Ilk o‘rta asrlar o‘zbek davlatchiligi ijtimoiy-siyosiy, Iqtisodiy va madaniy hayot - История - Презентации

Ilk o‘rta asrlar o‘zbek davlatchiligi ijtimoiy-siyosiy, Iqtisodiy va madaniy hayot

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1966.5185546875 KB

Ilk o‘rta asrlar o‘zbek davlatchiligi ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot Company name

1. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo. 2. Eftaliylar davlati. 3. Turk xoqonligi hukmronligi davrida O‘rta Osiyo. 4. O‘zbekistonda arab xalifaligi hukmronligi davri. Reja:

ILK O’RTA ASRLARDA O’RTA OSIYO Ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyo xalqlari hayotida boy dehqonlar mulk egaligining shakllanishi va mahalliy hokimliklar hukmronligi davri sifatida tavsiflanadi. Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, bu davrda mahalliy mulk egaligi, dehqonlarning paydo bo‘lishi va ular asosida qishloq hokimliklarining tarkib topish jarayoni jadal kechadi, feodal munosabatlar shakllanib boradi, yerga, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish uzil-kesil xususiylashadi.

Jamiyat ijtimoiy tarkibini kashovarzlar - o‘rta va mayda mulk egalari, badavlat dehqonzodalar - katta mulk egalari va ularga qaram kadivarlar – ijarachi qo‘shchilar tashkil etadi, mahalliy hokimliklar timsolida davlat boshqaruv tizimi уaratiladi, jamiyat asosan Zardushtiylik va buddaviylik, qisman moniylik, nasroniylik va shamanizm mafkurasi asosida quriladi.

EFTALIYLAR DAVLATI Yuqorida ta’kidlanganidek, O‘zbekiston hududida milodiy IV-V asrdan e’tiboran O‘rta Osiyoda yangi yer egaligi munosabatlari qaror topa boshladi. Bu yerda dehqon yerga egalik qilib, jamoa boshlig‘i hisoblangan. Ma’lum hududdagi jamoaga uyushgan erkin dehqonlar “kashovarzlar” deb atalgan. Kashovarzlar jamoa boshlig‘i “dehqon”ga soliq to‘lagan. Yer egasi bo‘lib olgan harbiy zodagonlar “dehqon” deb atalgan. Bu “dehqon” atamasi o‘sha davrda qishloq xo‘jayini ma’nosini anglatgan.

Chag’oniyon yirik hokimlik bo‘lib, uning mahalliy sulolaviy hukmdorlari o‘z nomlaridan mis va kumush tangalarini zarb etish qudratiga ega edilar. Mahalliy hokimliklar tomonidan zarb etilgan tangalar birinchi bor shimoliy Toharistonda, aniqrog‘i, Chag‘oniyonda milodiy V asrdan chiqa boshlagan. Bu mis tangalarning old tomonida mahalliy hukmdorning surati, orqa tomonida esa langarsimon tamg‘a chekilgan edi.

O‘zbekistonning markaziy qismidagi Sug‘diyonada esa uchta mustaqil yirik viloyat hokimliklari shakllangan. Panjakentdan to Karmanagacha bo‘lgan tumanlar Markaziy Sug‘dni tashkil etib, uning bosh shahri Samarqand hisoblangan. Zarafshon vohasining Karmanadan g‘arbda joylashgan tumanlari G'arbiy Sug‘dni tashkil etib, bosh shahri Buxoro bo‘lgan. Qashqadaryo havzasida tarkib topgan tumanlar Janubiy Sug‘d yerlarini tashkil etib, janubiy Sug‘dning yuqori Qashqadaryo tumanlari - Kesh viloyati, quyi Qashqadaryo tumanlari esa Naxshob viloyati deb yuritilgan. Viloyat hokimliklari tepasida turgan hukmdorlar Buxoroda xudotlar, Samarqand va Qashqadaryoda ixshidlar deb atalgan.

Ilk o‘rta asrlarning dastlabki bosqichida har bir viloyat doirasida bir necha rustak xudodliklari, ixshid va ixrid hokimliklariga bo‘lingan. Bu mahalliy hokimliklarning maydalari iqtisodiy va siyosiy qudratlilari tomonidan asta-sekin tinchlik va zo‘rlik orqali, tarix taqozosiga ko‘ra, o‘z ta'sir doirasiga olinib. yiriklashib borgan. Masalan, G‘arbiy Sug‘dda Buxorxudodlardan tashqari, Vardanxudot, Varaxshaxudotlar bo‘lgan. Ill asr oxiri va IV asr boshlarida Ipak yo’li bilan bog’liq iqtisodiy yuksalishlar Sug'd hayotiga ta'sir etadi.

Bu haqda birinchi bor Dunxuandan topilgan hujjat - “Sug‘d eski yozuvlari” guvohlik beradi. Ilk o ‘rta asrlarda Sug‘dning savdo shahri nomi bilan dong chiqargan Poykent shahrining iqtisodiy qudrati arab tarixchisi Tabariyni lol qoldirgan. Uning yozishicha, Poykentda arablar tomonidan shunchalar ko‘p oltin va kumush idishlar talanganki, ularning ko‘pligidan sanog‘iga yeta olishmagan. Bunday yuksaklikning IV asrning oxirlarida butun Sug‘dda kuzatish mumkin edi.

Bir qator turkshunos olimlar (I.Bichurin, N.Gumilev va b.) eng qadimgi turkiyzabon xalq Xitoy solnomalarida mil. aw . 1756-yildan boshlab tilga olinganligini yozadi. Faqat bu xalqlar “turk” nomi bilan emas, balki “xun”, “xunlar” deb atalgan. Turk so‘zi milodiy V asrdan boshlab uchraydi. “Xunlar”ning mil. avv. 207-yildan milodiy 216-yilgacha (423- yil) hukmronlik qilgan Ulug‘ Xun saltanati sharqiy va g‘arbiy qismga bo’linib idora qilingan. Bunday hokimiyatning tarkib topishiga dastlab xiyoniylar va kidariylarning bu zaminga kirib kelishi xalaqit bergan ko‘rinadi.Turk xoqonligi hukmronligi davrida O‘rta Osiyo

Sug‘diyona VI asr boshlaridan eftaliylar tarkibida, 563- yildan esa Turk xoqonligi qo‘l ostiga o‘tdi. Sug‘ddan sharqda Sirdaryo havzasida ilk o‘rta asrlar davri Ustrushona viloyati joylashgan. Uning g‘arbiy qismini 0 ‘zbekistonning Jizzax va Sirdaryo viloyatlari tashkil etadi, sharqiy qismi - Xo‘jand viloyati esa hozirgi kunda Tojikiston tasarrufida. Ilk o ‘rta asrlar Ustrushonasi 18 ta tumandan tashkil topgan.

Birinchi bor Ustrushona nomi ilk o‘rta asr Xitoy manbalarida uchraydi. (Shuaydushana, Suduyshana, Sudushina). Bunga ko‘ra, Ustrushona IV-V asrlardayoq mustaqil hokimlik sifatida tilga olinadi. Ustrushonadan shimoli- sharqda, Sirdaiyoning yuqori havzasida go‘zal Fragana (Farg‘ona vodiysi) joylashgan. Qadimgi Farg‘onadan shimolda joylashgan tarixiy-madaniy o’lka Choch vohasi bo‘lib, bu oikada ham ilk o‘rta asrlarda xuddi shunday tarixiy manzara kuzatiladi.

II - milodiy V asrlarda Toshkent vohasida shahar madaniyati jadal rivojlanadi. Bu davrda vohada 13 joyda shahar hayotining gullab-yashnashi kuzatiladi. Ularning tarkib topishi Qovunchi madaniyatining rivojlanish bosqichlari bilan bog’liq bo’lib, etnomadaniyatda turkiy ta’sir kuchli edi. Bu davr shaharlari Toshkent vohasining janubi-g‘arbiy qismini egallagan bo‘lib, ularning eng yiriklari Qanka, Kavardan, Kulota, Kindiktepa, Qovunchitepa, Banokat va boshqalar, ularda shahar hayoti nafaqat ilk o'rta asrlarda, balki rivojlangan o‘rta asrlarda ham davom etadi.

Mo‘g‘anxon davri (553 - 572)da xoqonlik yanada yuksaladi. Davlat hududlari kattaligi va kengligi sabab xonlik ikkiga bo‘lib boshqariladi. Mug‘anxon amakisi Istami xoqonlikning g ‘arbiy qismini boshqarib, xoqonlik chegaralarini Amudaryogacha cho‘zadi. Xoqonlik eftalitlar hududlarini ham egallagach, Eron bilan munosabatlar yomonlashadi. Eron shohi Xusrav xoqon Istamining birinchi elchisi Maniax olib kelgan ipak buyumlarini o‘tga tashlatadi. Ikkinchi yuborilgan elchini esa zaharlab o ‘ldiradi. Eron bilan aloqalami o‘rnatish imkoniyati bo‘lmagach, xoqonlik 568-569-yillarda Eronga qarshi Vizantiya bilan ittifoq tuzishga harakat qiladi va uning poytaxtiga o ‘z elchisi (sug‘d savdogari Maniax) ni yuboradi.

O‘ZBEKIST0NDA ARAB XALIFALIGI HUKMRONLIGI DAVRI VI asrning oxiri va VII asr boshlarida, ya’ni islom dinining vujudga kelishi arafasida Somiy qavmiga mansub arab qabilalari o‘rtasidagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot darajasi bir xil emas edi. Yamanda rivojlangan quldorlik mavjud boigan bir paytda, yarim orolning shimoliy qismida joylashgan shaharlarda endigina quldorlik munosabatlari kurtak otmoqda edi, sahrolarda ko‘chmanchi chorvachilik bilan hayot kechirayotgan arab qabilalari esa hatto patriarxal urug‘chilik tuzumining yemirilish bosqichida turardi.

Adabiyotlar: 1. Ibrat I. Farqona tarixi. Toshkеnt. Kamalak, 1991. 2. Mirza Abdulazim Somiy. Manqit hukmdorlari tarixi. M., 1962. 3. Mulla Olim Mahdumxoja. Tarixi Turkiston. Toshkеnt, 1995. 4. Milliy uyqonish. Toshkеnt, 1997. 5. O`zbеkiston tarixi. Toshkеnt. Univеrsitеt. 1997, ikkinchi nashr, 1999

Похожие

Amir Temur va temuriylar davrida o‘zbek davlatchiligining yuksalishi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot

IX-XII asrlarda o'zbek davlatchiligi, ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Somoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Turkiston general gubernatorligida ijtimoiy iqtisodiy hayot

Jadidchilik harakatining Turkiston Ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga ta’siri