Geoaxborot tizimlari va ularning qishloq xo'jaligi texnikalaridagi tadbiqini o'zlashtirish - Сельское и лесное хозяйство - Презентации

Geoaxborot tizimlari va ularning qishloq xo'jaligi texnikalaridagi tadbiqini o'zlashtirish

Загружено в:

25.07.2024

Скачано:

0

Размер:

57.9716796875 KB

GEOAXBOROT TIZIMLARI VA ULARNING QISHLOQ XO'JALIGI TEXNIKALARIDAGI TADBIQINI O'ZLASHTIRISH Ishning maqsadi: Geoaxborot tizimlari va ularning qishloq xo'jaligi texnikalaridagi tadbiqini o'zlashtirishni o‘rganish.

Nazariy ma’lumotlar GAT - geoaxborotlar tizimi» tushunchasi odatdagi xaritalar bilan chambarchas aloqadorlikka ega hisoblanadi. O‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra, har qanday hoxlagan geografik xarita yer yuzasining modeli hisoblanadi va undan foydalanuvchilarning tahlil ob’ekti sifatida o‘rin tutadi. Mutaxassis qandaydir hodisa yoki ob’ektning xarita joylashish holati va uning yuzaga kelishi qonuniyatlari, boshqa ko‘rsatkichlar bilan aloqadorligini baholash uchun xarita bir marta ko‘z yugurtirishning o‘zi etarli holat hisoblanadi (6.1-rasm). Oddiy misol sifatida - xaritada bitta punktdan ikkinchisigacha bo‘lgan oraliq masofani aniqlashni keltirib o‘tish mumkin.

Uy qayerda joylashgan? Uy qaysi yer uchastkasida joylashgan? Uyning tavsiflari (qavatlar soni va boshq.) Metro stansiasi uydan qanday masofa uzoqligida joylashgan Maktab, magazin va boshq. Uydan qancha masofa uzoqligida joylashgan Yaqin masofada joylashgan aeraport shovqini ta'sir ko'rsatadimi 6.1-rasm GAT tahlil jarayonida turli xil ob’ektlarning makonda joylashish holati bilan bog‘liq masalalar ro‘yxati. Nisbatan murakkab tavsifga ega bo‘lgan masala sifatida esa - qiyshiq shakldagi ob’ektlarning yuza maydonini aniqlashni ko‘rsatish mumkin. Eng murakkab tavsifga ega bo‘lgan masala - bu turli xil mavzularga oid xaritalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlashdan tashkil topadi, masalan – yer qatlami biologik turi qoquyasiyasining ushbu tur tarqalgan hudud relefi bilan bog‘liqligi yoki tuproq tarkibining ona jinslar geologik tavsiflariga bog‘liqligini aniqlash masalasini misol sifatida keltirib o‘tish mumkin. Bu kabi misollar ro‘yxatini uzoq davom ettirish mumkin.

Ilmiy tadqiqot olib boruvchi, sanoat miqyosida ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi yoki boshqaruv sohasida faoliyat yurituvchi kishilar keng ko‘lamdagi axborotlarni qayta ishlash zaruriyati bilan doimiy ravishda to‘qnash kelishlari qayd qilinadi, bu ma’lumotlar turli xil ob’ektlarning makon bo‘ylab joylashish holati, ularning xossa xususiyatlari, tavsiflarining vaqtga bog‘liq transformatsiyalanishini tavsiflashdan tashkil topadi. Yakuniy holatda, ko‘rish mumkin bo‘lgan, ya’ni vizual manzara xosil qilinadi, butun vizualizatsiya jarayoni esa - bu xaritalarni tuzib chiqish jarayonidan tashkil topadi. Rus tilidagi mavjud adabiyot manbalarida qabul qilingan zamonaviy tushunchalarga muvofiq, geografik axborotlar tizimi (GAT) yoki (GIS - geograficheskaya informatsionnaya sistema; GIS - geographic information system) - bu hududiy rejalashtirish va boshqarish masalalarini hal qilish uchun, ma’lumotlarni kiritish, saqlash, qayta ishlash, matematik modellashtirish va geografik nuqtai nazardan integratsion tasavvurlarni xosil qilishni va atribut ma’lumotlar bilan muvofiqlikni amalga oshirishni ta’minlovchi texnik, dasturiy va axborotlarga oid vositalarning umumiy yig‘indisi hisoblanadi.

Geoaxborot texnologiyalari - zamonaviy axborot texnologiyalarining jadal rivojlanayotgan yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. SHu sababli, ushbu bilimlar sohasida umumiy qabul qilingan atamalarning mavjudligi haqida hali yakuniy fikr bildirish mumkin emas. Nisbatan hali yosh bo‘lgan ushbu faoliyat sohasini tushunib olish uchun, turli xil mualliflar tomonidan bildirilgan etarlicha ko‘p sondagi ta’riflarni keltirish mumkin: GAT - bu «makon bo‘ylab koordinatsion tavsifda tarqalgan va ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash va aks ettirishni ta’minlovchi qurilma va dasturlarni o‘z ichiga oluvchi, odam faoliyati orqali boshqariluvchi mashina- qurilmalaridan iborat majmua hisoblanib, jamiyatning hududiy tashkillanishi, atrof-muhitni boshqarish va prognozlash, modellashtirish, inventarizatsiyasini amalga oshirish, tahlil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy va amaliy geografik masalalarni hal qilishda samarali foydalanish uchun ma’lum bir hudud haqidagi bilimlar va ma’lumotlarni integratsion tavsifda yig‘ishni nazarda tutadi» [A.V.Koshkarev]

GAT - bu «kelgusida geografik tadqiqotlarda foydalanish va uning amaliy nuqtai nazardan foydalanilishi uchun qulay bo‘lgan axborotlarni yig‘ish, uzatish, kiritish va qayta ishlashni amalga oshishish imkonini beruvchi texnik va tashkiliy vositalar hamda bu jarayonni amalga oshiruvchi odamlarni o‘z ichiga oluvchi tizim++ hisoblanadi» [M.Konecny]; GAT - bu «geografik (makon bo‘ylab tarqalgan) ma’lumotlarni saqlash, o‘zgartirish va aks ettirish bo‘yicha majmaviy qurilmalar, dasturlar va odam faoliyatini o‘z ichiga qamrab oluvchi tizim hisoblanadi» [R.Abler]. GAT - bu «Aniq bir konsepsiyalar va texnologiyalar tuzilmalari doirasida ma’lum bir foydalanuvchilarning o‘ziga xos spetsifik ehtiyojlarini qondirish maqsadida, makon bo‘ylab tarqalgan ma’lumotlarning hisoblanishi, grafik va kartografik tavsifda o‘zgartirilishini EHM yordamida ro‘yobga oshirishni o‘z ichiga qamrab oluvchi, ko‘p sondagi modellar yig‘indisidan tashkil topgan, ko‘p sondagi dinamik tavsifda tashkillashtirilgan ma’lumotlar (dinamik ma’lumotlar bazasi yoki ma’lumotlar banki) hisoblanadi» [A.Degani]

GAT - bu «yakuniy holatda, u yoki bu ho‘jalik faoliyati variantlarida qarorlarning qabul qilinishi uchun foydalaniluvchi, ma’lumotlar bazasi tarkibini kengaytirish, ma’lumotlarni o‘zgartirish, ushbu ma’lumotlarning xaritalar yoki jadvallar ko‘rinishida ifodalanishi uchun mo‘ljallangan, o‘z ichiga ma’lumotlar bazasi, qurilmalar, maxsus dasturiy ta’minot va moddiy ta’minotni qamrab qoluvchi tizim hisoblanadi» [T.Lillesand]. GAT - bu «tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro hududiy nuqtai jihatdan aloqadorlik munosabatlari haqidagi bilimlarning avtomatik tavsifda funksiya bajaruvchi vositalar (EHM) yordamida ro‘yobga oshiriluvchi bilimlar tizimi ombori, shuningdek qidirish, kiritish, modellashtirish va boshqa funksiyalarni ta’minlovchi dasturiy ta’minot tizimi hisoblanadi» [A.M.Trofimov, M.V.Panasyuk] GAT - bu makon bo‘ylab tarqalgan, o‘zaro muvofiqlikdagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish, modellashtirish va aks etirishni amalga oshiruvchi tahlilchi-mutaxassis tomonidan boshqariluvchi integratsion tavsifga ega bo‘lgan kompyuter tizimi hisoblanadi. Shunday qilib, ko‘rish mumkinki GAT ta’riflari ko‘p sonda bo‘lib, biroq ularning har biri to‘g‘ri hisoblanadi. Bunda faqat ushbu ta’riflarning qarab chiqilayotgan masalani qamrab olish kengligi o‘zaro farqlanadi. Xarita (ingliz tilida - «map», nemis tilida - «chart», fransuz tilida -«karte», grek tilida - «chartes» - sahifa, o‘ralgan qog‘oz degan ma’noni anglatadi)

- bu Er yuzasi, boshqa osmon jismlari yoki kosmik fazoning, Shuningdek tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning joylashish holati, xossalari va o‘zaro aloqadorlik bog‘liqliklarini matematik jihatdan hisoblab chiqilgan, kichiklashtirilgan, generalizatsiya asosida shartli belgilashlar yordamida yassi ko‘rinishda tasvirlanishi hisoblanadi. Xarita yuqori darajada axborot beruvchi, asl holatiga nisbatan vaqt va makon nuqtai nazaridan o‘xshash, metrik tavsifga ega, o‘ziga xos sharhlab beruvchi va ko‘rgazmali tavsifga ega bo‘lgan, shartli belgilashlar va timsollar asosida yaratilgan model sifatida qaraladi va bu xossaxususiyatlar xaritalardan Er haqidagi va Shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy fan sohalarida bilish jarayonining muhim vositasi sifatida o‘rin tutishini belgilab beradi. Xaritalarni o‘qish - bu xaritada keltirilgan shartli belgilashlarni tanib olish asosida, uning tarkibiy mazmunini anglash, his qilishdan (ko‘rish, tegish yoki avtomatik tavsifda) tashkil topadi. Xaritalarni o‘qishning samaradorligi darajasi xaritalarning o‘qilishi darajasiga bog‘liq hisoblanadi, ya’ni xaritada alohida shartli belgilashlarning oson va tez ilg‘ab olinishi, Shuningdek umumiy bir butun tasvirlarning his qilinishi jarayoni tezligi bilan bog‘liq hisoblanadi.

O‘z navbatida, xaritalarning GAT - bu «yakuniy holatda, u yoki bu ho‘jalik faoliyati variantlarida qarorlarning qabul qilinishi uchun foydalaniluvchi, ma’lumotlar bazasi tarkibini kengaytirish, ma’lumotlarni o‘zgartirish, ushbu ma’lumotlarning xaritalar yoki jadvallar ko‘rinishida ifodalanishi uchun mo‘ljallangan, o‘z ichiga ma’lumotlar bazasi, qurilmalar, maxsus dasturiy ta’minot va moddiy ta’minotni qamrab qoluvchi tizim hisoblanadi» [T.Lillesand]. GAT - bu «tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro hududiy nuqtai jihatdan aloqadorlik munosabatlari haqidagi bilimlarning avtomatik tavsifda funksiya bajaruvchi vositalar (EHM) yordamida ro‘yobga oshiriluvchi bilimlar tizimi ombori, shuningdek qidirish, kiritish, modellashtirish va boshqa funksiyalarni ta’minlovchi dasturiy ta’minot tizimi hisoblanadi» [A.M.Trofimov, M.V.Panasyuk] 17 o‘qilishi shartli belgilashlarning ko‘rgazmalilik darajasiga, xaritalarning tarkibining umumiy to‘ldirilish darajasiga, tasvirlar tarkibiy qismlarining o‘zaro farqlanish darajasiga bog‘liq hisoblanadi.

Raqamli xarita (ingliz tilida - «numerical map», -«digital map», nemis tilida - «numerische karte») - bu koordinatalar tizimi va balandliklarni ifodalash, xaritalar proeksiyalari va chizmalari uchun qabul qilingan kartografik generalizatsiya qonuniyatlari hisobga olingan holda, shakllantirilgan er yuzasining raqamli modeli hisoblanadi. Mazmunmohiyatiga ko‘ra, «raqamli xarita» atamasi aynan, raqamli model, ya’ni raqamli formatdagi kartografik ma’lumotlarni anglatadi. Raqamli xarita xaritalarning aniqligi, shartli belgilashlar tizimi, generalizatsiya va kartografiyaning boshqa asosiy me’yoriy qoidalari va tartiblariga to‘liq amal qilingan holatda yaratiladi. Raqamli xarita odatdagi qog‘oz shaklidagi xaritalar, kompyuter va elektron xaritalarni tayyorlash uchun asos sifatida xizmat qiladi, Shuningdek raqamli xaritalar kartografik ma’lumotlar bazasi tarkibiga kiritiladi va GAT axborot ta’minotining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi va bir vaqtning o‘zida GAT funksiya bajarishining mahsuli sifatida o‘rin tutishi mumkin. Kompyuter xarita - bu avtomatik tavsifga ega bo‘lgan kartografik vositalar (grafik tuzuvchi qurilmalar, printerlar, digitayzerlar va boshqalar yordamida qog‘oz, plastik materiallar, foto-tasma va boshqa materiallardan) yordamida nashrga chiqarilgan yoki geoaxborot tizimlari yordamida yaratilgan xaritalar hisoblanadi.

Ayrim holatlarda kompyuter xaritalari jumlasiga ixtisoslashtirilmagan qurilmalar yordamida tayyorlangan, masalan EHM-xarita deb nomlanuvchi - alifbo-raqamli nashr qurilmalarida tayyorlangan xaritalar ham kiritiladi. GAT-texnologiyalar - bu geografik axborotlar tizimining funksional imkoniyatlarini ro‘yobga oshirish imkonini beruvchi, uni yaratishning texnologik asoslari hisoblanadi. Geoaxborotlarga oid tahlil - bu makonga oid tahlil va geomodellashtirish uslublaridan foydalanib, ob’ektlar va hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik munosabatlari, joylashish holati va tuzilmalarni tahlil qilishdan tashkil topadi. GATning funksional imkoniyatlari - tegishli dasturiy qurilmalar va geografik axborot tizimlarining quyidagi funksiyalari yig‘indisi hisoblanadi: Manbalarni raqamli shaklga o‘tkazish yoki mavjud raqamli ma’lumotlarni import qilish yo‘li bilan mashina muhitiga kiritish; Koordinatalar tizimini o‘zgartirish, kartografik proeksiyalarni transformatsiyalash, ma’lumotlarni bitta formatdan boshqasiga konvertatsiyalashni o‘z ichiga oluvchi ma’lumotlarni qayta o‘zgartirish; Ichki va tashqi ma’lumotlar bazalarida ma’lumotlarni saqlash, o‘zgartirish va boshqarish; Kartometrik operatsiyalarni amalga oshirish; Foydalanuvchilarning shaxsiy rostlash vositalari. Geoinformatika - bu quyidagi keltirilgan ishlab chiqarish yo‘nalishlari bo‘yicha faoliyat turi va texnologiyalardan tashkil topgan fan sohasi hisoblanadi: Geografik axborot tizimlarini ilmiy jihatdan asoslab berish, loyihalashtirish, yaratish, foydalanish bo‘yicha; Geoaxborot texnologiyalarini ishlab chiqish bo‘yicha; Amaliy yoki geologik ilmiy maqsadlarda GAT ilovalari yoki amaliy jihatlari bo‘yicha.

Raqamli qoplama (qavat, mavzu) - bu qavatlar yig‘indisi uchun umumiy tavsifga ega bo‘lgan koordinatalar tizimida ma’lum bir hudud doirasida joylashgan bitta sinfga tegishli ob’ektlar guruhiga kiritiluvchi. Makon bo‘ylab tarqalgan bitta tipga mansub (bitta o‘lchamlilikka ega) ob’ektlar oilasi hisoblanadi. Ob’ektlar tipiga ko‘ra, nuqtali, chiziqli va poligonal raqamli qoplamalarga ajratiladi. Makon bo‘ylab joylashgan ob’ekt (grafik primitiv) - bu haqiqiy mavjud ob’ektning (joyning raqamli modeli) raqamli ifodalanishi bo‘lib, uning tarkibida ob’ektning joylashish joyi, xossalari yig‘indisi, tavsiflari, atributlari yoki ob’ektning o‘zi mavjud hisoblanadi. Makon bo‘ylab joylashgan ob’ektlarning to‘rtta asosiy tiplari o‘zaro farqlanadi: ya’ni, nuqtali, chiziqli, maydonga oid (poligonal), konturga oid va yuzaga oid.

Takrorlash uchun savollar: 1. GAT ga o'z ta'rifini bering. 2. GAT tasnifida qaysi mezonlardan foydalaniladi? 3. GATni qo'llash maqsadga muvofiq bo'lgan vazifalaridan birini shakllantiring. 4. GAT tuzilishi haqida tushuntirib bering.

Похожие

Global joylashish tizimlari va ularning qishloq xo’jaligi texnikalaridagi tadbiqini o’zlashtirish

Geoaxborot tizimlari va ularning turlarini o'rganish

Aniq qishloq xo’jalik tizimlari fanining asosiy tushunchalari va tizim ishini o’rganish

Zamburug’lar va lishayniklarning tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati

Ochiq va yopiq o’simliklarning umumiy tuzilishi hamda ularning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati