O’zbek xonliklari tarixiga oid manbalar va adabiyotlar - История - Презентации

O’zbek xonliklari tarixiga oid manbalar va adabiyotlar

Загружено в:

24.07.2024

Скачано:

0

Размер:

742.1728515625 KB

Berdaq nomidagi qaraqalpoq davlat universiteti tarix fakulteti tarix yónalishi 2 ”b”-guruh talabasi Ibragimov Hasilbekning O’zbekiston tarixidan ishlagan tag’dimot ishi

O’zbek xonliklari tarixiga oid manbalar va adabiyotlar Reja:  1.O’zbek xonliklari.  2.O’zbek tilidagi manbalar.  3.O’zbek xonliklariga oid adabiyotlar .

1.O’zbek xonliklari  Oʻzbek xonliklari — Turonda yoki Turkistonda ( Movarounnahr , Xorazm , Farg'ona , Xuroson ), hozirgi Oʻzbekiston , Tojikiston , Turkmaniston , Qirgʻiziston , Janubiy Qozogʻiston , Janubiy va Sharqiy Turkiston hududlari chegarasida mavjud boʻlgan davlatlar. Oʻzbek sulolalaridan bo'lgan hukmdorlar tomonidan boshqarilgan. XVI asrning boshlarida Movarounnahr va Xorazmni Temuriylardan soʻng boshqargan Shayboniylarning ikki tarmogʻi boʻlmish Movarounnahr va Xorazm Shayboniylari tomonidan asos solingan.

O‘zbek tarixchiligida xaritashunoslik bilan bog‘liq muammolar yetarlicha. G‘arbning turli davlatlarida mamlakat tarixidagi deyarli har bir yil uchun xaritalar mavjud. O‘zbekistonda esa ko‘pincha bir xil, hammaga tanish bo‘lib ketgan xaritalardan foydalaniladi va tarixning katta qismi uchun maxsus xaritalar yo‘q. Masalan, xonliklar davriga oid.

Shayboniyxon 1505 yil Xorazm, oradan ikki yil o‘tib Xurosonga yurish qiladi va Vazir, Ko‘hna Urganch, Hirot, Mashhad, Damg‘on, Astrobod kabi shaharlarni egallaydi. Biroq 1510 yil Shayboniyxonning fojiali o‘limidan so‘ng bu yerlar Safaviylar saltanati tasarrufiga o‘tib ketadi. 1512 yili shayboniy urug‘ining boshqa bir vakili Elbarsxon Xorazmda Samarqanddan mustaqil Xiva xonligiga asos soladi. Shayboniyxon avlodlari qo‘l ostida Movarounnahr va Sharqiy Turkiston yerlari qoladi.

 XVI asrda Abulxayrxonning nevarasi bo‘lmish Shayboniyxon bir necha yillik kurashlar natijasida Movarounnahrda yangi o‘zbek davlatiga asos soladi. Bu saltanat dastlab Shayboniylar davlati deb ataladi. XVI asrda Abulxayrxonning nevarasi bo‘lmish Shayboniyxon bir necha yillik kurashlar natijasida Movarounnahrda yangi o‘zbek davlatiga asos soladi. Bu saltanat dastlab Shayboniylar davlati deb ataladi.

2.O’zbek tilidagi manbalar  Yusuf Xos Xojib Bolasog‘uniyning ”Qutadg‘u bilik” (“Saodatga yo‘llovchi bilim”) nomli asari 1069-1079 yillarda Yozilgan bu asar doston xarakteridagi badiiy asar bo‘lsa ham, unda davlatni boshqarishga oid qimmatli fikrlar bayon qilingan va Qoraxoniylar davri madaniyatini o‘rganishda muhim manbadir. Undagi “Idora odobi”, “Qudratli davlat qonunlari”, “Podshohlarga maslahatlar” kabi boblar katta tarixiy ahamiyatga ega. “Temur tuzuklari”, “Tuzukoti Temuriy”, “Malfuzoti Temuriy” yoki “Voqeoti Temuriy” nomlari bilan atalgan asar Amir Temurning etti yoshligidan boshlab hayot yo‘li haqida hikoya qiladi. “Temur tuzuklari”- muhim tarixiy manba bo‘lib, unda Amir Temur davlatining tuzilishi va boshqarish xususiyatlari bayon etilgan. Asar dastlab turkiy- o‘zbek tilida bitilgan. Uning bir qo‘lYozmasi YAman mamlakati oliy hukmdori Ja’far podshoh kutubxonasida saqlangan.

 “ Tavorixi guzida, Nusratnoma” (“Saylanma solnomalar, G‘alabalar kitobi”) nomli tarixiy asar XVI asrda yaratilgan Yozma obidadir. Ushbu asar muallifining nomi ishonarli va qat’iy aniqlanmagan. “Tavorixi guzida, Nusratnoma” asari muqaddimasida muallif o‘zini “Ojiz”, “G‘arib”, “Hokisor” deb ataydi. U Munke qoon nomiga Yozilgan “Tavorixi jahonkushoy”, G‘ozonxonning qizi nomiga bitilgan “Tavorixi guzida” va Mirzo Ulug‘bek nomidan Yozilgan “Muntahab ut-tavorixi shohiy” nomli kitoblardan saylab tartib qilish haqida buyruq olganligi va unda SHayboniyxon tarixini ham qo‘shib bir asar yaratganligi va unga “Tavorixi guzida, Nusratnoma” deb nom qo‘yganligini ochiq aytadi. Ushbu asar 1502-1505 yillar orasida Yozilgan bo‘lib, ikki mustaqil qismdan - “Tavorixi guzida” va “Nusratnoma”dan iborat.

 Unda SHayboniylar qo‘shinining tuzilishi , uning etnik tarkibi, shuningdek, ko‘chmanchilarning Qorako‘l, Hisor, CHag‘oniyon, O‘ratepa hamda Xo‘jand viloyatlarida qilgan talon-tarojlari haqida muhim va qimmatli ma’lumotlar bor. Asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda sodir bo‘lgan voqealarning vaqti aniq ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, SHayboniyxon qo‘shinlari tarafidan Farg‘ona viloyatining bosib olinishi faqat “Tavorixi guzida, Nusratnoma” asarida to‘g‘ri va to‘liq yoritilgan. “SHayboniynoma” tarixiy dostonining muallifi Muhammad Solih (taxm. 1455-1535 yy.) bo‘lib, turkiyzabon bilkut qabilasidan chiqqan. SHohruh va Mirzo Ulug‘bek davrida zo‘r nufuzga ega bo‘lgan amir SHohmalikning nabirasi. Otasi amir Nur Saidbek ham yirik amirlardan bo‘lib, avval Mirzo Ulug‘bek, so‘ngra Sulton Abu Sa’id Mirzo xizmatida bo‘lgan, 1464-1467 yillari Xorazmda hokim bo‘lgan va 1467 yili Sulton Abu Saidning farmoni bilan qatl etilgan.

3.O’zbek xonliklariga oid adabiyotlar.  O’zbek xalqi qadimiy tarixga, boy o’tmish mеrosga ega. Ko’p asrlik xalqning tarixi yozma yodgorliklar va og’zaki ijod namunalari orqali avloddan -avlodga o’tib kеlmoqda. Yurtimizda istiqlolning dastlabki yillaridanoq milliy- ma’naviy mеrosga bo’lgan e’tibor kuchaydi. Barcha sohalarda bo’lgani kabi adabiyotshunoslik ilmida qatag’onga uchragan an’analarimiz, diniy va tasavvufiy adabiYot hamda uning badiiy adabiyotga ta’siri masalalari xususida ochiq-oydin mushohada yuritish imkoniyati tug’ildi. Adabiyot tariximizda mustaqil va sobit o’rniga ega bo’lgan bir qator durdonalarimizni talaba yoshlarimizga yеtkazish imkoni ham ana shu milliy mustaqilligimiz sharofatidir.

Qadim Turkistonning uchta xonlikka bo‘linib ketishi, feodal tarqoqlik, iqtisodiy zaiflik, ilm- ma’rifat taraqqiyotining sustlashuvi vatanimizni chet el bosqinchilarining xurujlariga duchor qildi. Bir tomondan Chor Rossiyasi bosqinchilari zulmi, ikkinchi tomondan ularning malaylariga aylangan mahalliy amaldorlar jabri xalqni holdan toydirdi. Ana shunday tarixiy sharoitda ham adabiyot va san’at xalq ommasiga ma’naviy dalda berish, uni yorug‘ kunlarga ruhlantirsh vazifasini ado etishdan to‘xtab qolmadi. Adabiyotning o‘zi ham ijtimoiy- siyosiy hayotning ko‘zgusi sifatida taraqqiyotdan to‘xtamadi.

Muqimiy davri o‘zbek adabiyotida satiraning yangi bosqichga ko‘tarilishi omillarini adabiyotshunos A. Abdug‘afurov quyidagicha sharhlaydi: “O‘zbekiston territoriyasining Rossiyaga qo‘shib olinishi natijasida... ikki yoqlama zulmning, adolatsizlikning nihoyatda kuchayib ketishi, kapitalistik munosabatlarning tobora yuzaga chiqa borishi, xalqimizning zulm va adolatsizliklarga qarshi o‘z ozodligi uchun kurashining faollashuvi, hukmron sinflar va tuzumning tartibqoidalaridan noroziligining kundan kunga orta borishi, ikkinchi tomondan... o‘zbek adabiyotida tanqidiy realizm metodining shakllanishiga, bu adabiyotda, ayniqsa, satirik yo‘nalishning keng rivojlanishiga olib keldi.”

Adabiyotlar:  Karim Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”, 2001.  Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007.  R.H.Murtazayeva. “O’zbekiston tarixi”. T., “O’AJBNT”, 2003.

Похожие

O`rta osiyo tarixiga oid eng qadimgi manbalar

O’rta Osiyoning VII-IX asr tarixiga oid manbalar

O'rta Osiyo tarixiga oid XIX asrning ikkinchi yarimi XX asr manbalari. Mustaqil O'zbekiston tarixiga oid manbalar

XVI-XIX asr o’rtalarida o’zbek xonliklari tarixiy geografiyasi

Tarixiy manbalar