O’rta Osiyo shaharlari bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar - История - Презентации

O’rta Osiyo shaharlari bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar

Загружено в:

29.03.2024

Скачано:

0

Размер:

1954.8798828125 KB

O’rta Osiyo shaharlari bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar

Reja : 1) Manbashunoslik va tarixshunoslikda O’rta Osyo shaharlari haqida malumot 2) O’rta Osyo shaharlari paydo bo’lishi haqida arxeologik manbalar 3) Rus olimlari tomonidan O’rta Osiyo shahrlarini o’rganishi 4)Tolostov, Redveladze, A.Asqarov larni O’rta Osyoda shaharlarni o’rganishda qo’shgan hissasi.

• Manbashunoslik va tarixshunoslikda O’rta Osyo shaharlari haqida malumot Antik manbalar . Eng qadimgi tariximizni o‘ragnishda antik, ya’ni yunon va rim manbalarida keltirilgan ma’lumotlar muhim va nodir ma’lumotlar hisoblanadi. SHuni ta’kidlab o‘tish kerakki, antik mualliflarining birontasi O‘rta Osiyo tarixiga oid alohida, maxsus asar yozmagan. Qolaversa, o‘sha zamonda «O‘rta Osiyo» degan jo‘g‘rofiy tushunchaning o‘zi ham yo‘q edi. Ammo yunon va rim tarixchilari o‘zlarining boshqa mavzularga bag‘ishlangan asarlarida yo‘l-yo‘lakay qadimgi O‘rta Osiyoga doir jo‘g‘rofiy, tarixiy va etnografik ma’lumotlar berganlar. YUnon va rim mualliflarining ma’lumotlari to‘g‘rilik darajasi turlichadir. Bu ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o‘tgandan keyin yozilgan manbalardan olingan. SHu sababli antik mualliflar axborotida ko‘p noaniqliklar, shubhali va munozarali ma’lumotlar mavjud. Ayrim hollarda biron- bir voqea turli variantlarda bayon etiladi. Antik mualliflar asarlarida nomlari tilga olingan ayrim jo‘g‘rofiy atamalar – daryolar, tog‘lar, shahar va qishloqlarning joylashganligini aniqlash (lokalizatsiya qilish) ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Ularning ayrimlari turli tortishuvlarga sabab bo‘lib, hozirgacha aniqlangan. Antik mualliflar asarlarida real voqealar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to‘qimalar bilan qorishib ketadi. YUnon va rim tarixchilarining O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlari uzun-yuliq bo‘lib, ko‘p xollarda bu ma’lumotlar o‘zaro bog‘lanmagan. SHu sababli ular asosida qadimgi zamonlarda O‘rta Osiyoda yashagan xalqlar tarixining to‘la va yaxlit manzarasini tasavvur qilish amri

Это изображение , автор: Неизвестный автор, лицензия: CC BY-NC-ND

• SHunday bo‘lsada, antik mualliflar bergan ma’lumotlarni tanqidiy taxlil etish asosida qadimgi tariximizni imkon qadar teranroq o‘rganishimiz kerak. Qadimgi yunon va rim tarixchilarining SHarqqa bo‘lgan qiziqishi asosan ikkita voqea bilan, aniqrog‘i yunon-fors urushlari va Iskandar Makadonskiyning Ahamoniylar davlatiga qarshi yurishi bilan bog‘liqdir. Vatanimiz tarixini yoritgan ilk tarixiy asar – bu Geradotning «Tarix» asaridir. Bu asar yunon-fors urushlari tarixiga bag‘ishlangan. Lekin muallif mazkur urushlargacha bo‘lgan davrdagi YUnoniston, Lidiya, Midiya va Ahamoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma’lumotlar keltiradi. «Tarix»ning keng qamrovli, serqirra va ayni paytda yaxlit asar ekanligi tufayli uning muallifi Geradot haqli ravishda «tarixning otasi» degan faxrli nomga sazovar bo‘ldi. Geradot o‘z asarini yozishda xilma-xil manbalardan foydalandi. Jumladan, Eron, Skifiya, Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayyoxati chog‘ida yiqqan ma’lumotlarni keltiradi. U O‘rta Osiyoda bo‘lmagan edi, lekin Kaspiy ortidagi mamlakat tarixi bilan qiziqqan. Tadqiqotchilarning fikricha, Geradot Eronda bo‘lgan chog‘ida Axamoniylar davlati zodogonlari bilan suhbatlar qurib, O‘rta Osiyo xalqlari xayoti xaqidagi ma’lumotlarni yozib olgan. Natijada uning ajdodlarimiz o‘tmishi haqidagi ma’lumotlari to‘liq bo‘lmay qolgan va ayrim hollarda o‘zining noaniqligi bilan ajralib turadi.

• Geradot Eron shoxi Kir II ning massagetlar diyoriga qilgan yurishi, massagetlar malikasi To‘maris tomonidan tor-mor etilishi va halok bo‘lishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek baqtriyaliklar, xorazmiylar, issedonlar, saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari, harbiy qurollari va kiyimlari haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Geradot bu halqlarning ijtimoiy xayotida ayollarning teng xuquqliligi va baland maqomi haqida yozadi. Bu ma’lumotlardan kelib chiqib, o‘sha davrda O‘rta Osiyo xalqlari xayotida matriarxat sarqitlari saqlanib qolganligini taxmin etish mumkin. Geradot bu halqlarda kannibalizm (odamho‘rlik) xollari uchrashi haqida axborot beradi, urug‘dagi sog‘lom va nuroniy qari odamni so‘yib, uning go‘shtini hayvonlar go‘shti bilan qo‘shib pishirishlar va tanovvul qilishlarini qayd etadi. Geradot qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik, baliq ovi va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligini ta’kidlaydi. Qadimgi tariximiz xaqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri Ktesiy hisoblanadi (m.a. V-IV asrlar). Ktesiy Eron shahanshoxi Artakserks II ning shaxsiy tabibi bo‘lib, u mashhur olim Gippokratning qarindoshi edi. Afsuski, Ktesiy asarlarning asl nushasi bizgacha etib kelmagan. Uning asarlaridan olingan ayrim parchalar keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan.

Это изображение , автор: Неизвестный автор, лицензия: CC BY-SA-NC

• Gerodotdan farqli o‘laroq, Ktesiy faqat o‘zi ko‘rgan yoki eshitgan axborotlarnigina emas balki uydirma ma’lumotlarni ham o‘z asariga kiritgan. SHu sababdan uning asarlaridan foydalanishda o‘ta extiyorkorlik zarurdir. Ktesiyning Ossuriya podshosi Ninning O‘rta Osiyoga qilgan harbiy yurishlari haqidagi ma’lumotlarni ishonchli emas. Ktesiy o‘z asarida birinchi marta Zoroastr (Zardusht) nomini tilga oladi. U sehrgar va Baqtriya podshosi bo‘lganligi ta’kidlanadi. Zardusht podsho bo‘lgan emas, albatta. Lekin uning nomini tilga olganligi va bu nom Baqtriya bilan bog‘langanligi zardushtiylik dini shu mamlakatda, ya’ni Baqtriyada vujudga 14 kelganligi to‘g‘risidagi tahminlarni quvvatlovchi dalillardan biridir. Ktesiy baqtriyaliklarning Eron shohi qo‘shini tarkibida Ossuriyani tor-mor etishda qatnashganligini ma’lum qiladi. Ktesiy ham sak ayollari jasur va harbiy ishga moyil ekanliklarini ta’kidlaydi. SHu bilan bog‘liq holda u saklar malikasi Zarineya haqidagi hikoyani keltiradi. • Zarineya o‘zining birinchi eri va akasi Kidrey halok bo‘lganligidan so‘ng Parfiya viloyatining hokimi Mermerga turmushga chiqadi. Forslar bilan jangda Zarineya yaralanadi va jang maydonini tashlab ketadi. Striangey nomli fors uni ta’qib etadi va qo‘lga tushiradi, lekin Zarineyaning iltimosiga ko‘ra uni ozod etadi. Keyingi jangda esa Zarineyaning eri Mermer Striangeyni asirga oladi va Zarineyaning yalinishiga qaramay, uni o‘ldirmoqchi bo‘ladi. SHunda Zarineya asirlarni ozod etib, ular bilan birga erini o‘ldiradi va Parfiya viloyatini Eron shohiga berib, u bilan do‘stona munosabat o‘rnatadi. Ktesiy keltirgan bu ma’lumot naqadar to‘g‘ri ekanligini bilish qiyin, lekin bu hikoya Geradotni saklar jamiyatida ayollar roli yuqori ekanligi haqidagi axborotni tasdiqlaydi.

• O’rta Osyo shaharlari paydo bo’lishi haqida arxeologik manbalar • Rivojlangan o‘rta asrning birinchi taraqqiyot bosqichida Somoniylar olib borgan markazlashtirish siyosati mamlakatning iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Shaharlar o‘sdi va ularning iqdisodiy savdo aloqalari mustahkamlandi. Masalan, arab tarixchi va geograflarining ta’kidlashicha, birgina Choch va Iloqda 50 dan ortiq shaharlar bo‘lgan. Shaharlarda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik , temirchilik, yog‘och va terini ishlash hamda to‘qimachilik sohalari rivojlangan. X asr oxirlarida Movarounnahrda qoraxoniylar hukmronligi o‘rnatildi. Qoraxoniylar somoniylarning mamlakatni boshqarish, pul zarb etish va boshqa an’analarini davom ettirganlar. Ammo, oltin dinor zarb qilmaganlar. Arab tarixchilari Yoqut va Ibn Xavqallarning yozishiga qaraganda, Buxoroda savdoda dirham ishlatilgan, dinor esa, tovar sifatida sotilgan. Bu davr madaniy hayotida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Ilm-fan, din va tasavvuf, me’morchilik va san’at, musiqa san’ati rivojlandi. XI asrdan boshlab shaharlarning ijtimoiy - iqtisodiy qiyofasi o‘zgargan. Shaharlar hunarmandchilik va savdo-sotiq markaziga aylandi. Ular hunarmandchilikning ma’lum bir tarmog‘i bo‘yicha ixtisoslashdi. Aholisining soni ham oshib borgan. Shaharlarning tuzilishida ham o‘zgarishlar kuzatildi. Ularning maydoni kengaydi, ark avvalgidek , alohida istehkom ichida emas, balki shahar devori ichiga quriladigan bo‘ldi. Shuningdek, rabotlarda ko‘plab karvonsaroylar, ulgurji, tashqi savdo bozorlari bo'lgan. Shaharlarning qurilish rejasi avvalgidek saqlanib qolgan, ya’ni shaharlar to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo'lib, shahar markazida kesishib o‘tgan ikki ko'cha bo'lgan.

• Quva shahrining IX-X asrlarda eng rivojlangan davri bo’lgan. Shaharni arxeologik jihatdan o‘rganishda B.A.Latinin, V.D.Jukov, A.N.Bernshtam, V.A.Bulatova, I.Ahrorov, Yu.A.Zadneprovskiy, B.X.Matboboyevlarning xizmatlari katta. Shaharning eng quyi madaniy qatlami I-III asrlarga oid. Quvani muntazam ravishda o‘rganish 1956-yildan boshlangan. 1996-1999 yillarda O'zRFA Arxeologiya instituti tomonidan tadqiqot ishlari olib borildi. Shaharning mil.avv. V-IV asrlarga oid topilmalar topilgan. Bular charxsiz qo'lda yasalgan, osti qismi yumaloq idishlar va kulolchilik charxida ishlangan yupqa idishlar topilgan. Ularning sirtiga bo‘yoq bilan geometrik naqsh berilgan. Ark va shahriston V-VII asrlarda mudofaa devori bilan mustahkamlangan. Shaharning 3 qismi ham mudofaa devori bilan o‘ralgan. Uning maydoni 12 ga. bo'lgan. X asrdan boshlab Quva to‘g‘risida ko‘plab ma'lumotlar uchraydi. Bu davrda Quva dahalarga bo'lingan va har bir dahada markaziy maydon va diniy marosimlar uchun maxsus xonalar bo'lgan. Quvada X-XI asrlarga oid zarbxona topilgan. Tangalarning bir tomoniga qur’onu Karimdan oyat, ikkinchi tomoniga, Ahmad ibn Ali nomi tushirilgan. U Quvaning X asr boshlaridagi hokimi bo'lgan. XI asrda Janubiy Farg‘onada Marg‘ilon shahrining rivojlanishi Quva shahri rivojlanishiga salbiy ta’sir ko'rsatdi. Quvada hayot mo‘g‘ullar istilosi davrigacha davom etgan. Quva Arki yodgorlikning shimoli- sharq tomonida joylashgan. U mil.avv. II-I asrlarda qurilgan. X asrgacha markaz faoliyatini bajargan. Undan keyin shahar markazi rabotga ko‘chgan. Shahar shahristoni 12 gektarni egallagan. U kuchli mudofaa devori bilan o‘ralgan. Uning hozirda saqlanib qolgan qalinligi 12-15 metr, balandligi 6-8 metr, umumiy uzunligi 130 metr bo'lgan. Devorda burjlar bo'lgan. Uning atrofi suv to'ldirilgan handaklar bilan o‘ralgan. 1998 yilda olib borilgan tadqiqotlar jarayonida shahristonning yaxshi saqlangan darvozasi topilgan. Shahristondan hunarmandchilik sohalari asosida dahalarga bo'lingan va aholi uylari zich qurilgan. Rabot 150-200 gektarni tashkil etgan. Bugungi kunda u saqlanib qolmagan. Rabotda bozor , bog'lar, amirlar saroyi, qamoqxona, hunarmandlarning uylari bo'lganligi yozma manbalarda yozib qoldirilgan.

• Quva ustalari o'zlari ishlagan shishalari bilan mashhur bo'lgan. U yerda o'tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida ko‘plab shisha buyumlar topilgan. Ular nihoyatda yupqa ishlangan qadah, atir sepkich, mushk-anbar taratkich, qon bosimini tushurgich-alambika, grafin, atir -upa idishlari, tibbiyot kolbalaridir. Shishasoz ustalar qurilish oynalari ham ishlab chiqarganlar. Ular yasagan oynalar derazalar va tuynuklarga qo‘yilgan bo‘lib, qora ranglilari ham uchraydi. Rivojlangan o‘rta asr shaharlarida yangi bino turlari vujudga kelgan. Jumladan , masjidlar, minoralar, maqbara, karvonsaroy, sardoba, xonaqoh va boshqalar. IX asr boshlarida binolarni qurishda xom g'isht va paxsa ishlatilgan. Keyinchalik ma’muriy va jamoa binolarini qurishda pishiq g'ishtdan foydalanila boshlangan. Turar joy binolarini qurish ishlarida esa, sinch va paxsa asosiy o'rinni egallangan. Pardoz ishlarida esa, somonli loysuvoq, ganch, sirlanmagan koshin va sopol plitkalardan foydalanganlar. XII asrdan sirlangan koshin va mayolika ishlatish usuli kashf etilgan. IX-X asrlarda xom g‘isht va paxsadan bunyod qilingan imoratlar turli holatda saqlanib qolingan. Afrosiyobda Somoniylar qasrining bir qismi saqlangan. U nafis o'ymakorlik usulida bezatilgan. Termiz yaqinidagi Qirqqiz qal’asi xom g‘isht va paxsadan qurilgan hashamatli bo'lib, uning asosiy devorlari bugungi kungacha saqlanib qolgan. Bunday hol nihoyatda kam uchraydi. Arxeologlar bu qal’aning yaxshi saqlanishini loy qorish va uni ishlatish texnologiyasining mukammalligida deb bilishadi va bu uslub vaqt o‘tishi bilan unitilib ketgan deb hisoblashadi. Qadimiy Xorazm hududidagi Qavatqal’a ham yaxshi saqlangan.

Это изображение , автор: Неизвестный автор, лицензия: CC BY-SA-NC

• Bu davrda pishiq g’ishtdan dastlabki imoratlar bunyod qilina boshlangan. Bunga Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasini misol keltirish mumkin. Bu inshoot Ismoil Somoniy davrida (873-907 yy.) qurilgan. Bu maqbara nafaqat O‘zbekiston, balki butun O‘rta Osiyo me’morchiligi durdonasi hisoblanadi. Imorat kubsimon shaklda bo‘lib, tashqi tomonlarining uzunligi 10 metrga yaqin, ichki tomoni 7,2x7,2 metr bo'lib, usti gumbaz tarzida yopilgan. Binoning qurilishida ishlatilgan asosiy g‘ishtning razmeri 23x23x3 sm, kichkina g‘ishtlar 12x12x3 sm, yirik g‘ishtlarning o'lchami 60x63x6,5 sm bo'lgan. Maqbaraning qurilish uslubi ilk o‘rta asrlardagi otashparastlar ibodatxonasining olovxonasiga o‘xshaydi. Samarqand viloyati Tim qishlog‘idagi Arab-ota maqbarasi ham bu davrga oid diqqatga sazovor binolardan biridir. Bu maqbarada dastlabki peshtoq namunalari uchraydi. Maqbaraga kirish bir tomonlama , peshtoq orqali bo‘lib, u butun sharqiy devorni egallagan. Peshtoqning ustki qismi ravoqlar bilan bezatilgan. Arab-ota maqbarasi P.Sh.Zoxidov fikricha, oldin somoniylar qasrining bir qismi bo'lgan keyinchalik maqbaraga aylantirilgan. Umuman, XI-XII asrlarga oid maqbaralar O‘rta Osiyo hududida ko‘p saqlanib qolgan. Ularning qurilish uslublari bir-biriga yaqin. Maqbaralar orasida chodirsimon gumbaz bilan yopilganlari alohida ajralib turadi. Bu turdagi gumbazlar Pokiston, Hindiston va boshqa mamlakatlarda «gumbazi turkistoni» deb nomlanadi. Gumbazi turkistoni bilan yopilgan maqbaralar turkumiga Qadimgi Toroz (hozirgi Jambul) yaqinidagi Bobaji Xotun, Ko‘hna Urganchdagi Faxriddin Roziy va Sulton Tekesh maqbaralarini misol qilish mumkin. IX-XII asrlarda masjidlar qurilishiga ham alohida e’tibor berganlar, chunki u islom dinining asosiy g‘oyaviy markazi hisoblangan. Ular xuddi turar joylardek, hovli atrofni o‘rab olgan ayvon ko‘rinishiga ega bo'lgan. E’tirof etishlaricha, Muhammad payg‘ambar, dastlab ibodatgoh sifatida onasining uyidan foydalangan ekan.

• Rus olimlari tomonidan O’rta Osiyo shahrlarini o’rganishi • XIX asrning ikkinchi yarmida o'rta Osiyo CHor askarlari tarafidan bosib olingach , bu erga rus olimlari kelib ko'plab tadqiqot ishlarini olib bordilar. SHunday murakkab va og'ir sharoitda ham o'lkashunoslar o'z fikr va mulohazalarini erkin bayon etishga harakat qilganlar. 4 O'rta Osiyoga kelgan olimlar o'lkadagi ilg'or mahalliy ziyolilarning namoyandalari bilan yaqin aloqada bo'lardilar. Mustamlaka ma'muriyati O'rta Osiyo xalq ommasining milliy ongini o'stirishga yordamlashishni aslo ma'qul ish deb bilmasdi, aksincha, mahalliy xalq ommasi o'rtasida tarixiy bilimlarni biroz darajada keng targ'ib etish, ular diqqatini qadimgi zamon yodgorliklarini o'rganishga tortish va hokazolar chorizmning mustamlakachilik siyosatiga faqat zarar etkazishi mumkin, deb qo'rqardi. Holbuki, O'rta Osiyoning yangi-yangi hududlarida Rossiya hukmronligining o'rnatilishi, ularning Umumrossiya iqtisodiy taraqqiyoti yo'liga qo'shib yuborilganligi munosabati bilan turmushning o'zi ilmiy tadqiqotlar o'tkazish zarurligini taqozo qilardi. O'rta Osiyoning durustroq o'rganilmaganligi mustamlaka ma'muriyatining ishlarini qiyinlashtiradi. Ilmiy tadqiqotlardan ba'zi birlari o'zlarining ko'p yillik tarixiga, o'z urf-odatlari, xususiyatlari, turmush tarziga ega bo'lgan million-million O'rta Osiyo xalqlari ommasini ekspluatatsiya qilish tizimini to'g'ridan-to'g'ri uyushtirishga yordam berishi lozim edi. Tabiiy boyliklari, madaniy merosi g'oyat boy bo'lgan va kam tekshirilgan ushbu o'lka rus ziyolilarining taraqqiyparvar qismini juda qiziqtirardi. Mashhur rus zoologi, zoogeografi va sayyohi, darvinizmning e'tiqodli tarafdorlaridan bo'lgan N.A. Severtsov (1827 — 1886) Turkistonning ko'p joylarini fizikgeografik jihatdan o'rganishda, jumladan, Pomir tizma tog'larining orografiyasini o'rganishda ko'p mehnat va kuch sarf qildi. N. A. Severtsov sayohati vaqtida zoologiya, botanika, mineralogiya va paleontologiyaga oid juda qimmatli kollektsiyalar to'pladi. Mashhur rus geografi P. P. Semyonov-Tyan’shanskiy (1827—1914) O'rta Osiyo, ayniqsa Tyanshan’ tizma tog'larining geografik

• S.Koriev «geografik nomlar ma'nosini bilasizmi?» Toshkent. 1970 yil. Z o'rganilishiga asos soldi. Uning to'plagan ma'lumotlari asosida Tyanshanda Al’p muzliklari mavjudligi masalasi ijobiy hal qilindi, nemis geografi Gumbol’dtning Tyanshandagi vulqon hodisalari h,aqidagi fikrlari rad qilindi. Tyanshanni tekshirish rus geografiya fanining eng muhim xizmatlaridan biridir. Rus tabiatshunosi va sayyohi A. P. Fedchenqo (1844—1873) Turkiston tabiatini o'rganishda katta rol’ o'ynadi. U Farg'ona vodiysi bilan Oloyni birinchi marta tekshirib chiqdi; Oloy orqasidagi tizma tog'lar va uning eng baland cho'qqioini ochish sharafi ham unga nasib bo'lgan, u Zarafshon vodiysi bilan Qizilqumni ham tekshirib chiqqan»: Geolog va geograf I. V. Mushketovning (1850 — 1902) ilmiy xizmatlari x.am katta. SHimoliy Tyanshan tizma tog'i orografiyasining. geologik asoslarini dastlab u ko'rsatib berdi. U Turkistondagi ko'pgina foydali qazilma konlarini ta'riflab, Turkiston minerallarining dastlabki ro'yxatini tuzib chiqdi. 1877—1879 yillarda Mushketov geologik tekshirish ishlarini bajarish maqsadida Oloy, Pomir, Buxoro, Hisorga, Amudaryo bo'ylab va Qizilqumga sayohat qildi. 1880 yilda esa Zarafshon muzligiga ilmiy safar uyushtirdi. Mushketov 1881 yilda (G. D. Romanovskiy bilan birgalikda) Turkistonning birinchi geologiya xaritasini tuzdi. U O'rta Osiyo geologiya tuzilishining birinchi ilmiy kontseptsiyasini taklif qildi, uni o'rganish bosqichlarini ko'rsatib berdi. I. V. Mushketov o'z tadqiqotlarini va Turkistonni o'rgangan boshqa olimlarning ilmiy ishlarini o'zining mashhur «Turkistonning geologiya va orografiya ta'rifi» monografiyasida umumlashtirgan. Bu monografiyaga yozilgan katta muqaddima tarixshunoslik nuqtai nazaridan yondoshilgan «O'rta Osiyoni o'rganish tarixi»ga ilova qilingan. O'rta Osiyo tuprog'ini o'rganishda h,am rus tadqiqotchilari ko'p mehnat sarf qilishgan. Mashhur rus olimi, hozirgi zamon ilmiy tuproqshunosligiga asos solgan V. V. Dokuchaev (1846 —1903) o'zining ko'pgina asarlarida bu sohada dastlabki (1898 yilda) ma'lumotlarni bergan. Harbiy topograflar ham qunt bilan unumli ishlar qilganlar , Turkiston harbiy topografiya bo'limi tuzilganga qadar (1867 yil) o'lka topografiya jixdtidan qariyb butunlay o'rganilmagan edi.

• Faqat Kaspiy va Orol dengizi sohillarida, Sirdaryo va Amudaryoning etak tomonlari, Balxash ko'li sohillari va boshqa ba'zi joylarda bir qadar aniq yarim instrumental va ko'z bilan o'lchangan tasvirga olishlar o'tkazilgan edi, xolos. Harbiy topografiya bo'limi oldida tabiiy kontrastlari bir-biridan keskin farq qiladigan juda katta hududni keng ko'lamda suratga tushirishdek mashaqqatli vazifa turardi. Bo'lim «xizmat yuzasidan lozim bo'lgan» ba'zi bir zarur xo'jalik va harbiy ehtiyojlarni ta'minlash bilan cheklanib qolmasdan, O'rta Osiyoning bosh xaritasini tuzish ishiga kirishib ketdi. Turkiston bosib olingandan keyin o'lkani xaritaga tushirish va iqlimini o'rganish uchun ilmiy baza yaratish masalasi tug'ildi. 1867 yilda Toshkent meteorologik markazi tuzildi, bir oz vaqtdan keyin shunday markazlardan bir qanchasi boshqa erlarda ham vujudga keldi. Toshkentda falakiyotshunoslik rasadxonasi yaratish yuzasidan tayyorgarlik ishlari olib borildi va 1874 yilda Russiyadagi eng qadimgi Pulkovo rasadxonasi xodimlarining yordami bilan shunday rasadxona ochildi. SHart-sharoitning qiyinligiga qaramay, bu sohada katta yutuqlar qo'lga kiritildi. Rasadxonaxodimlari hozirgi O'rta Osiyo respublikalari hududida qariyb 870 falakiyot manzillarini aniqladilar. Rasadxona xodimlari o'z tashabbuslari bilan ilmiy- tekshirish ishlari olib bordilar. I. I. Pomerantsevning Farg'ona vodiysida geoid shakli ustida olib borgan tekshiriolari (1896 yilda), D. D. Gedeonovning Toshkent kengligining o'zgarishi haqidagi dadqiqotlari (1895 — 1896 yillarda) diqqatga sazopordir. Biroq kadrlar etishmasligi va ajratilgai mablag'ning ozligi sababli rasadxona tadqi-qot ishlaripi rsjali ravishda muntazam olib bora olmadi. O'lkani o'rganishda statistika qo'mitalari ham muhim rol’ o'ynadi. 1868 yil yanvarda Turkiston statistika qo'mitasi tuzildi. Uning tashabbusi bilan 1872 yildan «Turkiston o'lkasi statistikasi uchun materiallar» nomli to'plam chiqarila boshlandi: (1872—1876 yillar ichida hammasi bo'lib 5 to'plam chiqarildi.) 1887 yil birinchi yanvardan boshlab Sirdaryo (Toshkentda), Samarqand (Samarqandda), Farg'ona (YAngi Marg'ilonda) viloyatlari statistika qo'mitalari tuzildi. qo'mitalar viloyatlarga xos obzorlar nashr qilib, ularda «tabiiy va ishlab chiqarish ishlari», xalq xo'jaligi, sug'orish tizimlari, yo'llar, aholi va uning mashguloti, o'lpon va soliqlar, ma'muriy tuzilish, sog'liqni saqlash va maorif, jamoat obodonchiligi, obhavo kuzatishlari va hokazolar haqidagi mufassal ma'lumotlar berildi. 1886—1913 yillarga oid «Sirdaryo viloyati obzorlari» (Toshkent, 1887—1916 yillar), 1884— 1913 yillarga oid «Farg'ona viloyati obzorlari» (YAngi Marg'ilon- Skobelev, 1889—1916 yillar) nashr qilingan edi.

• Tolostov, Redveladze, A.Asqarov larni O’rta Osyoda shaharlarni o’rganishda qo’shgan hissasi. • Hozirgi zamon fanlari mazmuniga qarab uch qisimga (ijtimoiy,tabiiy va texnika fanlariga) bo`linadi. Bularning har biri o`ziga mos ko`pgina qo`shni fanlarni qamrab olib, butun bir sistemani tashkil qiladi. Matematika fanlar sistemasida muhim bir sohani tashkil qiladi va yunoncha “Ilm,fan “degan ma’noni anglatadi. Shuningdek matematika – qadimiy fanlardan biri bo`lib, boshqa arifmetika, geometriya, keyinchalik algebra, matematik analiz, analetik geometriya kabi fanlarni birin-ketin o`zida shakllantirib, ularni takomillashtirib bordi. Quyida matematika fanida kashfiyot qilgan olimlar SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 ǀ ISSUE 1 ǀ 2021 ISSN: 2181-1601 Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 266 faolyatini o`rganamiz. Bilamizki g`arbda eng qadimdan ilm-fan rivojlangan markazlardan biri bu Yunonistondir. Qadimgi Yunonistonda ilm-fanga qiziquvchilar ko`p bo`lganidan u yerdan haqiqiy olimlar yetishib chiqqan va shulardan biri bu antic davr matematik olimi Pifagordir. Pifagor (milloddan avvalgi, taxminan, 580-500 yillar)-qadimgi grek olimi , matematigi, faylasufi. Pifagor ba’zi rivoyatlarga qaraganda dindor bo`lgan. Pifagor diniy qarashlarining asosini matematika tashkil qiladi. ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA Uning fikricha xudo olamni tartiblash uchun sonni yaratgan. Bir soni xudoning yagonaligini, qolgan barcha sonlar birgalikda olamni bildirgan. Bular ikkalasi hamkorlikda xudojo`y sonli garmoniyani tashkil qilishini aytgan. Pifagor ta’limotiga asosan son narsalarning mistik mohiyati hisoblanadi, matematik mavhumliklar olamda ma’lum tartib o`rnatib, uni oshkormas holda boshqaradi. Qisqasi, olamni sonlar va ulardan yaratilgan munosabatlar garmonik sistemasi tashkil qiladi. Bu g`oya Pifagor falsafasining asosini tashkil qiladi. U kimda-kim bu xudojo`y sonli garmoniyani o`rgansa, o`zi ham xudojo`y bo`ladi va abadiy yashaydi, degan mistik g`oyani ilgari surgan. Pifagorning ana shunday diniy qarashlari asosida uning haqiqiy matematik g`oyalari paydo bo`lgan. Pifagor ko`pgina muhim yangiliklarni yozib qoldiradi. Jumladan, uchburchak ichki burchaklarining yig`indisi haqidagi teorema, tekislikni muntazam ko`pburchak-larga (uchburchak, kvadrat, oltiburchak) ajratish mumkinligi haqidagi masalalar Pifagor tomonidan kashf qilingan. Geometriya Pifagor maktabi tomonidan fan sifatida asoslandi. Ular geometriyani arifmetika bilan bog`laganlar va kvadrat tenglamaga olib keladigan masalalarni geometrik usulda yechganlar. Pifagor birinchi bo`lib geometriya kursiga sistematik isbot qilish usuluni kiritib, uni abstrakt fan darajasigacha ko`tardi.

• o`xshashlik haqidagi ta’limotni yaratdi. Ayniqsa, u to`g`ri burchakli uchburchak shaklidagi figuraning biror tomoni uzunligini amalda o`lchash mumkin bo`lmasa, uni qolgan ikki tomon uzunliklari orqali aniqlovchi teoremani isbot qildi. Bu teorema Pifagor nomi bilan atalib, uning dovrug`ini butun olamga yoydi. So`zim orasida shuni keltirib o`tmoqchimanki qadimda Yunonistonda bir olim biron-bir yangilik yoki kashfiyot qilganida uning kashfiyotiga bir buqa so`yilar va ushbu kashfiyot xalqga ma’lum qilinar edi, ammo Pifagor o`zining yuqoridagi teoremasini yaratganda unga atab 40 ta buqa so`yilgan ekan. Bundan ko`rinib turibdike Pifagor qadimgi davrning buyuk kashfiyotlaridan birini qilgan. Keyinchalik bu teorema Ferma ulug` teoremasini kashf qilinishiga olib keldi. Yana bir buyuk qomusiy olim bu Al-Xorazmiydir. Al-Xorazmiy matematika sohasida izlanishlar olib borib ko`p yutuqlarga erishgan. Al-Xorazmiy Abu Abdullo Muhammad ibn Muso(783-850)-buyuk matematik, astranom, geograf. AlXorazmiy o`z davrida idealstik g`oya hukumronligiga qaramay, fanning mashaqqatli yo`llaridan yurib, ilg`or ijtimoiy, falsafiy tafakkurga keng yo`l ochib, matematikaga doir SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 ǀ ISSUE 1 ǀ 2021 ISSN: 2181-1601 Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 267 o`lmas kashfiyotlar yaratdi. U ijodini fan taraqqiyotiga bag`ishlab ilg`or g`oyalarni dunyo xalqlariga yetkazishga intildi. Al-Xorazmiy yozgan asarlardan bizgacha o`ntasi yetib kelgan. SHulardan ikkitasi algebra va arfmetikaga bag`shlangan bo`lib, fan tarixida muhim rol o`ynagan. Taniqli tadqiqotchi D.Sarton ta’biri bilan aytganda u: “O`z davrining eng buyuk matematigi va ko`p xolatlarni hisobga olganda barcha davrlarning matematiklarining eng buyuklarining biri” bo`lib fan tarixida muhim kashfiyotlari bilan so`nmas mash’alga aylandi. Xorazmiyning XII asrda lotin tiliga tarjma qilingan “Arfmetika” (“Kitob filhisob al hind”) asari yevropaliklarni hind raqamlari, pozitsion o`nlik sanoq sistemasi bilan tanishtirdi va uning boshqa sanoq sistemalariga nisbatan afzalligini ko`rsatdi. Butun va kasr sonlar ustida amallar bajarish va kvadrat ildiz chiqarish usuluni keltirdi. Xorazmiy shunday deydi: Imom Ma’munning fanga qiziqishi va bu sohadagi olimlarning ishlarida uchraydigan qiyinchiliklarga yordam berishi kabi fazilatlari meni hisoblash haqida qisqacha asar yozishga da’vat etdi.

Похожие

O’rta asrlarda Fransiya shaharlari

O’rta Osiyo olimlari

Kushoniylar davrida O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti

IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi

O’rta Osiyo xalqlarining tarixi va tarixshunosligi