Beruniyning tabiiy fanlarga qo’shgan hissasi

Beruniyning tabiiy fanlarga qo’shgan hissasi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

197

Размер:

654.1 KB

Условия скачивания

BERUNIYNING TABIIY FANLARGA QO’SHGAN HISSASI  KIRISH  1. Abu Rayhon Beruniyning hayoti va ijodi.  2.Astronomiya faniga qo’shgan hissasi.  3.Matematika faniga qo’shgan hissasi.  4.Fizika sohasida erishgan yutuqlari.  Xulosa  Foydalingan adabiyotlar ro’yxati. Reja: www.arxiv.uz

KIRISH  O’rta osiyo zaminida yetishib chiqqan, Bag’doddagi ( Baytul-hikmat) va Xorazm ma’mun akademiyasida faoliyat olib borgan, ilm fan sohasidagi tengsiz kashfiyotlari, ma’naviy jasorati bilan tarixda o’chmas iz qoldirgan buyuk mutafakkir ajdodimiz haqida Abu Rayhon Beruniy kabi allomalar mintaqamizda tug’ilib kamol topgan yetuk allomalar tashkil etgani barchamizga g’urur va iftihor bag’ishlaydi.  I.A.KARIMOV www.arxiv.uz

ABU RAYHON BERUNIYNING HAYOTI VA IJODI.  O’rta asrlarda yashab ijod etgan olimlardan biri, Abu Rayhon Beruniy 973- yilning 4- sentabirida Xorazmning qadimiy Kot ( hozirgi Beruniy shaxri ) ga yaqin joyda dunyoga kelgan . Uning ismi Muhammad, Otasining isni esa Ahmad bo’lib, Beruniy so’zi uning kelib chiqishini bildiruvchi nomdir.  “ Beruniy “ forscha “ Berun” ( “ Tashqari”) so’zidan olingan va shaxar tashqarisida tug’ilgan yoki o’sha yerda yashovchi degan manoni bildiradi.  Abu Rayxon esa uning laqabi bo’lib, fors tilida “ Rayxonli kishi” degan ma’noni anglagandi. www.arxiv.uz

 Beruniy taxminan 1005 yildan boshlab Xorazmning markazi Ko’hna Urganchdagi ilmiy muassasa ( “ Aqademiya”) da Abu Ali Ibn Sino , faylasuf Abu Sahl Masahiy, Abu Nasr Ibn Iroq, mashxur xakm va tarjimon Abul Hammor va boshqa olimlar bilan birga 7 yil ilmiy tadqiqotchilik va raxbarlik lavozimlarida hizmat qilib, iln axllarining zo’r xurmatiga sazovor bo’ladi.  1004 yil bahorida Beruniy Xorazmga qaytdi. Bu yerda Beruniy matematika , astromomiya , fizika , mineralogiya bilan shug’ullandi. 1017 yil Mahmud G’aznaviy Xorazmni bosib oldi va Beruniyni asir sifatida G’aznaga olib kirdi. www.arxiv.uz

 Beruniy ( to’liq ismi – Abu Rayxon Beruniy Muhammad ibn Ahmad- o’rta asrning buyuk qomuschi olimi. U Xorazm o’lkasining Qiyot shahrida tug’ilgan.Qiyot Amudaryoning o’ng qirg’o–hozirgi Beruniy shahrining o’rnida bo’lgan, yaqin vaqtlargacha Shobboz deb atalgan.  Beruniyning qadimgi va o’rta asrdagi Hindiston xalqlarining ma’naviy xayotini o’rganishga oid g’oyat qimatli asari bo’lgan “ Hindiston” nomli kitobi tarix faning hodir xujatlaridan biri ekanligini ta’kidlab, akademik V.R. Rozen shunday deydi: “Bu yodgorlik shu hildagi asarlar ichida yagonadir va g’arb hamda sharqning butun qadimiy va o’rta asr ilmiy faoliyatida bunga teng keladigani yo’q”. www.arxiv.uz

ASTRONOMIYA FANIGA QO’SHGAN HISSASI.  Beruniy Xorazimda yashagan ilk davridayoq (22yoshigacha) qiyot shaxrida muxim kuzatishlar o’tkazgan. U “geo’deziya” nomli asarida astrano’mik kuzatish uchun zarur bo’lgan orginal asboblar yasaganligini, 990-991- yillarida Xorazm shahrining kengligi va yarim kunlik quyosh balandligini ko’rsatadi. Ayrim tarixiy malumotlarga va Berunining o’zi xaqida “Geyodeziya” asirida keltirilgan izoxlariga asoslanib, professo’r P. G. Bilgako’f olimining ilmiy – ijodiy ishi o’n olti yarim yoshidan boshlangan degan xulosa chikaradi. www.arxiv.uz

 SHarqda birinchi bo’lib Yer sharining nusxasi (glo’bus) ni yaratdi, yulduzlar xarakati shu jumladan, Yerning kuyosh atrofida aylanishini( gelio’sentrik sistema) xaqidagi gipo’tezaning to’g’riligiga ishonch bildirdi. Bu gipo’tezaning to’g’riligi XVI asrddagina ulug’ po’lyaq astranomiy Nikala Kopirnik isbot qilinadi. Binobarin, bu haqiqatni Beruniy Nikalay Ko’pirnikdan besh yuz yil ilgariyoq etirof etganliginining o’zi ham olimning o’tkir aqiliy taqsim va hurmatga sazovorligini ko’rsatadi.  Yigirma yeti yoshida mashhur “asari boqiya” nomli asrining kop qismini Beruni astranomiya masalalariga bahishlangan. Unda o’tmishda halqlar tomonidan qo’llalingan yilnoma va kalendar sistemasi tasvirlanadi. Bu asar “kun vat un nima ekanligi haqida so’z”, “ oy va yillarning moxiyati” va “ oyning manzillari haqida so’z” degan boblardan iborat. Beruniyning “ munajjimlik sanatidan boshlang’ich tushunchalar” nomli asari ham astranomiyga tegishli bolib, u savol – javob shaklida tuzigan darslikdir. www.arxiv.uz

 Olimning astranomiyning masslalariga bag’ishlangan eng muhim asari “Astraomiya va yulduzlar bo’yicha masud qonuni” dip. Bu asar o’n bitta kitobdan iborat bo’lib, oy va planetalar xarakati, xarakatsiz yulduzlar, xronolo’gik va kalendar, tekislikdagi va sferik trigono’metriya, matematik  Geografiya kabi bo’limlarni o’z ichiga oldi. Umuman astrono’miyadan 70 ta asar yozgan. www.arxiv.uz

MATEMATIKA FANIGA QO’SHGAN HISSASI.  Beruniy “Xind rashklari haqida kitob” degan asarida o’rta asr arifmetikasida keng tarqalgan mashxur uchlamchi qoidani ko’rib chiqadi va u besh, yeti va undan ortiq muqtorlarning holari uchun uchlamchi qoidani umumlashtiruvchi qoidalarini bayon etdi va uni asosladi. Uning bu asari arifmetikaning rivojlanishida muhum ahamiyatga ega bo’ldi.  Astrano’miyaga oid “shakil va sverik srtlarini bilish kalida” nomli asrida bir qancha arifmetik masallarni yechgan. Sonlardan uchunchi va yuqori darajali ildiz chiqarish haqida asr yozganligi malum bo’lsa-da, lekin bu asari hozirgacha topilmagan. Beruniy o’zining “asri boqiya” degan asarida geometirik prograssiya xadlarning yig’indisini topish usulini musolar bilan ko’rsatgan. www.arxiv.uz

 Beruniy o’z asridagi geometriyaning hamma sohalari (planimetriya, streyo’metriya va nisbatlar nazareyasi)da Nodir asrlar yaratgan. Masalan, “munojjimlik sanatida boshlang’ich tushunchalar” degan asrida va Abu Ali Ibin sino bilan bo’lgan yozishmalarida geometriyaning asosiy tushunchalari haqida qimatli fikirlar bergan.  “ Doiraga ichki chizilgan siniq chiziq hasasi yordamida ununing vatarini aniqlash” degan mashxur matematika risolasi geometriya va trigano’metiriyaning turli prablemalariga bag’ishlangan bo’lib, bunda arhimed teoremalariga muhum ibotlar keltiriladi. Bir qancha masalalarini shu teoremalar yordamida yechilishi ko’rsatiladi va o’zining ko’pgina taqiqotlarida shu teoremalariga suyanadi.  “ Masud qonunlari” va “hindiston” nomli asrlarida hisoblash geometriyasi bilan shug’ullanib, doirada ichki chizilgan muntazam ko’p burchak tomonlarini hisoblagan. Masalan, ular orasida mungazam beshburchak, olttiburchak, sakkizburchak, to’qizburchak va o’nburchaklardan har birining tomonini doira radius orqali hisoblagan hamda pi sonining yettita unli raqamigacha bo’lgan taqribiy qiymatini hisoblab topgan. www.arxiv.uz

 Mazkur asarlarda geometric yasashga doir masalalarni yechish xam bayon etilgan. Masalan: Burchakni teng uchga bo’lish xaqidagi mashxur qadimiy masalani yechishning 12 xil usulini keltiradi. Olim “ Yulduzlarni proeksiyalash xaqida” va “ O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar” (“Osori Boqiya”) nomli asarlarida yer va osmon sferasini kartografik proeksiyalashning eng yaxshi usulini ko’rsatgan.  “ Munajimlik san’atidan boshlang’ich tushunchalar” nomli savol javob tartibida yozilgan darslikda astranomiya va astrologiya bo’limlaridan tashqari 119 savol arifmetika, algera, geometriya va sonlar nazariyasiga oid. Bunda ko’p matematik tushunchalarning ta’riflari, ammallarini bajarish, yuz va xajmlarini o’lchash yo’llari ko’rsatilgan. Masalan: bu darslikda geometric figuralar , ularning ta’riflari va xossalari, tekisligidagi figuralarning yuzlarini topish qoyidalari berilgan. Shu jumladan oylana, uning ta’rifi xossalari uzunligi va doira yuzini topish qoyidalari bor. Geometrik jismlar , ular sirtlarining yuzlari va xajmlarini topish uchun qoidalar ko’rsatilgan. Qonus kesimlaridan iborat ikkinchi tartibli egri chiziqlarning xosil qilinishi ya’ni to’g’ri doiraviy qonusni turli vaziyatdagi tekisliklar bilan kesilishi natijasida kesmda aylana ellips, gigerbola, parabola va bir juft to’g’ri chiziq xosil bo’lishi xaqida ma’lumotlar berilgan. www.arxiv.uz

FIZIKA SOHASIDA ERISHGAN YUTUQLARI.  Beruniyning fizika sohasida bunyod etgan durdonalari ham fan tarixi va metodikasi uchun g’oyat qimmatlidir . Bu sohada qoldirgan boy merosi va olimimizning o’tkir amaliyotchi va nazoriyotchi ekanligidan dalolat beradi.  Beruniyning ilmiy merosi ustida izchil tadqiqot ishlari olib borayotgan tarixchi- fizik olimlarimizning yozuvlariga ko’ra , ulug’ olimimiz hilma hil fizik hodisalarini o’zi bevosita tekshirib ko’pgina asarlarida bu hodisalarni to’liq va to’g’ri bayon qilgan. Masalan: 9 hil metal, 18 hil suyuqlik, 15 ga yaqin minerallarini va boshqa jismlarni hammasi bo;lib 50 dan ortiq moddaning solishtirma og’rligini aniqlagan. Yana shunisi ham diqqatga sazovorki , jaxonda birinchi bo’lib solishtirma og’irliklarini aniqlagan olimning bu sohadagi ishi o’zining arginalligi bilan ajralib turadi. www.arxiv.uz

 Olimimiz gidrostatika, suyuqlikning muvozanat sharoiti, sfonning ishlash prinsipi, buloq va fantanlarning otilish sabablarini ham metodik izohlash bilan birga suv zarrachalarining o’zaro tortilish kuchini etirof etgan. Bulardan tashqari zamonamiz olimlarining e’tirof etishlaricha, issiqlikning tabiati va uning jismlariga tasiri, magnitning tortish va itarish kuchlari yorug’lik nuri - moddaning bir ko’rinishidan iborat bo’lib, ma’lum tezlikka ega ekanligi hamda uning issiqlik ta’siri, linzaning foqusi va kattalashtrish hususiyati, suv hajminig haroratga bog’lanib o’zgarishi va shu kabi hodisalarni o’zi tamonidan yasalgan asboblar yordamida tekshirib, bulardan chiqarilgan hulosalarni tegishli asarlarida bayon etgan. www.arxiv.uz

 Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki ulug’ bobokolonimiz Abu Rayhon Beruniy yaratgan asarlari va kashfiyotlari bugungi kunga qadar shuncha asrlar o’tsa hamki o’z ahamiyatini yo’qotmay kelmoqda.Beruniyning asarlari hozirgi kunga kelib,fan taraqiyotida ulkan manba bo’lib hizmat qilmoqda.Ayniqsa uning kashfiyotlaridan biri bo’lmish globusning kashf etilishi buyuk geografik kashfiyotlarga asos bo’lgan. XULOSA www.arxiv.uz

 1. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. I.A KARIMOV T-2011.  2. Bеruniy. Tanlangan asarlar 2,3- tom Toshkеnt .1965- 1966 yil.  3. Ziyomuhammеdov. B, Abdullaеv. Sh “ Pеdagogika” Toshkеnt. 2000 yil.  4. Tўraqulov. E, Raximov.S “Abu Rayhon Bеruniy ruhiyat va ta'lim- tarbiya haqida” Toshkеnt 1992 yil.  5.INTERNET MA’LUMOTLARI FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI www.arxiv.uz

Похожие

Ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbek xalqining fashizm ustidan qozonilgan g’alabaga qo’shgan hissasi

O’rta Osiyo xalqlari hayotida yuz bergan uyg’onish davri ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasi

Ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbek xalqining fashizm ustidan qozongan g`alabaga qo’shgan hissasi

Ajdodlarimiz jahon sivilisatsiya qo'shgan hissasi

O’rta Osiyolik buyuk allomalarning mustaqil O’zbekistonda ilmiiy merosini o’rganishni yo’lga qo’yilishi