Ikki daryo oraligʻi qadimgi sivilizatsiyasi - История - Презентации

Ikki daryo oraligʻi qadimgi sivilizatsiyasi

Загружено в:

30.11.2023

Скачано:

0

Размер:

1012.517578125 KB

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI Mavzu: “Ikki daryo oralig ʻ i qadimgi sivilizatsiyasi”

Bobil-ossuriya madaniyati — qadimda (miloddan avvalgi 4—1- ming yillik). Mesopotamiya (hozirgi Iroq hududi)da yashagan va Shumer, Akkad, Bobil va Ossuriya kabi yirik davlatlar barpo etgan xalqlar — shumerlar va akkadlar, bobilliklar va ossuriyaliklar madaniyati; bir tomondan yuksak darajada taraqqiy etgan ilm fan, adabiyot va sanʼat hamda boshqa tomondan diniy mafkuraning ustuvor boʻlganligi bilan ajralib turgan.

S humer tsivilizatsiyasi bir qancha zamonaviy bilimlarga ega edi. Ular taqvimni birinchi bo'lib ixtiro qilganlar. Matematikada Shumer tsivilizatsiyasi olti olti sonli sanoq sistemasidan foydalangan. Bunday tizim kasrlarni topish va millionlarni ko'paytirish, ildizlarni hisoblash va kuchga ko'tarish imkonini berdi. Shumerlar oxirat hayotiga ishonishgan

Birinchi va yagona shumerlar davlati — Akkad imperiyasi 4,2 ming burun kutilmaganda inqirozga yuz tutgandi. Bir qator olimlar halokat sababini markazlashgan hukumatdan norozi Mesopotamiya shahar-davlatlarining keksa zodagonlaridan ko‘rishgan bo‘lsa, yana ayrimlari ko‘chmanchilarning bosqini Akkad imperiyasi faoliyatiga nuqta qo‘ygan degan taxminlarni ilgari surishayotgandi. Endi esa bu sabablar qatoriga yana bittasi qo‘shildi — qudratli imperiyaning boshiga yetgan narsa — qurg‘oqchilik.

Mutaxassislar Eron shimolidagi g‘ordagi stalaktitlarni o‘rganish jarayonida kuchli qurg‘oqchilik va qum bo‘ronlari shumerlarni barcha suv zaxiralaridan mahrum qilgan, degan to‘xtamga kelishdi. Taxminan 4,26 ming yil avval stalaktitlar o‘sishi sekinlashgan, bu yog‘inlar miqdori kamayganidan dalolat beradi. Qurg‘oqchilik 300 yildan ortiq davom etgan.

Shumerlar Bu Yerdagi birinchi, shahar va rivojlangan tsivilizatsiya bo'lib, unda: Birinchi palatali, ikki palatali parlament ishladi. Shumer tsivilizatsiyasi demokratiya va parlament boshqaruvining tashuvchisidir. Savdo faolligi yaxshilandi. Shumerlar birinchi savdogarlar bo'lgan. Ular birinchi bo'lib dengiz va quruqlik orqali savdo yo'llarini yaratdilar. Umumiy falsafiy mavzular muhokama qilindi. Shumer tsivilizatsiyasi faylasuflari ilohiy so'zning kuchini yaratib, Yaqin Sharq bo'ylab postulataga aylangan ta'limotni ishlab chiqdilar. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi baza ishlagan. Ular birinchi qonunlarni kiritdilar, soliqlarni o'rnatdilar va hakamlar hay'atini ko'rib chiqdilar.

Keyinroq texnika taraqqiyoti kurtaklari sezilarli darajada rivojlana boshlagan. Harbiy texnika takomillashgan — aravalarda jang qiladigan qoʻshinlar (2-ming yillik boshida), mis sovutlar (2-ming yillik oʻrtalaridan), otliq askarlar, qilich, mustahkamlangan harbiy istehkomlar, qamal qilish qurollari — oʻtkir uchli xoda (taran)lar paydo boʻlgan, tosh koʻpriklar, charm meshlardan qalqma koʻpriklar qurilgan. Miloddan avvalgi 1-ming yillikda Ossuriya va Bobilda temir qurol yarogʻlar paydo boʻldi, hunarmandchilikda olmos parma ishlatila boshlandi. 2 oxiri va 1 ming yillik oʻrtalarida yangi sugʻorish texnikasi — charxpalaklar va charm paqirli "uzluksiz" arqon suv chiqargichlar paydo boʻldi. Miloddan avvalgi 7-asrda Ossuriyada dastlabki tosh quvur (akveduk) qurildi.

Bu xalqlarning moddiy madaniyati nisbatan yuqori darajada boʻlgan. Biroq tosh qurollar faqat miloddan avvalgi 3-ming yillik boshlariga kelgandagina uzil kesil isteʼmoldan chiqqan. Metallurgiyada 3-ming yilliqda quymachilik, temirchilik, zarbchilik, oltin va kumush simlar tayyorlash, nafis zargarlik usullari maʼlum boʻlgan. Asosiy qurilish materiali xom gʻisht (guvala) va maʼlum darajadagina pishiq gʻisht hisoblangan; binolarni gumbazli qilib qurish, yerning zaxini qochirish, zovurlar ochish va boshqa usullar maʼlum boʻlgan, lekin unchalik rivojlanmagan.

Fan taraqqiyotining muhim omili insonning xoʻjalik faoliyati boʻldi, chunki u oʻlchovlar tizimini ishlab chiqishni, yer maydoni oʻlchamlarini, don omborlari va sunʼiy suv havzalari hajmini aniqlash usullarini bilishni, kanallar qazish, imoratlar qurish va hunarmandchilikda band boʻladigan ishchi kuchini hisoblay olishni talab qilardi. Ana shu omillarning natijasi oʻlaroq miloddan avvalgi 3-ming yillik oxirida shumerbobil matematika si yaratildi. Bobil matematiklari shumerliklar ilgariroq yaratgan oltmishlik pozitsion hisob tizimidan keng foydalanishgan; shu tizim asosida turli hisoblash jadvallari: sonlarni boʻlish va koʻpaytirish, sonlarning kvadratlari, kublari hamda kvadrat va kub ildizlari va boshqa jadvallarni tuzishgan (q. Matematik mixxat matnlari). Bobilliklar kvadrat tenglamalarni yechishgan, "Pifagor teoremasi"ni va turli "Pifagor sonlari"ni topish usullarini (Pifagordan ming yildan ortiq vaqt ilgari) bilishgan; yer maydonlari, joylar, ayrim binolar tarxlarini chizishgan (lekin masshtabga rioya qilishmagan), fazoviy jismlarning hajmini aniqlay olishgan. Bobilliklar kimyo borasida ham katta muvaffaqiyatlarga erishishgan, bu yutuqlar albatta sof amaliy tarzda boʻlgan. Miloddan avvalgi 2-ming yillikdan boshlab jez tayyorlashning koʻplab reseptlari saqlanib qolgan, sirkori sopol buyumlar va ularning rangbarang naqshlari maʼlum boʻlgan.

Bobilda geografik tasavvurlarni ibtidoiy chizmalar — "dunyo haritasi"da umumlashtirishga harakat qilingan. Haritada yer yassi koʻrinishda va uni togʻlardan oqib keluvchi Dajla va Frot daryolari kesib oʻtgan tarzda tasvirlangan. Bularning hammasi dunyo okean bilan oʻralgan va yer ham uning ustida suzib yuradi deb tasavvur qilingan. Bobilliklar oʻzlari yashayotgan joyni odamlar yashaydigan quruqlikning markazi deb bilganlar. Okean "osmon toʻgʻoni" bilan oʻralgan, uning ustida bir necha (uchta yoki yettita) osmon gardishi oʻrnashgan, yer ostida esa jahannam ("Ulugʻ togʻ") joylashgan deb oʻylaganlar. Lekin savdo ishlari bilan uzoq yaqin mamlakatlarga qatnagan bobillik savdogarlarning geografik tasavvurlari ancha keng boʻlgan (1- ming yillik boshlarida ularga Pireney yarim orolidan Hindiston yarim oroligacha boʻlgan yerlar maʼlum edi). Oʻsha davrda tibbiyot ham jadal rivojlandi. Jarrohlik yoʻli bilan oyoq qoʻllarni kesib tashlash, singan joylarni bitirish, koʻzga tushgan oqlarni olib tashlash va boshqa tibbiy muolajalar bajarilar edi. Miloddan avvalgi 2-ming yillikning 2-yarmidan va 1-ming yillikning 1 yarmidan hozirgacha yetib kelgan tibbiy matnlarda inson tanasining boʻlaklari anatomik tizimga solinganligi maʼlum boʻldi.

Baʼzi kasalliklar va tegishli dori-darmonlar ham muayyan tizimga solingan ekan. Astronomik va meteorologik qaydlardan ilmi nujum (astrologiya) va falakiyotshunoslik (astronomiya) rivojlana boshladi. Qoʻzgʻalmas yulduzlarga zid oʻlaroq ohista oʻtlab yurgan qoʻylarga qiyoslasa boʻladigan sayyoralar aniqlandi va ular "bibbu" (sayyora) va "echki" (oʻzb. "qoʻy") deb ataldi. Har qaysi sayyora oʻziga monand alohida nom bilan ataldi ("bibbu" deb atalgan Merkuriydan tashqari): Zuhra (Venera) — "Dilbat", Yupiter — "Mulubabbar" ("yulduzquyosh"), Mars — "Zalbatanu" va Saturn — "Kaymanu". Sayyoralar harakatini kuzatish ham oʻsha davrda boshlandi; xususan, Zuhra sayyorasining harakatini oʻrganishga doir matnlar saqlanib qolgan. Falakiyotshunoslikning qiyosan tezroq rivojlanishiga sabab oy taqvimi (kalendar)ga ehtiyoj kattaligi boʻlsa ajab emas. Miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalaridayoq yulduzlar turkumlarining bayoni berildi, yoritqichlarning geliakal chiqishlari qayd qilib borildi . Miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalaridan boshlab kabisa oylarni kiritish uchun qatʼiy qoidalar belgilandi, hisoblash falakiyotshunosligi jadal rivojlandi. Bobil falakiyotshunoslarining fanga qoʻshgan katta hissasi sarosning ochilishi boʻldi. Bobil falakiyotshunosligi qoʻshni xalqlar, shu jumladan, qad. yunon faniga ham katta taʼsir koʻrsatdi. Shumer bobil oʻlchovlar va toshlar tizimi qad. Old Osiyo oʻlchovlar tizimiga ham asos boʻldi, oltmishlik pozitsion sanoq tizimi esa bizning davrimizgacha yetib keldi. Graduslar (soatlar), minutlar va sekundlar aynan "oʻsha" oltmishlik tizimiga asoslangan. Bobil fani asoslari bilan qoʻshni xalqlar — elamiylar, xurriylar, xettlar, finikiyaliklar ham tanish boʻlishgan. Unga Ossuriyaning qoʻshgan ulushi uncha sezilarli boʻlmagan, lekin Bobilda yaratilgan ilmiy asarlarning aksariyati mil.av 12 —7-asrlarga oid Ossuriya kutubxonalari orqali hozirgi davrgacha yetib kelgan. Yunon ilm-fani Bobil ilm-fanining ayrim yutuqlarini (Finikiya va Kichik Osiyo orqali) oʻzlashtirgan, ammo Bobil astronomiyasi yunon astronomiyasiga bevosita taʼsir koʻrsatgan.

Ikki daryo oraligʻida yashagan qad. xalqdarning d i n i izchil aqida tizimidan emas, balki ayrim mahalliy maʼbudlarga sigʻinishdan iborat edi. Ammo bu hol boshqa maʼbudlarga sigʻinishni istisno etmasdi. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida mazkur din muhim oʻzgarishlarga duchor boʻlgan. Miloddan avvalgi 3-ming yillikda shumerlar dinida ayniqsa ayrim jamoalarning homiylari boʻlmish maʼbud va maʼbudalarga sigʻinish kuchayadi, bular, odatda, oʻsimlik dunyosi hamda sugʻorma dehqonchilikning ham maʼbudlari edi. Quyosh maʼbudi — Utu, Oy maʼbudi — Zuen (Nanna), Osmon maʼbudi — An, muhabbat va Venera (Zuxra) yulduzi maʼbudasi — Innin (Inanna), yer osti suvlari maʼbudi, donolik va madaniy ixtirolar homiysi — Enki kabilarga hamma joylarda sigʻinilsada, ularning oʻz jamoa markazlarida ham ibodat qilinardi. Enlil maʼbudi — eng oliy maʼbud hisoblanar, Enlil, An va Enki ulugʻ maʼbudlar uchligini tashkil etardi. Oʻsimliklar dunyosi, shuningdek chorvachilik sohasining oʻlib boruvchi va qayta tiriluvchi maʼbudlari — Dumuziabzu (Tammuz) va boshqalarga topinish ham, shumerlar hayotida zoʻr ahamiyatga molik ibodat deb sanalardi. Shumerlar oʻlimdan keyingi dunyoni qopqorongʻu yer osti shahari deb tasavvur etishardi. Bu zulmat shahrida Ereshkigal maʼbudasi (yoxud Nergal maʼbudi) hukmronlik qilarmish. Yaxshilik va yovuzlik ruxdariga ishonish ham keng tarqalgan edi.

Miloddan avvalgi 3-ming yillik oxirida yagona mustabid davlat mustahkamlana bordi. Shu tufayli mahalliy maʼbud va maʼbudalarga sigʻinish oʻrnini butun mamlakat uchun umumiy boʻlgan maʼbudga topinish egalladi. Diniy tizimda kishilar maʼbudlarga qurbonlik keltiruvchi qullar darajasiga tushib kolli, shohlik hokimiyati esa ilohiy kuch deb eʼlon qilindi. Ikki daryo oraligining somiy (akkad) aholisi dastlab oʻz qabila maʼbudlariga sigʻinardi. Ammo miloddan avvalgi 3-ming yillik oʻrtalariga kelib Ikki dare oraligida yashovchi somiylar dinida ham shumer maʼbudlari hukmronlik kila boshladi. Maʼbudlarning bir qismi shumer maʼbudlariga xos nomlar bilan bir qatorda yoxud ular oʻrniga somiycha nomlar bilan ham atalardi (Enlil — Bel, Innin — Ishtar, Utu — Shamash, Enki — Ea, An — Anu, Nanna — Sin va h. k.). Bobil ravnaq topgan davrda (miloddan avvalgi 18-asr) mazkur shaharning homiy maʼbudi Marduk — oliy maʼbud deb eʼlon qilingan. Miloddan avvalgi 1-ming yillikda ayrim maʼbudlarning samoviy jismlar bilan tenglashtirilishi negizida astral eʼtiqodlar rivojlandi. Shim.sharqiy Ikki dare oraligida, Ossuriyada ayni shu umumiy maʼbudga sigʻinish keng tarqaldi, bunga ayrim mahalliy (xurriy va boshqalar) maʼbudlarga topinish ham qoʻshildi, ammo Ossuriya bosh shahrining homiysi — Ashshur oliy maʼbud hisoblanib, u shahar nomi bilan shunday deb atalardi. Oliy maʼbud (Enlil, Marduk yoki Ashshur) bilan bir katorda 7 yoki 12 ta bosh maʼbud ham tan olinardi.

Ossuriyaning oʻziga xos adabiy yodgorliklari bizgacha deyarli yetib kelmagan. Faqat Bobil adabiy janrlariga oʻxshatma tarzda doston. madhiya va ibodat matnlari uchraydi; bularning baʼzilari podshoh Ashshurbanipal tomonidan yozilgan. Ossuriya adabiyotining mustaqil janri podshoh annallari hisoblanadi. Bularning baʼzilari ritmik nasr namunasi sifatida jang manzarasini jonli, rangbarang boʻyoqlarda ifoda etadi: Sargon II ning (miloddan avvalgi 714 yilda) Urartuga qilgan yurishi haqida Nabushallimshununing maʼbudga yozgan xati bunga misol boʻla oladi. Miloddan avvalgi 7-asrda Ossuriya davlati tugatilgach, biror arzigulik adabiyot namunasi yaratilmagan. Koʻhna Bobil, shuningdek qisman shumer koʻhna adabiy yodgorliklari (asosan diniy mavzudagi) miloddan avvalgi 1-asrgacha jonli oromiy tilits" qayta koʻchirib kelingan. Annallar, yilnomalar va bashoratlardan tashqari koʻhna Ikki daryo oraligi xalklarining barcha adabiyoti sheʼriy asarlardir.

Ossuriya saroylari bezagida, shuningdek rangbarang sirlangan gʻishtlardan ishlangan frizlar va metall bezak buyumlar hamda boʻrtma tasvirlarda qoʻllanilgan (Balavatdagi jez qoplangan darvoza, miloddan avvalgi 9-asr, Britaniya muzeyi, London). Ossuriyaning meʼmorlik bilan bogʻliq nodir mukammal haykallariga mahobatlilik, dabdabali sokinlik va yaxlitlik xos (Ashshurnasirpal II haykali, miloddan avvalgi 9-asr, Britaniya muzeyi, London). Amaliy sanʼat yuksak darajada rivojlandi — silindrsimon muhr tayyorlash, badiiy toʻqimachilik, suyak va yogʻoch oʻymakorligi, metallga ishlov berish va boshqa

Ossuriya davlati tugatilgandan keyin (miloddan avvalgi 7-asr) Bobil sanʼati qisqa muddatli rivojlanishni boshidan kechirdi (miloddan avvalgi 7— 6-asrlar — "Yangi Bobil" davri). Bobil shahri ansambli murakkab mudofaa tizimi, keng va toʻgʻri koʻchalari, Navuxodonosor II saroyi, Esagil ibodatxonasi majmuasi va 90 m li Etemenanka zikkurati bilan oʻziga xos ajoyibdir. Bobilni Axomaniylar davlati tomonidan bosib olinishi (miloddan avvalgi 538) va keyinchalik Salavkiylar davlati tarkibiga kirishi (miloddan avvalgi 4-asr oxiri) natijasida Bobil madaniyatida fors, keyinchalik ellinistik sanʼat taʼsiri seziladi. Oʻz navbatida Bobil sanʼati Eron va Parfiya sanʼati rivojiga taʼsir koʻrsatgan

Похожие

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi

Qadimgi Kichik Osiyo sivilizatsiyasi

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi 2

Qadimgi Yunoniston va Rim sivilizatsiyasi

Qadimgi Afrika va Janubiy Arabiston sivilizatsiyasi