Nerv-mushak apparatining fiziologiyasi - Медицина - Презентации

Nerv-mushak apparatining fiziologiyasi

Загружено в:

24.08.2024

Скачано:

0

Размер:

3682.7763671875 KB

Nerv-mushak apparatining fiziologiyasi

Режа: * Mushaklarning funksiyalari, ularning ahamiyati. * Mushaklarning fiziologik va fizikaviy xossalari. * Mushaklarning qisqarish turlari. * Mushaklarning qisqarish mexanizmlari. * Mushaklarning ishi, kuchi va charchashi

* Mushaklarning 3 turi farqlanadi: (skelet,yurak,sillik mushaklar)va quyidagi ishlarni bajaradi: * Muhitdagi harakatlanishi * Tana qismlarini harakatlanishi * Gavdani tutib turish * Issiqlik ishlab chiqarish * Limfa va qonni harakatlanishini ta’minlash * Nafas xarakatlarini ta’minlash * Retseptor * Ozuqani harakatlanishi * Suv va tuz deposi * Ichki a’zolarni himoya qilish.

Aktin va miozin iplari. Muskul skeletining tarkibiy qismlari ya’ni qisqargan miofibrillar muskul hujayralarining uzunlik о‘qiga parallel joylashtirilgan. Ular Z disk deb nomlangan kо‘ndalang bо‘limlar orqali taxminan 2,5mm uzunlikdagi bir nechta bо‘limlarga bо‘lingan. Sarkomera ichida mioflimentlarning tartib bо‘yicha joylashgan bо‘lib, ya’ni ingichka aktin va qalin miozin iplardir har bir miozin ip sarkomeraning Z diskida qotirilgan

Sarkomera strukturasining sxematik ifodalanishi a. Miofibril v. Sarkomeradagi aktin va miozin iplarining joylashishi s. Miozin ipining strukturasi

Muskullar – odam hayotiy muhim ijrochi yoki ishchi organi hisoblanadi. Ular shuningdek kimyoviy energiyani bevosita mexaniq energiyaga va issiqlikka aylantiruvchi a’zo hamdir . Kо‘ngdalang – targ‘il muskullar birinchi galda tana va uning qismlarining fazodagi harakatlarini, kо‘z harakatlarini, chaynash va boshqa faoliyatlarni bajaradi. Bu muskullar kishi idrokiga bо‘ysunadi, ixtiyoriy harakatlar qilinadi, markaziy nerv sistemasi tomonidan tо‘liq boshqarilib turiladi. Silliq muskullar asosan ichki organlar harakatlarini ta’minlaydi. Ular avtomatiyaga ega. Intramural va metasimpatik nervlar chigali tomonidan boshqariladi. Yurak muskullari

Kо‘ndalang – targ‘il muskullar va ularning xossalari. Odam va umurtqali hayvonlarning kо‘ngdalang-targ‘il muskullari uchta asosiy xossaga ega: qо‘zg‘aluvchanlik ya’ni membrananing ionlar uchun о‘tkazuvchanligini о‘zgartirib, ta’sirotga nisbatan harakat potensiali bilan javob berishi qobiliyati: о‘tkazuvchanlik ya’ni harakat potensialini tola bо‘ylab tarqatish qobiliyati; qisqaruvchanlik ya’ni qо‘zg‘alish natijasida kaltalanish yoki о‘z tarangligini о‘zgartirish qobiliyati.2A 06 2314 0706 0B1E 06 2314 1B 06 1E 0E 0D 1B 1E1F 160A 0D14 1A 0E 1B14 1B 16 10 0B 1E 1E 1B

Nerv-muskul preparatida muskul qisqarishi uchun mavjud sharoitga qarab iki turdagi Agar muskul qisqargan vaqtda uning tolalari kaltalansa-yu, ammo tarangligi о‘zgarmasa, izotonik qisqarish sodir bо‘ladi. Izotonik qisqarish muskul yuk kо‘targanda kuzatiladi. 01 0727 17 0B0A15 0F 1B0F

Butun organizmda faollik kо‘rsatayotgan muskullarning qisqarishlari boshqacha tasnif qilinadi: izometrik qisqarish – kо‘tarilgan yukni bir nuqtada ushlab turish; kontsetrik qisqarish – muskulning yuk kо‘tarib, kaltalanishi; ekstsentrk qisqarish – kо‘tarilgan yukni pastga sekin tushirishda muskulni uzayishi.

Muskul yakka rag‘batlantirilsa, yakka qisqarish sodir bо‘ladi: Miografik usulda yozib olingan yakka qisqarishining egri chizig‘ida uchta bosqichni ajratish mumkin: qisqarishining latent (yashirin) davri, qisqarish bosqichi va bо‘shashish bosqichi. Optik yoki elektron asboblarda qayd qilingan yakka qisqarishning latent davri ancha qisqa – 2,5 ms atrofida. Ana shu vaqt ichida muskul tolalarida harakat potensiali boshlanib, qisqarish uchun zarur bо‘lgan miqdorga (40 mv) yetishiga sarflanadi. Baqaning ajratilgan muskuli qisqarish bosqichi 50 ms, bо‘shashish bosqichi ham 50 ms. Demak bu muskulning yakka qisqarishi umuman 110 ms davom etadi.19 1B0F 161413 27 1B0F 1B0F 2E 1B0F 0A 0F 1A1408 06 2B 1A1408 06 0706

Muskul uzoq vaqt davomida ta’sirlanib turgudek bо‘lsa charchaydi, yakka qisqarishning egri chizig‘i shakli о‘zgaradi: bо‘shashish fazasi о‘ta sekin bо‘shashi kontraktura deyiladi. Tabiiy sharoitda skelet muskullarimiz nerv sistemasidan yakka – yakka ta’sirlarni emas, balki ketma-ket keluvchi bir qancha nerv impulslarini olib turadi. Bunday ta’sirotlarga muskul kuchliroq va uzoqroq qisqaradi. Bunday qisqarishni tetanik qisqarish yoki tetanus deb ataladi. Muskullarning tetanik qisqarishlari yakka qisqarishlarining qо‘shilib ketishi yoki summatsiyasi natijasidir. Ta’sirotlar chastotasi bir qadar kamroq bо‘lsa, tishli tetanius kelib chiqadi, chastota katta bо‘lsa, silliq tetanus hosil bо‘ladi. Yakka qisqarishlarning impul`slar chastotasi ortishi bilan tishli va silliq tetanusga о‘tishi. Muskullarda qiskarishlarni yuzaga chiqarishda kuchiga kо‘ra bо‘sag‘a osti, bо‘sag‘a va bо‘sag‘a usti ta’sirot turlari mavjud.19 27090A 1A1E1F08 37 290C 0F06 0713141B03141B0C 22021A0C 19 16140B0F0C 0E0F 2D 0E020E 1A1E1F08

Kо‘ngdalang – targ‘il muskullar miya stvoli va orqa miyadagi motoneyronlar tomonidan nervlanadi. Bu neyronlarning aksonlari shoxlanib, bir nechta muskul tolasiga yetib keladi va ularda mioneyronal sinapslar hosil qiladi. Bir motoneyron va u nervlaydigan muskul tolalari majmuasi harakat birligini tashkil qiladi. Masalan, odam kо‘z soqqasi muskullarida harakat birligi 10 toladan kam, qо‘l barmoqlari muskullarida – 10-15 toladan iborat, boldir muskullarida har bir harakat birligi 2000 va undan kо‘p tolalardan tashkil topgan. Bundan kо‘rinadiki, muskul bajaradigan harakatlar qanchalik aniq va uyg‘un bо‘lsa, undagi harakat birliklari shunchalik oz tolalardan tuzilgan bо‘ladi.2A 06 10 0E 09 0E 19 36 0E 24 0B 0A 0809

* Kо‘ndalang-targ‘il mushaklar quyidagicha bо‘ladi: * Mushaklarning FIK 50% yaqin, ichki yonuv dvigateliniki-35%, bug‘ mashinasiniki-20%ga teng; anatomik fiziologik * qisqa, * uzun, * keng, * sirkulyar, * parallel, patsimon, yelpig‘ichsimon; * fazali * tonik * tez (oq) * sekin (qizil) * introfuzal * ekstrofuzal;

Xaksli va G. Xakslilar nazariyasiga kо‘ra, muskul tolasi qisqarganda, miozin va aktin iplari kaltalanmay, balki biri ikkinchisi ustida – «sirg`ana» boshlaydi: aktin miozin ishlari orasiga sirg‘anib kiradi. Tabiiy sharoitda muskul tolalari aktin, miozin va ATF ning о‘zaro ta’sir etishi natijasida qisqaradi. Bunda qо‘zg‘alish tufayli hujayra ichidagi ionlar tarkibining о‘zgarishi, jumlandan Ca ++ ionlarining hujayra ichiga kirishi natijasida aktin, miozin va ATF ning ta’siri katta bо‘ladi. Chunonchi, ATF parchalanadi, hosil bо‘lgan energiya muskul tolasida aktin va miozin iplarining sirg‘anishiga sarf bо‘ladi. Harakatga qodir kо‘pgina biologik strukturalar, masalan, spermatazoidlar xivchinlarining qisqarishi uchun ham ATF zarur. ATFning resintez proseslari buzilganda muskul tolalarida ATF tamomila yо‘qoladi va oqibatda muskullar qotib qoladi, ya’ni qontrautura rо‘y beradi.39 06 0F 0708 0F 37 10 1B 1E 3F 0C 0B 1A 02 080F 1A 23 17 0E 06

Fizik Fiziologik 1.Chо‘ziluvcha nlik 2. Taranglik 3. Elastiklik 4. Plastiklik Qо‘zg‘aluvchanli k О‘tkazuvchanlik Qisqaruvchanlik RefrakterlikMushaklar quyidagi xususiyatlarga ega:

Har bir mushak 10-10000 gacha hujayra yoki tolalardan tuzilgan bo‘lib, yorug‘lik mikroskopi ostida ko‘ndalang chiziqlarga ega. Mushak tolasining uzunligi l-12sm, d- 0,1mm va ularning umumiy miqdori 30mln.ga(600 mushak) yaqin. Mushak tolasida miofibrillalar (aktin va miozin) gurux bo‘lib joylashgan va sarkoplazmatik retikulum bilan o‘ralgan. 40 16 06 02 34 41 0E14 11 0302

Mushaklarning qisqarish turlari quyidagicha: izotonik, izometrik, auksotonik, konsentrik, ekssentrik, kontraktura, yakka, tetanik, optimal, pessimal, fazali, izotonik, bо‘sag‘a, bо‘sag‘adan yuqori va maksimal qisqarish.

Mushak qisqarishi motor birliklarda amalga oshadi, motor birlik bu orqa miyaning bitta motoneyroni bilan innervatsiyalanuvchi mushak tolalar miqdori(10-2000). Xar bir anatomik mushak qisqarishida juda kо‘p mushak birliklar ishtirok etadi. Bitta mushakda joylashuvchi, tez va sekin motor birliklar farqlanadi.

Mushaklar qisqarishi(qо‘zg‘alishi) uning о‘zini yoki asab tolasini bо‘sag‘a kuchi bilan ta’sirlaganimizda yuzaga keladi. Mushak qо‘zg‘aluvchanligi asab qо‘zg‘aluvchanligidan past (ya’ni bо‘sag‘asi yuqori). Tinchlik potensiali-90mv, qutbsizlanishning kritik darajasi- 40mv, harakat potensiali-120mv. Harakat potensialining davomiyligi - 1-3msek. Bir butun mushak «bor yoki yо‘q» qonuniga bо‘ysinmaydi, mushak tolasi esa bо‘ysinadi. Bir butun mushak qisqarish amplitudasi ma’lum bir darajagacha ta’sirot kuchiga bog‘liq bо‘ladi.

Faoliyat davomida skelet mushagi tetanik (summatsiya) ravishda qisqaradi, u ta’sirot chastotasiga bog‘liq xolda tishli va silliq bо‘lishi mumkin. Chastota qancha yuqori bо‘lsa, qisqarishlar qо‘shilib, amplituda shuncha yuqori (optimum), lekin ma’lum bir chastotagacha…Yana chastotani oshirish amplitudani pasayishiga (pessimumga) olib keladi. Uzoq vaqt tetanusdan keyin posttetanik kontraktura kuzatiladi.

Kontraktura (K) –mushak qisqarishining turi bо‘lib, davomiyligi bilan xarakterlanadi. Kontraktura bо‘lishi mumkin: qaytar(fiziologik) uzoq vaqt ishdan sо‘ng va qaytmas (patologik) kuygandan keyin, odam о‘lgandan sо‘ng. Kontraktura bо‘lishiga sabab, sarkoplazmatik retikulumdan Ca++ ionlarining chiqishining tо‘xtashi.

Tinch xolatda mushak tonik taranglikda (qisqarishda) bо‘ladi, bunda past bо‘sag‘ali sekin motor birliklar davomiy qisqargan xolatda, charchash rivojlanmasdan amalga oshadi. Mushak tonusi intrafuzal afferent ta’sirlarga bog‘liq. Odam о‘lgandan sо‘ng mushaklar tonusi yо‘qoladi (Mayitning bо‘yi hayotdagiga nisbatan uzayadi).

Мушак кучи-бу мушак максимал юкни, максимал қисқариб кўтаришидир. Мушакнинг абсолют кучи-бу мушак кўндаланг кесими юзасининг 1см2 га тўғри келадиган кучдир (чайнаш мушаги-10кг, ёзувчи м.-9кг, учбошли м.-17кг ). Патсимон мушаклар энг катта кучга эга.

Мушак қисқарганда физик иш бажаради (w=ph), бунда потенциал кимёвий энергия харакат кинетик энергиясига айланади. Иш бўлиши мумкин: статик (таранглашиш), динамик (харакат), ички (ишқаланиш) ва ташқи.

Ташқи иш мушак фаолиятининг кўрсатгичидир (ФИК). Аввалига мушак қисқаришида юк ортиб бориши билан бажарилган иш W хам ортади, кейинчалик «0»гача камаяди (максимал юкда). Маълум бир ўртача юкда энг кўп бажарилган иш W ўртача юк қонуни дейилади.

Узок машқлардан сўнг мушаклар гипертрофияси юзага келади, узоқ вақт харакатсизликдан сўнг мушакларда атрофия ривожланади. Бу жараён мушак толалардаги морфологик ўзгаришлар билан боғлиқ.

Узоқ вақт ишдан сўнг мушакларда чарчаш юзага келади, бунда мушак қисқаришлар амплитудаси ва кучи камаяди. Чарчаш тез-тез қисқаришда тезроқ юзага келади ва акси. Чарчашга сабаб: озуқани камайиши ва алмашинув натижасида хосил бўлган захарли моддалар (бу ажратиб олинган мушакда), хамда МАТ синапсларида бўлган ўзгаришлардир (бу бутун бир организмда) Актив дам олиш- бу чарчаган мушакларда ишчанлик қобилиятини тикланиши.

Мушакни қисқариш механизми: * Асаб бўйлаб қўзғалишнинг ўтиши * Мушак толаси мембранаси тинчлик потенциалини 40мв га камайиши * Мушак харакат потенциали хосил бўла бошлаши * Саркоплазматик ретикулумни Са++ учун ўтказувчанлигини ортиши * Са++ ионларини саркоплазматик ретикулумдан чиқиши ва фибриллалараро мухитга тушиши (5 ·10 6 ) * Са++ ионини актиндаги тропонинга таъсири ва миозин билан боғ хосил қилиши * Актинни миозин толалари орасида харакатланиши.

Хар бир актин миозиннинг 6 та ўсимтаси билан бирлашган ва улар актинни миозин толалари орасига бир текис тортиб киргизади, бу вақтда Са+ +ионлари концентрацияси юқори бўлиши керак. Бунда саркомер узунлиги камаяди (изотроп дискнинг)

Асабдан мушакка қўзғалувчанлик (ХП) келиши тўхтаганда, фибриллалараро мухитда Са++ ионлари камаяди ва мушаклар бўшашади. АТФ энергияси хисобига Са++ насоси Са++ ионларини саркоплазматик ретикулумга хайдайди. Миозин ўсимталари боғи актиндан ажралади ва аввалги холатига қайтади (изотроп дискнинг катталашиши)

Силлиқ мушаклар скелет мушакларидан фарқ қилиб, узоқ вақт тоник қисқариш, автоматия, пластиклик хусусиятларига эга ва чўзилишга қисқариш билан жавоб беради. Силлиқ мушаклар ХП паст, давомий (80мсек гача),Са++ионларига боғлиқ бўлган платоси бўлиши мумкин. ХПни тарқалиши секин, шунинг учун қисқариш ва айниқса бўшашиш узоқ давом этади.

Qо‘zg‘alishdagi qо‘zg‘aluvchanlik holati Barcha tirik tо‘qimalarning ikki nuqtalari orasida potensiallar(+; -) farqi mavjudligi aniqlangan.Bu jixatdan tirik organizmni elektr ishlab chiqaruvchi elektrogenerator bilan taqqoslash mumkin. Bitta hujayraning biotoki о‘rtacha 60-120mv ga teng.

Barcha organizm faoliyatlari biopotensiallar (yurak, neyronlar, mushaklardagi…) xisobiga amalga oshiriladi. Bu xolatda makroergik bog‘lamlar (ATF, ADF va boshqalar) energiyasi ishlatiladi.

Hujayra, tо‘qima biopotensiallari: xujayra membranasi xossalari va xujayradagi fizik-kimyoviy jarayonlarga bog‘liq. Bu jarayonlarni elektrostatika qonunlari bо‘lmish- diffuz va konsentratsion potensiallar orqali tushunish mumkin.

Biopotensiallar quyidagicha bо‘ladi: • Tinchlik potensiali- membrana potensiali • Maxalliy javob • Xarakat potensiali –qо‘zg‘alish • postsinaptik potensial • generator potensial • Chaqirilgan potensial

Barcha biopotensiallar asosida tinchlik potensiali yotadi, ya’ni xujayra ichkarisi va tashqarisidagi «+» va «-» (Na+ K+ Cl)-zaryadlarning turlicha taqsimlanganligi. Bunday taqsimlanishni membrana xossasi, xamda K+ni ichkariga, Na+ni tashqariga xarakatlantiruvchi «K+ Na+ nasos» amalga oshiradi.

Tinchlik potensiali xosil bо‘lish mexanizmi membrananing elektrolitlar uchun tanlab о‘tkazuvchanlik xususiyatiga bog‘liq, ya’ni tinch xolatda K+tashqariga 25 marta kо‘p о‘tadi, Na+ga qaraganda. Tinch xolatdagi xujayrada K+ionlari(kationlari) konsentratsiya gradiyenti bо‘yicha tashqariga oson diffuziyalanadi, anionlar («-») esa, membrana orqali sitoplazmada ushlab qolinib, membrana ichkarisidagi «-» zaryadni ta’minlaydi.

Xujayra tashqarisida Na+ konsentratsiyasi yuqori va diffuziya qonuniga asosan u ichkariga intiladi, ammo tinch xolatda membrana Na+ni ushlab qoladi va bu ionlar membrana tashqarisida joylashib, membrana tashqi yuzasidagi («+») zaryadni xosil qiladi.

Shunday qilib, membrana tashqarisi «+» (K+, Na+), sitoplazma «-» zaryadlangan bо‘lib (Clˉ, HPO4 ˉ, HCO3 ˉ, ATF, aspar,yantar, glyutamin. kislota, oqsil, izoetionat), uni mikroelektrodlarni membranaga va sitoplazmaga kirgizib galvanometr orqali aniqlash mumkin.

Shunday qilib, membrana tashqarisi «+» (K+.Na+), sitoplazma «-» zaryadlangan bо‘lib (Clˉ, HPO4 ˉ, HCO3 ˉ, ATF, aspar, yantar, glyutamin. kislota, oqsil, izoetionat), uni mikroelektrodlarni membranaga va sitoplazmaga kirgizib galvanometr orqali aniqlash mumkin.

Bо‘sag‘a (yoki undan yuqori) kuch bilan ta’sirlaganimizda tinchlik potensiyali (kamayib) qutbsizlanishning kritik darajasiga yetadi va natijada tinchlik potensiali «0»ga tenglashadi (qutblanishning yо‘qolishi), endi esa qayta qutblanish (20-40mv) yuzaga keladi, ya’ni membrana yuzasi «-», aksoplazma esa «+» zaryadlanadi va xarakat potensiali xosil bо‘ladi.

Похожие

Nerv sistemasi fiziologiyasi. Sinapslar

Nerv tizimining fiziologiyasi va yoshga oid xususiyatlari

Elektrokardiograf apparatining ishlash prinsipi

Nerv markazlari

Nafas fiziologiyasi