Urug’ sifatiga qo’yiladigan asosiy biologik va agrotexnik talablar - Сельское и лесное хозяйство - Презентации

Urug’ sifatiga qo’yiladigan asosiy biologik va agrotexnik talablar

Загружено в:

19.07.2024

Скачано:

0

Размер:

1056.1005859375 KB

Urug’ sifatiga qo’yiladigan asosiy biologik va agrotexnik talablar REJA : • Urug’ning sifat ko’rsatkichlari. • Urug’ning xo’jalik va biologik xususiyatlari. • Urug’ sifatiga qo’iladigan asosiy agrotexnik talablar

Urug’lik – o’simlikning biologik va xo’jalik xossalarini o’zida saqlaydigan, embrional holatdagi o’simlikdir. SHuning uchun hosildorlik urug’ sifatiga bog’liq. O’simlikshunoslikda urug’lik deb ekish uchun mo’ljallangan urug’lik material tushiniladi. Haqiqiy urug’ (don, dukkakli), mevalar yoki ularning bir qismi (g’alladoshlar doni va boshq.) to’pmeva (lavlagi), boshoqchalar (tulkidum), tuganaklar (kar toshka). Ekishga tayyorlangan urug’lar tegishli navdorlik va ekinboplik (ekish) sifatlariga hamda yuqori hosildorlik xossalariga ega bo’lishi lozim. Urug’ning e kinboplik sifati – uning ekishga yaroqlilik xususi yat lari majmuasi (unuvchanlik, o’sish energiyasi, tozaligi, namligi, ka sal lik va zararkunandalar bilan zararlanganligi va boshq.)dan iborat. Nav dorlik sifati – urug’ning nav tozaligi, tipikligi, reproduksiyasi va boshqa ko’rsatkichlari bo’yicha talablarga javob berishidir. Hosildorlik sifati – urug’ning aniq ishlab chiqarish sharoitida ma’lum miqdordagi hosil berish xususiyatidir. ekin hosildorligi urug’ning irsiy, modifikasiya o’zgarishlariga bog’liq bo’ladi va u o’stirish sharoitlariga bog’liq holda shakllanadi. Bir xil genotip (nav)ga ega turli urug’lar bir xil o’stirish texnologiyasi sharoitida tur licha hosil berishi mumkin. Navdorlik, ekinboplik, hosildorlik si fati yuqori bo’lgan urug’lar yaxshi yetishtirish texnologiyasi qo’llanilganda mo’l va sifatli hosil olishni ta’minlaydi.

Urug’ – qo’shaloq otalanish natijasida hosil bo’lgan urug’kurtakdan hosil bo’ladi va u murtak, oziqa moddalar, urug’ po’stidan iborat. Meva urug’chi (onalik) tugunidan hosil bo’ladi. U bir yoki bir nechta urug’lardan iborat. Donli ekinlarda don hosil bo’lish jarayoni 1870 yilda A. Novas kiy tomonidan o’rganilgan. Bug’doyda: sut, sariq (mum), to’la va pishib o’tgan fazalar aniqlanadi. Don hosil bo’lishi uch bosqichga bo’linadi: shakllanish, to’lish va pishish. Nafas olish . Namlik yuqori bo’lganda urug’lar qiziydi, mog’orlaydi, ekinboplik va tovar xossalarini yo’qotadi. Urug’larning hosil yig’ishtirilgandan keyin pishib yetilishi. Hosilni yig’ishtirishdan to’la unuvchanlikkacha bo’lgan davr fiziologik yoki hosil yig’ishtirilgandan keyingi pishish davri deyiladi. Bu ko’rsatkich o’simlikning turiga, naviga bog’liq. Makkajo’xori va esparsetda bu davr juda qisqa – bir necha kun, bug’doy, arpa, tariq, kungaboqar, g’o’zada – 30-40 kun va undan ham uzoqroq bo’lishi mumkin. Urug’lar quritilib, oftobga yoyilsa hosilni yig’ishtirishdan keyingi pishish tezlashadi. Urug’lardagi bu xususiyat turni saqlab qolishdagi muhim ekologik moslanishdir. Urug’larning alohida tipdagi tinim davri – qattiq urug’ shakli dir. Bunday tinim davri dukkaklilarda ayniqsa, dukkakli o’tlarda kuza ti ladi. Qattiq urug’ laboratoriya sharoitida o’stirilganda po’stini suv o’tkazmasligi tufayli bo’rtmaydi, hajmi kattalashmaydi. Havo quruq va issiq sharoitda pishgan urug’larda qattiq urug’lar ko’p hosil bo’ladi, salqin, sernam havoda esa aksincha. Urug’lar po’stini jarohatlab ekishga tayyorlashga skarifikasiya deyiladi.

«Qishloq xo’jalik ekinlarining urug’i, sifatini aniqlash usul lari» kitobida urug’lar sifatini aniqlash usullari bo’yicha davlat standartlari belgilangan. «Urug’larning navdorlik va ekinboplik si fatlari» kitobida hamma dala ekinlarining sifatiga qo’yilgan talab lar keltirilgan: tozalik, namlik, urug’lar kasalliklari va boshqa ko’rsatkichlar. Ekinboplik sifatlariga ko’ra urug’lik sinflarga bo’linadi. Urug’lik uchun ekilgan dalalarda faqat I sinf urug’lar, ishlab chiqarishda I va II sinf talablariga javob beradigan urug’lar ekiladi. Ko’pgina ekinlar uchun I sinf urug’larda unuvchanlik 95 %, tozaligi 99 % dan kam bo’lmasligi kerak, III sinf urug’lari ayrim hollardagina umu miy ekin zorlarga ekish uchun ruxsat etilishi mumkin. O’zbekistonda urug’lik sifatlarini aniqlashni «O’zDavurug’nazo-ratmarkaz» va uning viloyat hamda tumanlardagi bo’limlari amalga oshi radi. Urug’larning ekinboplik va hosildorlik sifatlariga ekologik hamda agrotexnik omillar katta ta’sir ko’rsatadi. Urug’lik yetishtirila yotgan mintaqa va ob-havo sharoiti ekologik omillarning asosini tash kil qiladi. Urug’lik ob-havo sharoiti qulay, unumdor tuproqli dalalarda yetish tirilishi maqsadga muvofiq. O’zbekiston sharoitida sug’oriladigan yerlarda yetishtirilgan urug’lik sifati lalmikorlikda yetishtirilgandagiga nisbatan yuqori bo’ladi. Ko’plab o’tkazilgan tajribalarning ko’rsatishicha, mahalliy sha ro itda yetishtirilgan urug’lar boshqa mintaqa yoki respublikadan kelti ril gan urug’larga nisbatan yuqori hosil yetishtirishni ta’minlaydi. Donning to’lish va pishish davrida issiq va havo nisbiy namligi op timal bo’lsa, bunday urug’larning ekinboplik va hosildorlik sifat lari yuqori bo’ladi. Namlik yuqori, havo salqin, yoki juda issiq sha ro itda yetishtirilgan urug’larning ekinboplik va hosildorlik xususiyat lari past bo’ladi.

Ekish me’yori va usullari bilan tup qalinligi boshqariladi. ekish me’yori oshirib borilishi bilan o’simlikning tuplanishi, shoxla nishi, mahsuldorligi, 1000 urug’ massasi kamayadi, ammo hosildorlik or tishi mumkin. Bunday holda hosil asosan bosh poya hisobidan shaklla nadi, donlar bir tekis bo’ladi. Siyrak ekinzorda (keng qatorlab, lentali) tuplanish kuchayadi, ik kinchi va navbatdagi poyalar hosil bo’ladi. Ularda don soni, 1000 urug’ massasi kam bo’ladi, ammo bitta o’simlikning mahsuldorligi ortadi. Eng sifatli urug’ maksimal hosil shakllanishigacha hosil bo’ladi. Masalan, kuzgi bug’doy sug’oriladigan yerda gektariga 4 mln. unuvchan urug’ ekilganda, ekish me’yori 6,0 mln va 2 mln bo’lgandagiga nis batan sifatli urug’ beradi, ammo maksimal hosil ekish me’yori 6,0 mln bo’lganda kuza tilgan. Bug’doy, oddiy qatorlab ekilganda tor qatorlab, keng qatorlab va sochib ekilgandagiga nisbatan hosildorlik hamda ekin boplik sifati yuqori hosil yetishtirilgan. Optimal ekish me’yori tovar don yetishti rishdagi me’yorga teng yoki undan 10-15 % kam bo’lishi maqbul ekanligi aniqlangan. Keng qatorlab ekish urug’ (yangi nav)ni ko’paytirishda qo’llaniladi. Ekish muddatlari ham urug’ sifatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. ekish muddati o’simlikning me’yorida rivojlanishi, qishlab chiqishi uchun qulay sharoit yaratishi lozim. Bahori ekinlar tuproq yetilishi bi lan ertaroq ekilsa, kechki bahori ekinlar yer muzlash xavfi tugashi bilan ekiladi.

O’g’itlashda o’simlik hamma oziqa elementlari bilan to’la ta’min langan bo’lishi, yuqori sifatli urug’ yetishtirish kafolatlanishi zarur. Amaliyotning ko’rsatishicha azotli o’g’itlar hosildorlikni oshirsada don sifatini oshirmaydi (1000 urug’ massasi kamayadi, mayda, puch urug’lar ko’payadi). Fosforli o’g’itlar urug’ mahsuldorligini, urug’larning ekin bop lik va hosildorlik sifatlarini oshiradi, noqulay omillarga chi damliligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Kaliyli o’g’itlar o’simlikning yotib qolishga, kasalliklarga chi dam liligini oshiradi, urug’da kraxmal to’planishini, ekinboplik sifatla rini yaxshilaydi. Hosilni yig’ishtirish usuli – urug’lik ekinzordagi o’simlikning va donning biologik holatiga bog’liq. Hosil ikki fazali usulda yig’ishtirilganda, mum pishish fazasida, don namligi 36-20 %, bevosita kombayn bilan o’rib yanchib olinganda 18-14 % bo’ladi. Ikki fazali usulda don yig’ishtirilganda urug’ning hosildorlik sifati, hosil bevo sita kombayn bilan yig’ishtirilgandagiga nibatan yuqori bo’ladi. Optimal muddatda o’rilganda bug’doy urug’ining laboratoriya unuv chanligi 95 %, pishib o’tib ketganda 84 % bo’lgan. Pishgandan keyin o’simlikda turib qolgan urug’larning hosildorlik sifatlari 2,1-3,1 s/ga kamaygan. Asalarilarni jalb qilish raps, xantal, marjumak urug’ hosilini oshiradi va urug’larning sifatini yaxshilaydi. Hosilni yig’ishtirishda donning mexanik jarohatlanishi kamligi yuqori hosilli ekinzor yig’ishtirilganda, donning maydalanishi esa juda doni qurib ketgan ekinzor hosilini yig’ishtirishda kuzatiladi. Urug’larning ekinboplik sifatlarini hamma urug’lik partiyala rida aniqlash shart. Faqat ekinboplik sifatlari Davlat standartlariga ja vob beradigan urug’larga ekish uchun ruxsat beriladi. Davlat standart la riga javob beradigan urug’lar kondision urug’lar deyiladi.

Urug’lar tozaligi – urug’larning ekishga yaroqliligini ko’rsatuvchi asosiy mezonlardan biri. Urug’lik materialning tozaligi, undagi aso siy ekin urug’larinnig umumiy massaga nisbatan foiz hisobida ifoda lanishidir. Aralashmalar qancha kam bo’lsa urug’ tozaligi shuncha yuqori bo’ladi. Toza urug’lar o’zlarining biologik xususiyatlari (uzoq yashashi, unuvchanligi)ni yaxshi saqlaydi, ekishga kam sarflanadi. Juda ko’p ekinlar urug’larining tozaligi birinchi sinf urug’larda 99 %, ikkinchi va uchinchilarda 98 va 97 % tashkil qiladi. Urug’likda boshqa madaniy o’simliklar va begona o’tlarning urug’i kam bo’lishi lozim. Namunada karantin va zaharli o’tlarning urug’lari bo’lsa bunday urug’lik partiyalari ekishga ruxsat etilmaydi. Laboratoriya unuvchanligi deb tahlil uchun olingan urug’lar miqdoriga nisbatan me’yorida unib chiqan urug’lar soniga aytiladi. La boratoriya unuvchanligi har bir ekin uchun belgilangan muddat (odatda 7-8 sutka)davomida o’stirib aniqlanadi o’sish energiyasi qisqa vaqt (3-4 sutka) da vomida me’yorida o’sgan urug’larning foiz hisobida ifodalani shidir. Juda ko’p dala ekinlarida unuvchanlik birinchi sinf urug’larda 95 % dan kam bo’lmasligi talab qilinadi. Urug’larning o’sish kuchi – maysalarning ma’lum kuch bilan qum yoki tuproqni yorib chiqishi hamda yashil maysalarning massasi bilan baholanadi. O’sish kuchi sog’lom maysalarning soni (% hisobida) 10 sut kadan keyin va 100 yashil maysa hisobidagi massasi bilan aniqlanadi. Urug’larning yashovchanligi – urug’lik materialdagi tirik urug’larning % hisobidagi ko’rsatkichidir. Urug’larning unuvchanligi past bo’lganda ularning yashovchanligini aniqlash (qisqa vaqt davomida) ke rak bo’ladi. Bu usul sekin unib chiqadigan, oddiy usullar bilan unuv chanlik aniqlanganda urug’lar tinim holatida qolaveradigan turdagi urug’lar uchun qo’llaniladi. YAshovchanlikni aniqlashda turli bo’yovchi mod dalar – tetrazol, indigokarmin yoki fuksindan foydalaniladi. Tetra zolning 0,5 % li eritmasi urug’ning tirik murtak hujayralarini qizil rangga bo’yasa, indigokarmin va nordon fuksinning 0,1 % li eritmasida murtakning o’lik hujayralari ko’k rangga kiradi.

Namlik – urug’ sifatining eng muhim ko’rsatkichi bo’lib, ularning saqlanishini belgilaydi. Nami ko’p bo’lganda urug’ning nafas olishi ku chayadi, harorat ko’tariladi, urug’ o’zidan qiziy boshlaydi va ba’zan harorat 70 °S ga yetishi mumkin. Sovuq kunlarda namligi yuqori urug’lar unuvchanligini yo’qotadi. Davlat standarti bo’yicha urug’ namligi donli ekinlarda 14 % kungaboqarda 10 % dan, xantalda 12 %, rapsda 8 % dan yuqori bo’lmasligi kerak. 1000 urug’ massasi – urug’ning yirikligi, to’laligi, murtakning oziqa moddalar bilan ta’minlanishini ko’rsatadi. 1000 urug’ massasi quruq modda bo’yicha hisoblansa, bu ko’rsatkich mutlaq massa deyiladi. Ekishga tayyorlangan urug’lar albatta kasallik va zararkunandalar bilan zararlanganlikka tekshiriladi. Infeksiya va zararkunandalar ning bo’lishi hosilga katta zarar yetkazadi: urug’larning dala unuvchan ligi, o’simlik mahsuldorligi, hosildorlik, mahsulotning tovar va oziqaviy sifatlari pasayadi. Urug’ tozaligi va unuvchanligi ko’rsatkichlariga asoslanib urug’larning e kishga yaroqliligi aniqlanadi. Urug’lar dastlab OVP-20A, ZVS-20, ZAV-40, ZAV-50 va boshqa ma shinalarda tozalanadi. Tozalangan urug’lar kondisiya namligigacha quritiladi. Urug’lar yirikligi bo’yicha g’alvir teshiklari turlicha bo’lgan OS-4,5A, MS-4,5, "Petkus-Gigant", "Super- Petkus" singari mashinalarda saralanadi. Urug’lik partiyasida kattaligi va aerodinamik xossalari bo’yicha to zalanayotgan urug’larga yaqin bo’lgan aralashmalar pnevmatik separator SP-5 da saralanadi. Kondisiyali urug’lar turli kasalliklarga qarshi dorilanadi. Urug’larni dorilash PSSH-5, PSSH-Z, PS-10 mashinalarida bajariladi. Dorilashda xavfsizlik choralariga rioya qilish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar • Mirzaev A. «Sug’orish va zax q’ochirish melioratsiyasi». Toshkent , «O’kituvchi»., 1974. • Nerozin A.B. «Q’ishloq’xo’jalik melioratsiyasi»., Toshkent., «O’kituvchi »., 1966 . • Ramazonov Odil “ Tuproqshunoslik va dehqonchilik “ asoslari • www.ziyonet,uz

Похожие

Qishloq xo’jaligi ekinlari urug’ining fizik-mexanik xossalarini o’rganish

Almashlab ekishning tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati

O'simliklarni zararkunandalardan himoya qilish usullari

Don omborlarining tavsifi va ularga qo`yiladigan talablar

Dehqonchilik tizimi va qonunlari