladi. Undoshlarning qattiq-yumshoqligi esa rus tili uchun xos bo'lib, hozirgi o'zbek adabiy tilida bu holat deyarli farqlanmaydi. Bunday chalkashlik «Ўзбек тилининг қисқача имло луғати» (Тошкент, 1963)dan muallif ajratib olgan ё, ю, я harfli so'zlarni o'zbek lotin alifbosida qanday yozish kerakligi haqidagi tavsiyalarda ham uchraydi. Bu masalada bir xillikka erishish qiyinligidan bo'lsa kerak, muallif «қачон бир ҳарф, қачон икки ҳарф ёзишни қоидалаштириб бўлмайди, шу сабабли бундай ҳарф қатнашадиган сўзларнинг тўғри ёзилиши имло луғатида кўрсатилади»3, deb masalaning murakkabligini tan oladi. Mazkur qo'llanmadagi rus tilidan va u orqali boshqa yevropa tillaridan o'zbek tiliga o'zlashgan bir qator so'zlarda ayirish va yumshatish belgilari ё, ю, e harflaridan oldin kelganida, yangi imloda bunday so'zlardagi ъ va ь belgilari tashlanib, ё, ю, e harflari o'rniga yu, ya, ye harflari yoziladi yoki yumshatish belgisi о, и harf laridan oldin kelganida, belgi o'rniga у harfi yoziladi degan fikrlarga qo'shilish mumkin. Adabiy til yozma shaklining me'yorlashuvi va takomilida, shuningdek, og'zaki hamda yozma nutq ora- sidagi bog'liqlik va yaqinlikni mustahkamlashda imlo lug'atlari muhim rol o‘ynaydi. Imlo lug'atlari nafaqat so'zlarning yozma shakli, balki og'zaki talaffuz shaklining ham me'yorlashuvi va uning muayyan turg'un, adabiy holatda bo'lishiga xizmat qiladi, chunki aksariyat so'zlar yozma shaklga asoslangan holda talaffuz qilinadi. Imlo lug'ati tilning lug'aviy boyligini o'zida jamlovchi va saqlovchi ishonchli manba hamdir. Chunki u boshqa tip lug'atlarga kiritilmaydigan ba’zi so'z va so'zshakllarni ham qamrab oladi. Imlo lug'atlari yozma nutq madaniyatining, imloviy savodxonlikning muhim qurolidir. O'zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti xodimlari tomonidan tuzilgan, 65 000 dan ortiq so'z va so'zshakllarni qamragan imlo lug'ati bundan o'ttiz besh yil oldin nashr etilgan edi.1 O'tgan davr mobaynida bir qator kichik hajmli imlo lug'atlari tuzildi va nashr etildi. Qayd qilingan lug'at tuzilgandan keyin o'tgan davr mobaynida o'zbek tilining lug'aviy boyligida, imloviy me'yorlarida bir qator siljishlar, o'zgarishlar yuz berdi. Tilda yangi so'z va terminlar paydo bo'ldi, imlo amaliyotida avval qabul qilingan imlo qoidalaridan chekinishlar yuz berdi, tavsiya etilgan ba’zi qoidalarning imlo amaliyoti talablariga javob berolmasligi ma’lum bo'ldi. Buning ustiga, O'zbekiston mustaqillikka erishgach, o'zbek tili lug'aviy tizimi va lisoniy me’yorlarida yangi davr talabi bilan ham ba’zi o'zgarishlar ko'zga tashlandi. Bir qator so'zlar iste’moldan chiqdi va arxaik so'zlar qatlamiga o'tdi, ba’zi so'zlarning milliy muqobillari tiklandi, o'zbek tiliga yangi davrning ijtimoiy, ilmiy, moddiy-ma'naviy, siyosiy- mafkuraviy sohalarida ro'y bergan o'zgarishlarni, tushunchalarni anglatuvchi yangi so'z va terminlar kirib keldi. O'zbek yozuvining lotin grafikasi asosidagi alifboga o'tkazilishi va unga asoslangan «O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari» qabul qilinishi munosabati bilan imlo amaliyotida kirill yozuvidagi matnlarda ham keying! imlo qoidalariga qiyosan yozish holatlari paydo bo'ldi. Ba’zi hollarda so'zlarni so'zlashuvga xos talaffuz shakllarida yozish ham ko'zga tashlanmoqda. Natijada o'zbek tilining kirill yozuvidagi matnlarida imloviy variantdorlik (ham eski imlo qoidalari, ham yangi imlo qoidalari asosida yozishlar) yuzaga keldi va h.k. Bu kabi holatlarni ilmiy nuqtayi nazardan ma’qullab bo'lmaydi. Kirill alifbosiga asoslangan, 1956-yil 7-aprelda qabul qilingan «Ўзбек орфографиясининг асосий қоидалари» rasmiy jihatdan bekor qilingan emas. Shu sababli kirill yozuviga asoslangan matnlarda ushbu asosiy qoidalarning talablaridan chekinish o'rinli emas. Mana shu va shunga o'xshash holatlar o'zbek tilining kirill va lotin yozuviga hamda ularga oid imlo qoidalariga asoslangan yangi va nisbatan mukammal imlo lug'atini tuzish ehtiyojini tug'dirdi. O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti hozirgi o'zbek tili bo'limida yangi «O'zbek tilining imlo lug'ati» tuzildi, unda 85000 dan ortiq so'z va so'zshaklning to'g'ri imloviy shakli qayd qilindi. Ushbu lug'at o'zbek tilining hozirda mavjud imlo lug'atlaridan: a) so'zligining boyligi; b) imlosi qiyin va munozarali bo'lgan, hozirga qadar imlo lug'atlariga kiritilmay kelayotgan so'zlarni ham qamrab olganligi; d) nashr etilgan va etilayotgan boshqa tip lug'atlar (izohli, ensiklopedik, terminologik va b.)ning ijobiy imloviy tajribalarini hisobga olganligi; e) keying! o'ttiz yil davomida o'zbek tili imlosi amali yotida yuz bergan, ko'pchilik tomonidan ma’qul deb topilayotgan ijobiy imloviy o'zgarishlarga e'tibor bergan- ligi; f) nihoyat, mustaqillik davrida o'zbek tiliga kirib kelgan yangi so'z va terminlar yozilish shaklining ilmiy- imloviy baholangan holda lug'at tarkibiga kiritilganligi bilan farqlanadi.01 07 21 0A 1A 18 05 060C0C 09 0B 08 O'zR FA Til va adabiyot instituti ushbu lug'atni kirill va lotin yozuvlarida alohida-alohida kitob holida nashr etishni maqbul deb hisobladi. Shu sababli dastlab uning kirill yozuvidagi varianti tayyorlandi va chop etildi. Endilikda lotin yozuvidagi varianti nashrga tayyorlandi. Yangi imlo lug'atlarining so'zliklari 1976-yili nashr etilgan «Узбек тилининг имло луғати», 5 jildli «Ўзбек тилининг изохли луғати», 12 jildli «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» so’zliklaridan hamda maktab darsliklaridan, gazeta va jurnallardan to'plangan so'zlardan foydalanib tuzildi. Yuqorida keltirilgan qoidalar bilan tanishish shuni ko'rsatadiki, ularda o'zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali o'zlashtirilgan bir turkum ruscha va baynalmilal so'z- terminlarning yangi imloda qanday yozilishi alohida qoidalashtirilmagan. Bu - o'zbek kirill yozuvidagi ikki tovushni ifodalovchi ё, ю, я, e (so'z o'rtasida unlidan hamda ayirish va yumshatish belgilaridan keyin), ц harflari ishtirok etgan so'zlarni o'zbek lotin yozuvida qanday yozish masalasidir. Bunday so'zlarning yangi alifboda yozilishi keyinchalik, «O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari» tasdiqlangandan so'ng, tayyorlangan bir qancha qo'llanmalarda bayon qilingan. Prof. Sh.Rahmatullayev dastlab «Ўзбек лотин алифбоси» (Тошкент, 1995), keyin «Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси» (Тошкент, 1999) qo'llanmalarida o'zbek kirill alifbosidagi ё, ю, я harflari o'rniga o'zbek lotin alifbosida qaysi harflarni yozish ular bajaradigan vazifaga bog'liq, deb ularni quyidagicha yozishni tavsiya etadi: «1. ё, ю, я ҳарфлари икки товушни (й+унли) ифодалашга хизмат қилса, бу ҳарфлар ўрнига уо, yu, уа ҳарфлари ёзилади: заём - zayom, юмор - yumor, ядро - yadro, ёмгир - yomg'ir, ютуқ - yutuq, яхш и - yaxshi каби. 2. ё, ю, я ҳарфлари ўзидан олдин келган ундошнинг юмшоқ эканини кўрсатишга хизмат қилса: 1) асосан ё ҳарфи ўрнига о ҳарфи, ю ҳарфи ўрнига u ҳарфи, я ҳарфи ўрнига а ҳарфи ёзилади: стажёр - stajor, люстра - lustra, фляга - flaga каби; 2) сўзнинг талаффузи кескин ўзгариб кетмаслиги учун қисман ё ҳарфи ўрнига уо ҳарфлари, ю ҳарфи ўрнига yu ҳарфлари, я ҳарфи ўрнига уа ҳарфлари ёзилади: актёр - aktyor, бюро - byuro, снаряд - snaryad каби. Кўринадики, ё, ю, я ҳарфлари ўзидан олдин келган ундошнинг юмшоқлигини кўрсатиш учун хизмат қилса, ўзбек лотин алифбосида икки хил акс эттирилади»

Похожие

O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari - bo'g'in ko'chirish va ajratib yozish
O’quvchilarga orfografik bilimlar berish
Fel so’z turkimi bilan tanishtirish
Ega bilan kesimning sonda ifodalanishi
Fon va fonema