logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. История
  4. Buyuk ipak yo’lida barpo etilgan karvonsaroylarni o’rganish

Buyuk ipak yo’lida barpo etilgan karvonsaroylarni o’rganish

Загружено в:

03.12.2023

Скачано:

0

Размер:

49033.772460938 KB
Скачать
MAVZU: “BUYUK IPAK YO’LI”DA BARPO ETILGAN KARVONSAROYLARNI O’RGANISH. BUYUK IPAK YO’LI.  Buyuk Ipak yoʻli — qadimda sharq bilan gʻarbni boʻgʻlab turgan savdo yoʻli, insoniyat rivojlanishi tarixining, uning birlashuvga hamda madaniy qadriyatlari bilan almashishga, hayotiy fazo-yu mahsulotlarni sotish uchun bozorlarga erishishga intilishining oʻziga xos boʻlgan hodisasi. Dengiz, okean yoʻllari ochilmasdan oldin bu yoʻllar muhim ahamiyat kasb etgan.  Sharqda aytiladigan naqlga qaraganda: „Oʻtirgan — boʻyra, yurgan — daryo“. Harakatlanish — bu hayotdir, sayohat qilish, jahongashtalik doimo taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi boʻlgan edi. Insoniyat tarixida eng ulkan boʻlgan ushbu qitʼalararo savdo yoʻli Yevropa va Osiyoni bir-biriga bogʻlab, oʻtmishda antik Rim davlatidan to Yaponiyaning qadimgi poytaxti Nara shahrigacha choʻzilgan edi. Albatta, sharq va Gʻarb oʻrtasidagi savdo oʻtmish qaʼriga choʻkkan qadim-qadim zamonlardan beri olib borilar edi, lekin bu kelgusida bunyod etilgan Buyuk yoʻlning aloxida qismlari edi. Savdo aloqalari hosil boʻlishiga Markaziy Osiyo togʻlarida yarim qimmatbaho toshlar — Sharqda nihoyatda qadrlangan lazurit, nefrit, aqiq, feruzalar qazib chiqariladigan konlarni topib, qazib olish koʻp jihatdan koʻmaklashgan. Masalan, Markaziy Osiyodan Eronga, Mesopotamiyaga va hatto Misrga lazurit toshi yetkazib beriladigan „lazurit yoʻli“ mavjud edi. U bilan bir paytda „nefrit yoʻli“ ham tarkib topgan, bu yoʻl Xotan va Yorkend tumanlarini Shimoliy Xitoy mintaqalari bilan bogʻlar edi. Bundan tashqari, Old Osiyo mamlakatlariga Soʻgʻdiyona va Baqtriya davlatlaridan aqiq toshlari olib ketilar edi, Xorazmdan esa feruza keltirilgan. Bu yoʻnalishlarning barchasi oxir-oqibat Buyuk Ipak yoʻliga kirib mujassamlashgan. Markaziy Osiyodan Gʻarbga va Janubga oʻtkazilgan karvon yoʻllarini hamda Xitoydan Sharqiy Turkistonga olib boradigan yoʻllarni oʻzaro bogʻlab bergan buyuk yoʻlning haqiqiy boshlanishini tarixchilar eramizdan avvalgi ikkinchi asrning oʻrtalarida, deb hisoblaydilar, oʻsha davrda xitoyliklar uchun ilk bora Gʻarb oʻlkalari — Markaziy Osiyo davlatlari kashf etilgan edi. IPAK YO’LI TARIXI.  Qadimda va oʻrta asrlarda Sharq va Gʻarb mamlakatlarini ilk bor oʻzaro bogʻlagan qitalararo karvon yoʻli (miloddan avvalgi 2-asr— milodiy 15-asr). Buyuk Ipak yoʻli atamasi ushbu yoʻldan tashilgan qimmatbaho tovar — Xitoy ipagi bilan bogʻliq. Gʻarb mamlakatlari uzoq vaqtgacha ipakchilik sirasrorlaridan bexabar boʻlishgan.  Buyuk ipak yoʻli atamasi qadimda ishlatilmagan. Buyuk ipak yoʻlini tarixiy, geografik va madaniy jihatlarini ilmiy oʻrganish amalda koʻplab mamlakat olimlari tomonidan 19-asrning 2-yarmidan boshlangan. Uni tadqiq etishga Gʻarbiy Yevropa, Rossiya va Yaponiya olimlari salmoqli hissa qoʻshdilar. Xususan, Yaponiyada „Buyuk ipak yoʻli ensiklopediyasi“ nashr qilindi. 1877-yil mashhur nemis olimi Karl Rixtgofen oʻzining „Xitoy“ nomli yirik ilmiy asarida ulkan Yevroosiyo materiganing turli qismlarini bogʻlovchi yoʻllar tizimini „Ipak yoʻli“ deb atagan, keyinchalik „Buyuk ipak yoʻli“ atamasi qabul qilingan.  Miloddan avvalgi 2-asrgacha ham Sharq bilan Gʻarb oʻrtasida Oʻrta Osiyo karvon yoʻllari orqali amalga oshirilgan aloqalar mavjud boʻlgan. Bunga Togʻli Oltoydagi Poziriq qoʻrgʻonidan topilgan Kichik Osiyoda tayyorlangan buyumlar, Afgʻoniston va Oʻrta Osiyodan topilgan yunon buyumlari misol boʻlishi mumkin. Iskandar Maqduniy (qarang Aleksandr Makedonskiy) saltanati tuzilishi bilan bu aloqalar toʻgʻri yoʻlga solingan. Buyuk ipak yoʻlining sharqiy qismini barpo etishda sugʻdiylar katta rol oʻynaganlar. Iskandar Maqduniy tomonidan Sugʻdiyona mamlakati i stilo etilishi bilan koʻplab sugʻdiylar sharqqa tomon koʻchganlar va Buyuk ipak yoʻlining markaziy qismini — Oʻrta Osiyodan tortib Xitoyning Chanan shahrigacha boʻlgan oraliq masofada savdo faktoriyalari (manzilgohlari) bunyod etganlar. Oʻz navbatida Xan imperiyasi miloddan avvalgi 1-ming yillik oxirida oʻz hududini Oʻrta Osiyo tomon kengaytirish siyosati yurgizib bu yoʻnalishga alohida eʼtiborini qaratadi va bu yoʻl haqida maʼlumot toʻplash, aygʻoqchilik va diplomatik maqsadlarida elchi Chjan Szyanni yuboradi. Ammo Suriyadagi Oʻrta dengizning sharqida joylashgan Giyerapol shahridan Serika (Xitoy)gacha boʻlgan masofa boʻylab tuzilgan dastlabki batafsil yoʻllik makedoniyalik savdogar May Titsian (milodiy 100 yil) tomonidan tuzilgan. IPAK YO’LI O’TGAN SHAHARLAR XARITASI. IPAK YO’LI KARVONSAROYLARI…  Buxoro karvonsaroyi (ozarbayjoncha: Buxara karvansarayı) - Ozarbayjon poytaxti Boku shahrining tarixiy markazi boʻlmish Icheri shaharda joylashgan qadimiy binolardan biri. XV asrning soʻngida bunyod etilgan. U shuningdek, Ozarbayjonda saqlanib qolgan 7 ta mashhur karvonsaroylardan biridir. Hozir bu obida ichida ozarbayjon milliy taomlari tayyorlanadigan maxsus restoran joylashgan. Bashennaya koʻchasida; Multani karvonsaroyi roʻparasida; Qiz qalʼasi yaqinida joylashgan  Aytishlaricha, Markaziy Osiyo hamda Ozarbayjon xalqlari orasida azaldan nafaqat madaniy, diplomatik, balki savdo-sotiq borasida ham muayyan aloqalar o’rnatilgan. Jumladan, bu borada Buxoro bilan mustahkam hamkorlik yoʻlga qoʻyilgan. Buyuk ipak yoʻlining bir tarmogʻi Boku shahridan oʻtganligi sababli, Buxorolik (Oʻrta Osiyolik) savdogarlar bu shaharga tez-tez kelib turishgan. Ular, asosan, shu karvonsaroyda qo’nim topishgani uchun unga Buxoro nomi berilgan bo’lishi mumkin, deb taxmin qilinadi, Buxoro va uning qarshisidagi Multani karvonsaroylarida, asosan, Markaziy Osiyo va Hindiston mamlakatlaridan (jumladan Pokistondan) kelgan savdogarlar toʻxtab oʻtishgan.  Tadqiqotlarning ko'rsatishicha, ushbu tarixiy yodgorlik XV asrda Bokuga kelgan savdogarlar tomonidan qurilgan. Boshida bir qavatli qilib bunyod etilgan karvonsaroyga, keyinchalik ikkinchi qavat qurib bitkazilgan. BUXORO KARVONSAROYI  Bu yerda koʻplab sovet filmlari tasvirga olingan. “Brilliant qoʻl”, “Qaynona”, “Arshin mol-olon”, “Amfibiya odam” ana shular jumlasidandir.  Karvonsaroy qurilishi, meʼmoriy koʻrinishi jihatidan Buxorodagi tarixiy yodgorliklarni esga soladi. Unchalik ham katta boʻlmagan binoning rejasi kvadrat shaklida boʻlib, kirish qismi peshtoq bilan belgilangan. Sakkiz qirrali hovli atrofi bir qavatli ayvonchalar va 18 ta hujralar bilan oʻralgan. Hovlining butun perimetri boʻylab uchli kamarlar joylashgan.  Karvonsaroy hovlisi dam olishga moʻljallangan boʻlib, unda marmardan qurilgan kichkina hovuz, uning atrofida esa keksa chinorlar bor. O'zining asl shaklida saqlanib qolgan XV asrning hovuzi, favvoradan oqib tushayotgan suvga qaramay, hovuzdagi suv darajasi barqaror boʻlib turishi bilan qiziq.  Hozirda karvonsaroy devorlari qadimgi Ozarbayjon gilamlari, turli xil devoriy bezaklari, Boku manzaralari tasvirlangan rasmlar bilan bezatilgan OLLOQULIXON KARVONSAROYI.  Olloqulixon karvonsaroyi va timi — Xivadagi meʼmoriy yodgorlik (1832—33). Toʻgʻri toʻrtburchak tarxli (69,0x58,0 m), burchaklariga guldasta — minoralar ishlangan. Karvonsaroyga shim. va jan.dagi peshtoq orqali kiriladi. Uning keng hovlisi (46,3x42,4 m) va hovli atrofidagi 2 qavatli hujralar (4,6x2,9 m) bir xil hajmda 105 tani tashkil qiladi. Hujralar hovli sahniga qaratilgan. Burchaklaridagi 8 ta hujralar (5x5 m) gumbazi baland qilib ishlangan, ular eshik tepasidagi tobadon panjaralari orqali yoritiladi. Tomi balxi gumbazli. Xovliga kiriladigan yoʻlak 2 tomondan peshtoq bilan che-garalangan. Peshtoq qanotlari ichida 2- qavatga olib chiqiladigan aylanma zinalar bor. Pastdagi xonalarda yuk saqlangan, yuqoridagilaridan mehmonxona sifatida foydalanilgan.  Karvonsaroyning tashqi va ichki tuzilishida oʻziga xos tomonlar bor. Masalan, shu tipdagi binolarda ichkariga maxsus xonalar orqali aylanib oʻtil-sa, bu yerda ichkariga yuklar bilan 2 gumbaz ostidan toʻgʻri oʻtish mumkin. Hovli oʻrtasi otaravaga mol yuklashga qulaylashtirilgan. Tim karvonsaroyga nisbatan keyinroq qurilgan. Karvonsaroyning bosh tarzi tim qurilishi (1835— 38)da tamoman oʻzgartirilgan. Pastki qavatda ravoqlar asosi mustahkamlangan, 24 ta hujraning 2-qavati butunlay buzilgan va tim gumbazlari (katta gumbaz diametri — 9,5 va 10,7 m, kichik gumbaz diametri — 6,0 m)ni oʻrnatish uchun moslashtirilgan. Tim tarxi —74x26,5 m, 2 ta katta gumbaz (markazida va gʻarbida), 2 qatorli 12 ta mayda gumbazlar karvonsaroy oldidagi katta gumbazli xonaga kelib takalgan, xuddi shunday gumbazli xona timning gʻarbida ham bor. Tim ichkarisi gumbazlardagi tuynuklar orqali yoritilgan. Timda savdo rastalari joylashgan. Gumbazlarni qurishda ustalar binoga mos (toʻrtburchak, chorsi, olti qirrali shakllarda) qurilma asosini topa olgan OLLOXULIXON KARVONSAROYI KO’RINISHI. KARVONSAROVNI ICHKI KO’RINISHI. DOYAXOTIN KARVONSAROYI  Doyaxotin karvonsaroyi - Turkmanistondagi 12-asrga oid meʼmoriy yodgorlik. Qad. Amul (Chorjoʻy)dan Xorazmga boradigan karvon yoʻli (Amudaryoning chap qirgʻogʻi)da joylashgan. Mahalliy aholi orasida Boy xotin karvonsaroyi nomi bilan ham maʼlum (afsonaga koʻra, mashhur bir boy xotin qurdirgan). Binoning tarhi toʻgʻri toʻrtburchak (112× 125 m), tashqi burchaklari burj-minorali boʻlib, toʻgʻri toʻrtburchakli qoʻrgʻon oʻrtasiga qurilgan. Karvonsaroy oʻrtasida atrofi toqili ayvonlar bilan oʻralgan katta hovli (53×53 m) boʻlgan. Unda yoʻlovchilar uchun hujralar, ot-ulovga esa choʻzinchoq xonalar qurilib, tepasi balxi gumbaz bilan berkitilgan. Hovlining har tarafi oʻrtasida peshtoqli ayvon va chorsi xona hamda molxona va hujralarga ravoqlar orqali kirilgan. Devorlarning tashqi va ichki tomoni pishiq gʻishtdan, orasi esa xom gʻishtdan terilgan. D. k.ning old (shim.sharq) tomoni ulkan, goʻzal peshtoq bilan bezalgan, gʻishtlari boʻylama va koʻndalang ("archa" usulida) terilib, kufiy xatida toʻrt xalifa (Abu Bakr, Umar, Ali, Usmon) ning nomi yozilgan. D. k. Buyuk ipak yoʻlidagi yirik jamoat savdo-sotiq inshooti sifatida Oʻrta Osiyo meʼmorligi sanʼatini oʻzida mujassam etgan noyob namuna . DOYAXOTIN KARVONSAROYI KO’RINISHI. IZADXAST KARVONSAROYI TARIXI.  O‘rta asrlarda diniy an’analar mehmondo‘stlik korxonalarining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda muqaddas joylarga ziyorat qiluvchi odamlar soni keskin ko‘paydi. Cherkov monastirlarga ziyoratchilarni qabul qilish, ular uchun tunash joylari tashkil etish va ularni ovqatlantirish majburiyatini yukladi. Bu davrda mazkur vazifani bajaruvchi boshqa muassasalar ham paydo bo‘ldi. Masalan, franklar qiroli, keyinchalik esa imperator Karl Buyuk (742-814) cherkovlarga homiylik qilib, VIII asrda ziyoratchilar dam olishi uchun maxsus uylar tashkil etdi. XII-XIII asrlarda ilk mehmonxonalarning ajdodi – karvonsaroylar Rusda ham paydo bo‘ldi.  O‘sha davrda ular «yama» – o‘ra deb atalar, bir-biridan ot charchamasdan bosib o‘ta oladigan karvonsaroylar Yamskoy prikaz ixtiyoridagi pochta bekatlari qoshida tashkil etila boshlandi. Katta rus shaharlarida mehmon kutiladigan hovli (gostiniy dvor)lar qurildi. Ularning karvonsaroylardan farqi shunda ediki, bu yerda tunash va ovqatlanishdan tashqari, savdo-sotiq qilish imkoniyati ham mavjud edi. Boshqacha qilib aytganda, mehmon kutiladigan hovlilar jihozlangan xonalar, savdo rastalari, do‘konlar va omborlarni o‘zida birlashtirgan edi. Qoida tariqasida, hovli baland devorlar va minoralar bilan o‘ralgan, unga katta darvozadan kirilardi. XIII asrda bunday hovlilar Vitebsk, Grodno, Brest, Slonim hamda boshqa belorus shaharlarida paydo bo‘ldi. Belorus savdogarlari uchun maxsus hovlilar XV- XVI asrlarda Bryansk, Vyazma va Moskvada qurildi. O‘rta asrlarda ilk kasaba uyushmalarining tashkiliy mehmondo‘stlik korxonalari faoliyatining ilg‘or yo‘nalishini tashkil etdi. 1282 yilda Italiyaning Florensiya shahri traktirchilari o‘z gildiyasini tashkil etdi.  KARVONSAROY — karvonlar to'xtab, tunab o'tadigan saroy. Yaqin Sharq, O'rta Osiyo, Zakavkaz shaharlari savdo yo'lida barpo etilgan. Karvonsaroylar odatda, o'rtada katta hovli, atrofi bir-ikki qavatli hujralar bilan o'ralgan, minorali qal'aband istehkom shaklida bo'lib, savdo manzillarida va shahardagi bozor (tim, toq)lar qatoriga qurilgan. 9—18-asrlarda shaharlarning o'sishi va karvon savdosining kuchayishi natijasida Karvonsaroylar ko'plab bunyod etilgan. Arab sayyohlari Istahriy va ibn Xavqallarning ma'lumotiga ko'ra, 10-asrda savdo markazi hisoblangan Movarounnahrda 10 mingdan ortiq Karvonsaroylar bo'l  Markaziy Eron shahrida joylashgan bu karvonsaroy Izadxastdagi karvonsaroyi qadimiy yo'l bo'yidagi mehmonxona bo’lib Ipak yo'li sayohatlari paytida dam olish va tiklanish uchun karvonlarga va sayohatchilarga xizmat ko'rsatgan. U tarixiy joyda joylashgan Izadxast majmuasi, tabiiy past havzada yotgan tomonga qarab yotadi Izadxast qasri baland tog 'jinslarida joylashgan. Uning qurilishi XVII asr boshlarida hukmronlik qilgan Shoh Abbos davrga to'g'ri keladi. Izadxast karvonsaroyi - YuNESKO ro'yxatidagi 25 karvonsaroydan biri. SHAH-ABBOSI KARVONSAROYI. E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT…

Похожие

Buyuk ipak yo’li
Amir Temur va temuriylar davrida buyuk ipak yo‘li
O’rta Osiyoning o’rganilish tarixi
Buyuk Britaniya
Buyuk ajdodlarimiz