Buxoro va Xiva xonliklarining bo’ysundirilishi

Buxoro va Xiva xonliklarining bo’ysundirilishi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

5984.0087890625 KB

“ Buxoro va Xiva xonliklarining bo’ysundirilishi” mavzusidagi X u sh k e l i b s i z Ochiq darsiga

Mavzu: Buxoro va Xiva xonliklarining bo’ysundirilishi. • • Reja: • 1. Buxoro amirligining protektoratga aylanishi. • 2. Rus - Xiva shartnomasi. • 3. Mustamlakachilarga qarshi xalq harakatlari. •  Adabiyotlar: • 1. Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch” 2008y. T.”O’zbekiston” • 2. Amir Sayyid Olimxon.Buxoro xalqining xasrati tarixi.T.1991. • 3. Xolboyev S. Buxoro amirligining oltin xazinasi.T.2008. • 4. Ziyoev X.Z. O’zbekiston mustamlaka va zulm iskanjasida. T.,2006. • 5.Ziyoev X.Z. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash.-T., 1998. • 6. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida.1 kitob.T.2000. • 7. Xorazm tarixi. II jild. Urganch 1997. • Tayanch so’zlar: • Buxoro amiri Muzaffar, Samarqand qamali, chor qo’shinlari, Buxoroning Chorizimga siyosiy tobeligi,Muzaffarxon sarbozlari,Xiva xonligi, Perovskiy qo’shini, Turkiston general- gubernatorligi, Gandimiyon shartnomasi,xalq qo’zg’alonlari, vabo isyoni, Dukchi Eshon qo’zg’oloni

• 1868 yil 1 mayda chorizm qo’shinlari bilan Buxoro amirligi qo’shinlari o’rtasida Samarqand ostonasidagi Cho’ponota tepaligida shiddatli va shafqatsiz jang bo’ldi. Amir qo’shinlari mag’lubiyatga uchradilar va 2 mayda ruslar Samarqandga kirib keldilar. • Amir Muzaffar o’zining asosiy kuchlarini Zirabuloqqa to’plab, dushmanga zarba berishni rejalashtirdi. Bu yerda amir 15 ming otliq, 6 ming piyoda, 14 ta to’plarni yig’di. Ammo og’ir jangda amir qo’shini yana mag’lubiyatga uchradi. • Amir Qizilqum ichkarisiga qochdi. Xalq bundan norozi bo’lib qo’zg’olon ko’tardi va Samarqandni ozod qilish uchun shahar atrofiga yig’ila boshladi. Qarshi, Kitob, Shahrisabz bekliklaridan kelgan vatanparvar kuchlar Samarqandda o’rnashib olgan chor garnizoniga qarshi jangboshladilar. • 1868 yil 8 iyunda Turkiston general- gubernatori xabarni eshitib, bilan katta qo’shin tuzib Samarqandga qarshi yurish boshlaydi. Uning qo’shini Samarqandni qamal qilganlarni to’zg’itib yuboradi. Shahar ayovsiz talon-toroj etiladi.

• Kaufman o’t ichida qoladi. Xalq qirg’in qilinib, qo’zg’olonda ishtirok etganlikda gumon qilinganlar otib tashlanadi, hech kimga omonlik berilmaydi. Ammo bu gal bosqinchilar ham katta talafot ko’radilar. Ulardan 275 kishi o’ladi va yarador bo’ladi. • G’alabadan butunlay umidini uzgan amir Muzaffar mustamlakachilar bilan sulh tuzishga rozi bo’ladi.

• 1868 yil 23 iyunda amirning elchilari Samarqandda turgan Kaufman huzuriga keladilar. Kaufman Samarqand, Kattaqo’rg’on va Zarafshon daryosining yuqori qismini saltanat ixtiyoriga berishni va 500000 so’m miqdorida tovon to’lashni shart qilib qo’yadi. Sulhga ko’ra, Buxoro amiri chet davlatlar bilan diplomatik aloqalar olib borish huquqidan mahrum qilinadi, rus savdogarlari uchun savdo- sotiq qilishga oid ko’pdan-ko’p imtiyozlar beriladi. Amir o’zining chorizmga siyosiy tobeligini to’la tan oladi

• Buxoro amiri urushni rasman to’xtatib, chorizmga tobeligini tan olganligi hurfikrli vatanparvarlarning qattiq noroziligiga sabab bo’ladi. Hatto amirning o’g’li Katta To’ra (Abdumalik) va bir necha nufuzli beklar bilan birlashib, Muzaffarxon va istilochilarga qarshi kurashni davom ettiradilar. Katta To’ra amir deb e’lon qilinadi. Ota-bola qo’shinlari o’rtasida Samarqand yaqinidagi Jom qishlog’ida sodir bo’lgan jangda Muzaffarxon sarbozlari yengiladi. • 1868 yilning kuzida Buxoro amiri Muzaffar qo’zg’olonni bostirish uchun Turkiston general-gubernatoriga maktub yo’llab madad so’raydi. • Bu vaqtga kelib Abdumalik (Katta To’ra) ancha kuchlarni to’plagan edi. Kitob begi Jo’rabek, Shahrisabz hokimi Bobobek va mashhur Sulton Sodiqlar shahzodaning eng ishonchli sarkardalaridan edilar.

• Kaufman bunday xavfli sarkardalarga qarshi tajribali general Abramovni katta harbiy kuch bilan yuboradi. Qo’zg’olonchilar Qarshi ostonasida chor qo’shinidan yengiladi. Jo’rabek va Bobobeklar Shahrisabz va Kitobga chekinadilar. А.К.Аbramov

• 1870 yil 14 avgustda Kitob shahri shiddat bilan qo’lga olingach, Jo’rabek va Bobobek Qashqar tomon yo’l oladilar. Ular Mahram ostonalarida Xudoyorxon amri bilan hibsga olinadi va chorizm qo’mondonligiga topshiriladilar . Kitobni bosib olish uchun qatnashgan bir guruh zobit va askarlar

Kim?

Qachon? Qayerda ?

Kim?

Qachon? Qayerda?

Qayer?

Qachon? Qanday?

• General Kaufman esa ularni o’z xizmatiga olib, rus qo’shini zobitligi unvonini beradi va bosqinchilik urushlarida ulardan ustalik bilan foydalanadi .

1839—1840 yillarda podsho Nikolay I ning homiyligi va fatvosi bilan Orenburg harbiy gubernatori V. A. Perovskiy katta qo’shin bilan Xivani bosib olish niyatida yo’lga chiqadi. Uning tarkibida 2 ta zambarak, 40 ta arava, 5325 askar, 10000 ta tuya bor edi. Ammo sovuqning zo’rayishi, yoqilg’ining yo’qligi, oziq-ovqat tanqisligi, kiyim-kechaklarning yaroqsizligi natijasida Perovskiy qo’shinlari yo’l-yo’lakay katta talafotlarga uchrab, Xivaga yurishni to’xtatib, orqaga qaytadi. 2-savolga javob

• Sankt-Peterburgda Xiva xonligini batamom bo’ysundirish masalasi yana bosh masala sifatida kun tartibiga qo’yildi. • Turkiston general-gubernatorligi Xivaga qarshi harbiy yurish qilish uchun bahona qidira boshladi. Bu bahona ham tezda topildi. • Xiva xonligida rus millatiga tegishli qullar bor edi. K. P. Kaufman ularning ozod qilinishini talab qildi. Ammo Xiva xoni Muhammad Raximxon II bu talabni qondirmadi. Chor qo’shinlari Xiva xonligi yerlariga 1873 yilning bahorida 12 mingdan ortiq soldat va zobitlari bilan bostirib kiradi. Ularda 56 ta zamonaviy to’p zambaraklar bor edi.

• Xiva xoni bosqinchilarning yo’lini to’sish maqsadida Muhammad Murod devonbegini Amudaryo tomonga, Eltuzar inoqni esa Qo’ng’irot tomonga jo’natadi. Unga yovmut va Xorazm yigitlaridan tashkil qilingan 6 ming sarbozlarni qo’shib beradi. Muhammad Murod bilan Ivanov qo’shinlari o’rtasida Uch O’choqda birinchi bor to’qnashuv bo’ladi. Har ikkala tomondan ham katga talafotlar ko’riladi. • «Odam qirilgan» joyda esa Xorazm lashkarlari bosqinchilarning bir qismini qirib tashlaydi. Ammo Kaufman artilleriya yordamida vatan himoyachilarini chekinishga majbur qiladi.

1873 yil 18 may kuni Kaufman otryadlari Amudaryodan kechib o’tib 23 may kuni Hazorasp qal’asini bosib oladi. Veryovkin qo’mondonligidagi qo’shinlar esa Qo’ng’irot, Xo’jayli shaharlarini egallaydi. Mang’it va uning atrofidagi ovullar dahshatli tarzda qirg’in qilinadi. Muhammad Rahimxon Xiva ixtiyoridagi mavjud kuchlar bilan mudofaa qilib bo’lmasligiga ko’zi yetgach, Izmiqsho’r tarafdagi turkman ovuliga borib yashirinadi. Bosqinchilar Xiva shahrini deyarli jangsiz egallaydilar. Xon xazinasi musodara etiladi va shahar aholisi uch kun davomida talon-toroj qilinadi.

• Turkiston general-gubernatori Xiva xonini o’z huzriga kelshiini talab etadi. 1873 yilning 12 avgustida Kaufman bilan Muhammad Raximxon II uchrashadilar va ular o’rtasida Gandimiyonda sharmandali o’zaro sulh bitimi imzolanadi. 18 moddadan iborat bu bitim tufayli Xiva xonligi o’zining siyosiy mustaqilligini yo’qotadi. • «Men kim, Xiva xoni Muhammad Raximxon Soniy Bahodurxon o’zimni ulug’ rus saltanatining quli deb tan olaman», deyilgan edi bitimning birinchi moddasida. • Xon huzurida saroy amaddorlari va rus qo’mondonlaridan iborat Devon (Kengash) tuziladi. Quyi Amudaryoning o’ng soxilidagi xonlikka qarashli barcha yerlar Rossiyaga beriladi. Rus savdogarlari va sanoatchilari Xiva xonligida boj to’lash va boshqa majburiyatlarni bajarishdan ozod etiladilar. Ular erkin savdo qilish va korxonalar qurish huquqini oladilar. Rus fuqaro-larini Xiva hududida qozilar tomonidan sud qilish taqiqlanadi. Xonlikka 2 mln. 200 ming so’m miqtsorida harbiy tovon solinadi. Bundan tashqari turkmanlarga 310500 so’m va yovmudlarga maxsus 106 ming so’m kumush hisobida tovon yuklatiladi.

• Chorizmning Turkiston xalqlariga nisbatan yurgizgan mustamlakachilik, ulug’ davlatchilik va shovinistik siyosati albatta qonuniy suratda mahalliy aholining o’z milliy ozoddlgi, erki va insoniy haq-huquqlarini himoya qilish uchun muqaddas jangga otlantirdi. • «O’rta Osiyoning Rossiyaga ixtiyoriy qo’shilganligi» g’oyasining tarafdorlari xalq ommasining chorizmga qarshi, uning mustamlakachilik zulmiga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlarini soxtalashtirib, go’yo bu qo’zg’olonlar Rossiyaga qarshi emas, balki mahalliy amaldorlarga, din peshvolari, ulamolarga qarshi ko’tarilgan edi, deb «isbotlamoqchi» bo’ldilar. Adolat va haqiqat milliy mustaqillik tufayli o’z o’rnini topib olmoqda. Qafasdagi qushning muddaosi bitta — u ham bo’lsa ozodlik, hurlik, erkinlik, qafasni tark etishdir. Shu boisdan chorizm tomonidan asoratga solingan, mus-tamlaka qilingan xalqlar dastlabki kunlardan boshlab o’z milliy mustaqilliklari, ozodliklari va erklari uchun muqaddas kurashga otlandilar: 3-savolga javob

• 1. Qozog’iston mintaqasida 1783—1793 yillarda Sirim Botir qo’zg’oloni bo’ddi. • 2. 1822—1823 yillarda Jo’lomo Tilanchi qo’zg’oloni. • 3. 1836—1838 yillarda Isatoy Toyman qo’zg’oloni. • 4. 1837—1846 yillarda Sulton Kenasarin qo’zg’oloni. • 5. 1856 yillarda Sirdaryoda Jonxo’ja Nurmuhammad qo’zg’oloni. • 6. 1868 yilda Samarqand mudofaasi va Buxoro amirligi Buxoro shahri, Shaxrisabz bekligidagi harakatlar. • 7. 1870 yilda Mang’ishloq qirg’izlarining isyonlari. • 8. 1871 yilda Eshon Eshmuhammad boshchiligida Sirdaryo viloyatida chiqishlar yuz berdi. • 9. 1871 yilda Farg’onada Yetimxon qo’zg’oloni. • 10. 1872 yilda Chirchiqda isyon bo’ldi. • 11. 1873—1876 yillarda Po’latxon boshchiligida Qo’qon xonligida qo’zg’olon. • 12. 1892 yildagi Toshkent qo’zg’oloni. • 13. 1898 yilda Andijonda Dukchi Eshon qo’zg’oloni. • 14. 1899 yilda Sirdaryo viloyatidagi harakatlar va boshqalar ana shular jumlasidandir. Chor hukumatining o’tkazgan mustamlakachilik siyosatiga qarshi milliy-ozodlik kurashlari juda qo’p bo’lgan. Biz yuqorida ularning ba’zilarinigina sanab o’tdik.

• 1887—1897 yillar mobaynida ja’mi bo’lib Farg’ona, Samarqand va Sirdaryoda mustamlakachilar idoralariga qarshi 663 marta hujum bo’lgan. • 1892 yili Toshkentda bo’lib 1892 yilgi Toshkent o’tgan «vabo isyoni» eng yirik xalq qo’zg’olonlaridan biri bo’ldi. Bu qo’zg’olon Toshkentda boshlanib, unga 2 mingdan ortiq kishining yostig’ini quritgan vabo kasaliga qarshi mustamlakachi ma’murlar ko’rgan choralar sabab bo’ldi. • Epidemiya stantsiyasi ruxsatisiz dafn etilgan musulmon mayyitlar qabrlaridan qazib olinib boshqa joyga tashib ketilardi. Shahar murdalarga to’lib ketganligidan ruxsat olish uchun 3—4 kunlab kutish kerak edi, chunki bittagina stantsiya ishlar va u ham butun shahar bo’ylab kezib yurardi. Bu musulmonchilik urf-odatiga mutlaqo to’g’ri kelmas edi. • Qo’zg’olon chiqishiga bu hol faqat bir bahona bo’ldi, xolos. Aslida esa bunga mahalliy mehnat ahlining og’ir ahvoli, amaldorlarning suiiste’molliklari, har xil tovlamachiliklar va boshqalar sabab bo’lgan edi. N. P. Ostroumovning quyidagi so’zlari ushbu masalaga to’la oydinlik kiritadi: «Ko’p jihatdan ayb o’zimizda, albatta: ularning fe’l-atvorlarini va qonun- qoidalarini o’rganganimiz yo’q va hali ham o’rganmayapmiz. • .

• Bunda ayb faqat vaboning o’zida emas: sabr kosasini to’ldirib-toshirib yuborgan so’nggi tomchidir. Norozilik allaqachondan beri kuchayib, yig’ilib kelmoqda edi, keyin esa boshqa no-roziliklar qo’shilishi bilan birdaniga qo’zg’olon boshlanib ketdi». Mustamlakachi ma’murlar qo’zg’olonchilarni shafqatsiz jazoladilar. • 1898 yilda Andijonda Madali Eshon rahbarligida qo’zg’alon bo’lib o’tdi . Qo’zg’olon xarakteri va yo’nalishiga ko’ra xalq ozodlik kurashi edi. U diniy bayroq ostida olib borildi. Qo’zg’olon ko’tarilishiga sabab va bahonalar ko’p bo’lib, asosan 1886 yilda tasdiqlangan «Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi Nizom» tufayli o’lkada yanada kuchaygan mustamlakachshshk zulmi siyosatidan norozilik edi. • Bu «Nizom»ga ko’ra mustamlakachilik siyosati va mustamlaka rejimi qonun yo’li bilan mustag’kamlangan edi. Uning asosida rus ma’murlari o’lka mehnatkash aholisi yerlarining ancha qismini majburan tortib olib, rus oilalariga berish uchun yer fondini tuzdilar. Soliqlar ko’paytirildi, dehqonlar daroma-dining 10 foizi hajmida yer solig’i va umumiy o’lponlarning 35 foiz hajmida zemstvo yishmi joriy etildi.

• 1898 yil 17 mayda Madali Eshon boshliq qo’zg’olonchilar Andijonda rus garnizoni yotoqxonalariga hujum qildilar. Buning natijasida 22 rus soldati o’ldirildi. Biroq rus qo’shinlari tezlikda isyonchilarni parokan-da qilishga muvaffaq bo’ldi. Qo’zg’olon rus mustamlakachilarini, mahalliy amaldorlarni jiddiy sarosimaga soldi. Qo’zg’olonning barcha ishtirokchilarini tutib jazolash to’g’risida buyruq beriladi. Madali Eshon ishi bo’yicha 546 kishi qamoqqa olindi. 18 kishi osib o’ldirildi, 147 kishi 20 yilga qamoq jazosiga hukm qilindi. 15 kishi surgun qilindi, qolganlari 4 yiddan 15 yilgacha bo’lgan muddatga qamoq jazosiga hukm qilindi. • Andijonda ko’tarilgan qo’zg’olon podsho hukumatini dahshatga soldi. O’lkada harbiy-siyosiy va ma’muriy tartiblarni zo’r berib shafqatsiz ravishda amalga oshirishga kirishildi. Eshon xonaqohini cherkov qilishga qaror qilindi. Mingtepaning nomi ataylab «Marhamat» deb o’zgartirildi. Rus aholisi bu yerlarga ko’plab ko’chirib olib kelindi. Majburiy ravishda machit va madrasalarda rus tilini o’qitishga kirishildi va uni o’lkada davlat tiliga aylantirish yo’llari

• Mustamlakachilikni yanada kuchaytiruvchi tadbirlar ishlab chiqildi. 1886 yilda tasdiqlangan «Turkiston o’lkasini boshqarish haqida Nizom»ga o’zgartirish kiritilib, shu asosda Turkiston general-gubernatorligi «Ma’muriy-politsiya boshqaruvi»ga aylantirila borildi.

Марказий Осиё хонликлари ХIХ аср ўрталарида

Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II Бухоро амири Музаффархон Қўқон хони Худоёрхон

Похожие

Buxoro va Xiva shahrining 2500 yilligi

Buxoro tim va toqlari

Buxoro muzeylari

Buxoro amirligi

Buxoro minoralari